"Azərbaycan jurnalistikası cəsarətsiz, ələbaxan bir uşaq olub"

Yerli televiziyalarımızdakı problemlər, çatışmazlıqlar zaman-zaman qaldırılıb, dəfələrlə müzakirə mövzusu olub. Bununla belə, səslənən müxtəlif mülahizələr problemin həllini tapmaq yerinə, əksinə fikirləri daha da haçalandırıb. Əlbəttə, fikir azadlığı və müxtəlifliyi, tamaşaçı zövqü hər kəsin haqqı olduğu arqumentdir. Amma məsələ milli, ictimai maraq doğurduğuna görə, ortaq məxrəci axtarıb tapmaq, telekanallardakı çatışmazlığı, ən azından qabartmaq üçün mütəxəssis fikrinə ehtiyac var. Bu gün elə müsahibimin dili desək "barmaqla sayılası peşəkarlar”ın rəyi, problemlərin həllinə istiqamətlənmiş təhlilləri çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün ipucu rolunu oynaya bilər. Başqa sözlə, problemi həll etmək üçün onun səbəbini araşdırmaq lazımdır. Bu məqsədlə Azərbaycan telejurnalistikanın inkişafında böyük xidmətləri olan media tənqidçisi Qulu Məhərrəmli ilə söhbətimizi təqdim edirik:

"Jurnalistlər özlərini çətinə salmaq, başlarını ağrıtmaq istəmirlər"

-Qulu müəllim, bu gün Azərbaycan jurnalistikasında – istər media olsun, istərsə də mətbuatda boşluq nədədir? Yəni nədən yazılmalı, nəyi işıqlandırmalıdırlar, amma o sahədə zəiflik var, ümumiyyətlə yox səviyyəsindədir?

-Bizim jurnalistikamızın ən ciddi problemi 2 şeydədir: bizdə jurnalistika mövzu baxımından çox bəsitləşib. Bu birbaşa mediaya verilən azadlığın hüdudlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlıdır. Yəni jurnalistlər müstəqil düşünə bilmir, ciddi mövzular tapa bilmirlər. Cəmiyyəti narahat edən mövzulardan yan qaçmağa çalışırlar. Daha çox sensasiya materialları, kriminallara meyillidirlər. Tənqidi materiallar çox azdır. Halbuki jurnalistika tənqid üçündür. Onun missiyasından biri cəmiyyətdə ictimai tənqidçilik funksiyasını yerinə yetirməkdir.

İkincisi, araşdırma jurnalistikasının zəif olmasıdır. Jurnalistlər özlərini çətinə salmaq istəmirlər, başlarını ağrıtmaq istəmirlər. Onlar daha çox piar nümayəndəsi kimi, təbliğatın təmsilçisi kimi özlərini rahat hiss edirlər. Halbuki bunlar tamamilə fərqli platformalardır. Daha çox tərəfkeş olublar. Qəzetlər öz missiyalarına hörmət etməlidirlər. Onlar öz mövqelərini müəyyənləşdirməlidirlər. Ya sırf jurnalistika ilə məşğul olun, ya da təbliğat-təşviqat işlərini yerinə yetirin. Çünki bunlar bir yerdə yola gedə bilməzlər. Bir-birinə zidd funksiyaları yerinə yetirirlər. Nəticə etibarilə, hazırki jurnalistika 90-cı illərin jurnalistikası ilə müqayisədə xeyli geriləmiş, bəsitləşmiş, cəsarətsiz, ələbaxan bir uşaq olub. Başqa sözlə, istədiyi yerə buyururlar, istədiyi kimi davranırlar, onlar da öz taleləri ilə barışmış kimi görünürlər.

-Azərbaycan telekanallarına niyə baxılmır, niyə nüfuzu bu qədər aşağıdır? Belə götürəndə bəsit, bayağı şəkildə olsa da tamaşaçının zövqünü oxşamağa çalışırlar. Tamaşaçı yuxarıda sadaladıqlarınızı hiss eləyir, yoxsa, ümumiyyətlə ona maraqsız görünür? Əvvəllər bəhanələr gətirilirdi ki, məsələn, Türkiyə kanallarında seriallar çoxdur, proqram rəngarəngliyi var. Bu gün bizim yerli telekanallarda da bunlar var. Amma yenə də baxmaq istəmirlər. Bunun əsl səbəbini nədə görürsünüz?

-Qeyd etdiyim kimi, əsas problem peşəkarlığın olmamasıdır. Peşəkarlıq olanda tamaşaçını, kobud desək, qarmaqda saxlamaq mümkündür. Başqa sözlə, onu cəlb edə bilirsən. Tutaq ki, xəbərlərdə, ictimai-siyasi proqramlarda məhdudiyyətlər var. Yaxşı bəs bədii, mədəniyyət, tədris proqramları? Hansı ki bizim cəmiyyətin hazırda buna çox ehtiyacı var. Haqlı sual yaranır ki, niyə bu sahədə uğurlarımız yoxdur? Yaxşı və maraqlı əyləncəli proqramlar yaratmağı kim qadağan eləyir ki?! Əyləncə proqramlarının içində də maarifçi nüvəni saxlamaq lazımdır. Peşəkarlığın azlığı və yayım siyasətinin olmaması tamaşaçı auditoriyasının məhdudlaşmasına gətirib çıxarır. Bu gün bizim televiziyaların ən aktiv tamaşaçısı evdar qadınlardır. Hətta hərdən evdar qadınlar canlı yayıma telefonla qoşulurlar, onların televiziya və radio aparıcılarından daha üstün təfəkkürə malik olduğu üzə çıxır. Məsələyə daha geniş prizmadan yanaşa bilirlər. Daha savadlı danışıqları, nitqləri, tələffüzləri ay olur. Bəs televiziya bu kateqoriyadan olan tamaşaçıya nə verir?! Bax, bunun üzərində ciddi düşünmək lazımdır.

"Serialın cəmiyyətə aşıladığı parlaq bir ideya olmalıdır"

Seriallara gəlincə, bilirsiniz ki, bizdə serialların çəkilməsi üçün dövlət büdcəsindən pul ayrılır. Çəkilmiş serialların içində yaxşıları da var, hamısını pisləmək düz olmaz. Amma 90 faizinin mövzusu çox bəsitdir, cəmiyyətimiz üçün xarakterik olmayan mövzulardır. Sanki bu cür seriallar bizə yön vermək istəyir ki, sizin yaşayışınız düzgün qurulmayıb, siz bu serialdakı kimi yaşamalısınız. Bu, ciddi bir fəlakətdir. Halbuki serialın cəmiyyətə aşıladığı parlaq bir ideya olmalıdır.

Bundan başqa, biz ədəbi irsimizdən çox uzaqlaşmışıq. Ədəbi material təsirli, yaxşı olmalıdır. Seriallar çəkilməyə başlayandan dəfələrlə demişəm ki, "Qılınc və Qələm” romanı çəkilsin. Əsl serial mövzusudur. Bu gün belə mövzulara ehtiyac var.

Mövzudan əlavə, rejissor işinin də keyfiyyəti aşağıdır. Dünənə qədər bir verilişi çəkə bilməyənlər indi serial çəkirlər. Yəni bu işi o qədər hörmətdən salıblar ki, hamı bunu çox rahat, əlçatan hesab edir ki, yetən gəlib serial çəkir. Bəzən yaxşı ssenari pis rejissor əlinə düşür. Montaj, səsləndirmə zəifdir. Seriala xas olan dil yoxdur. Kameranın hərəkəti məhduddur, əsasən orta, ümumi planlarda işləyirlər. Amma serial obrazın duyğularını, mimika və jestlərini əks etdirmək üçün iri planları sevir. İri plan – intim plandır, o, obrazın bütün duyğularını xırdalığına qədər göstərməlidir. Bütün bunlarla da peşəkarlar məşğul olmalıdır. Əks halda televiziya dönüb olur özfəaliyyət dərnəyi. Tamaşaçı da, haqlı olaraq bunu professional çəkilmiş türk serialları ilə müqayisə edir və nəticə bizim serialların xeyrinə olmur.

"Jurnalistika fakültəsinin adı və mexanizmi dəyişilməlidir"

-Həm də, müəllimsiniz, yeni jurnalistlər yetişdirirsiniz. Bu gün Azərbaycan gənclərində jurnalistikaya maraq varmı? Əvvəlki axın müşahidə olunurmu?

-Jurnalistika fakultəsinə son qəbul imtahanlarında yeni qayda – qabiliyyət imtahanları əlavə edildiyi üçün qəbul az oldu. Qabiliyyət imtahanlarına təxminən 500 yüzə yaxın abituriyentdən yarısı gəlmişdi. Bilmirəm, qabiliyyət imtahanının zəhmindənmi, ya başqa təsirdənmi, onlardan cəmi 46-sı qəbul olundu. Mən düşünürdüm ki, qabiliyyət imtahanı keyfiyyət baxımından abituriyentlərə impuls verə bilər. Amma məlum oldu ki, qabiliyyət imtahanı, əksinə mane oldu. Bəzi təkliflər var ki, qabiliyyət imtahanları təkmilləşdirilsin. Zənnimcə, ən yaxşı təkmilləşdimə elə bu imtahanın ləğv edilməsi olar. İnsanlar sənədlərini verib qəbul olur, istəyən qalar, istəməyən başqa yerdə təhsil alar. Əsas olan jurnalistikada tədris texnologiyasını dəyişməkdir.

-Amma təsadüfi daxilolmalar da baş verir axı...

-Olsun, Bu problemi belə həll eləmək olar. Tələbə var ki, o jurnalist olmaq istəmir, yazı qabiliyyəti yoxdur, amma yaxşı piar, reklam qabiliyyəti var. Ondan yaxşı televiziya prodüseri, reklam agenti, mətbuat katibi ola bilər. Ona görə də artıq jurnalistika fakültəsinin adı və mexanizmi dəyişilməlidir. Kommunikasiya və jurnalistika adı daha məntiqlidir. Məsələn, Moldovada bu cürdür. Biri var jurnalistikanı bir ixtisasla bitirəsən, biri də var fəaliyyət dairəsi genişlənə. Material, baza qalır, amma ona baxış bucağı dəyişilir. Jurnalistikanın öz prinsipləri, piarın öz şərtləri var, təbliğat daha kobud müdaxilədir. Bu gün bütün dünya reklam üzərində hərəkət edir. Niyə də yaxşı reklam agentləri, mütəxəssisləri hazırlamayaq? Bir sözlə, jurnalistikanın tədrisinin sistemi dəyişilməlidir.

-Maraqlıdır, niyə tanınmış jurnalıstlərin əksəriyyəti başqa sənət sahibləridir, jurnalistika fakultəsinin yetirmələri deyil?

-Ədəbi istedad harda olur-olsun özünü göstərəcək. Dünyanın bir çox tanınmış yazıçılarının yolu jurnalistikadan keçib. Ernest Heminquey, Qabriel Markes və bir çoxları ədəbi mühitə jurnalistikadan gəliblər. Jurnalist faktları bir-bir toplayır, yaradıcılıq prosesindən keçir və bütün bunlar bədii ədəbiyyata keçmək üçün imkan yaradır. Amma jurnalistika ilə başlamış yazarlar əvvəlki peşələrinə çox zaman sadiq olurlar: esselər, köşə yazıları yazmaqda davam edirlər.

Elə Azərbaycanda da belə yazarlar çoxdur, xüsusən də müstəqillik dövründə. Elə ötən əsrin əvvəllərindəki maarifçilərimiz də publisistika ilə çox məşğul olublar. Mirzə Cəlil, Üzeyir Hacıbəyli, Əli bəy Hüseynzadə kimi ədiblər vaxtilə "İrşad”, "Əkinçi”, "Molla Nəsrəddin” kimi nəşrlərdən gəliblər. Aralarında qeyri-ixtisasdan olanlarda var: elə Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabi təbiət alimi olub.

P.S Başqa sözlə, Azərbaycan jurnalistikasının bünövrəsini elə qeyri-jurnalist qoyub...

Ədalət.-2014.-15 oktyabr.-S.4.