"YARAT, SƏN KÖÇƏNDƏ ELLƏR SÖYLƏSİN"

(Aprelin 20-də Xalq şairi M.Rahimin doğum günü idi)

Həmişə Məmməd Rahim haqqında düşünəndə onun bu dördlüyünü xatırlayıram:

Mən ağ sular kimi axıb getmərəm,

Şimşəyəm, havayı çaxıb getmərəm.

Dünyanı pəncərə sandı babalar,

Mən ondan mənasız baxıb getmərəm.

Niyə bu dördlüyü xatırladım? Birincisi, ona görə ki, Məmməd Rahim Dövran şairi idi və bu mənada sovet dövrünün şairi olduğu üçün xoşbəxt idi və özünü xoşbəxt də sayırdı. Ustad tənqidçi Məmməd Arif yazır ki, Rahim otuz il bundan əvvəl Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Osman Sarıvəlli, Rəsul Rza kimi şairlərlə bir dövrdə ədəbiyyata gəlmiş və o zamandan bu cəbhədə fəal çalışmaqdadır. O vaxt 17-18 yaşlarında olan bu gənc şairlərdə sənətkarlıq hələ zəif olsa da, yeniliyi, müasirliyi duymaq bacarığı qüvvətli idi. Hakimiyyəti əllərinə almış fəhlə və kəndlilər bu gənclərin simasında öz yeni müğənnilərini, ürək sözlərini ifadə edən yeni ruhlu, yeni zövqlü şairləri tapmışdılır.

Adları çəkilən o görkəmli sənətkarların yaradıcılığı, onların nə dərəcədə Dövran şairi olub-olmadıqları haqda heç nə demirəm. XX əsr Azərbaycan poeziyasının bir çox böyük uğurları onların adları ilə bağlıdır. Və mən Məmməd Rahimi də bu pleyadaya aid edirəm. Kimsə deyə bilər ki, poetik istedadına görə Məmməd Rahim tutaq ki, Səməd Vurğundan, Müşfiqdən, Rəsul Rzadan, Süleyman Rüstəmdən zəif olmuşdur, bu fikrə qətiyyən münasibət bildirmədən deyə bilərəm ki, poetik istedadının dərəcəsindən asılı olmayaraq onların hər biri bizim üçün əzizdir, qiymətlidir. O çətin yükü (XX əsr Azərbaycan poeziyasının yönünü, axarını müəyyənləşdirməkdə) çəkib aparmaqda hər birinin öz payı var.

Məmməd Rahimi bu gün sırf sovet şairi, yaxud sovet dövrünün şairi kimi təhlil edənlər çoxdur. Burada həqiqət bundan ibarətdir ki, doğrudan da Məmməd Rahim bir çox şeir və poemalarında sovet quruluşunun tərənnümçüsü olmuşdur, ilk şeirini yazdığı 1926-cı ildən ömrünün sonuna qədər o öz məsləkindən dönməmişdir. Buna görə isə nə Məmməd Rahimi, nə də digər şairləri qınamaq olmaz. Heç şübhəsiz, Məmməd Rahimin vaxtilə partiyaya, Leninə, Stalinə, komsomola həsr elədiyi şeirlərin, S.M.Kirova ithaf etdiyi "Ölməz qəhrəman" poemasının indi heç üzünə baxan da yoxdur, necə ki, o dövrdə yaşamış digər şairlərin eyni mövzuda yazdıqları şeirləri, poemaları kimi.

Ancaq bir həqiqət var ki, şairlərin yaradıcılığını təhlil edərkən ictimai-siyasi münasibəti və mövqeyi mütləqləşdirmək olmaz. Vaxtilə Səməd Vurğunun "Komsomol poeması"nı təhlil edəndə yazırdılar ki, burada əsas mövzu komsomolçuların Sovet hakimiyyətinin düşmənləri olan banditlərə və qaçaqlara qarşı mübarizədən götürülüb. Deyək ki, belədir. Ancaq poemada bizi üz-üzə gələn düşmən qüvvələri deyil, yüksək sənətkarlıqla işlənən qüvvətli xarakterlər cəlb edir. Kim deyə bilər ki, Gəray bəy obrazı komsomolçu Bəxtiyardan zəif çıxıb? Və hətta kim deyə bilər ki, Gəray bəy özünə görə haqlı deyildi?

Məmməd Rahimin yaradıcılığına da biz eyni mövqedən yanaşmalıyıq.

Böyük Vətən müharibəsinin qızğın çağlarında Səməd Vurğun "Məmməd Rahimin yaradıcılığı haqqında" adlı bir məqalə yazmışdı. Məqalə bu cümlələrlə başlayırdı: "Məmməd Rahimin poeziyası xalqımız arasında böyük şöhrət qazanmışdır". Bu, doğrudan da belə idi. Otuzuncu illərdə onun şeirləri xalq arasında geniş yayılmışdı. Bu şeirlər ilk növbədə, öz lirik səciyyəsi ilə seçilirdi.

Əgər Məmməd Rahimin poeziyasını bircə sözlə səciyyələndirməli olsaq, "lirika" sözünün üzərində dayanmış olarıq. Onun bütün yaradıcılığı lirik hisslər üzərində köklənmişdi. Bu lirikada nikbinlik, gələcəyə inam hissi çox güclü idi.O, yeni insanın, onun fikrincə, azadlığa çıxmış insanın xoş günlərini tərənnüm edirdi. "Dövrümüzün adamlarına xas olan zəngin mənəvi aləmi, müxtəlif duyğuları, arzu və həyəcanları özündə əks etdirən bu lirika mənaca rəngarəng olduğu kimi, şəkilcə də müxtəlifdir, oynaqdır" (M.Arif).

Mən istərəm şeirimin təravəti duyulsun,

Ağacların, bağların çiçəyində, gülündə.

Gecələr çıraq kimi alışsın misralarım

Kolxozçu qardaşımın aynabənd mənzilində.

Bu misralar həmin dövrün-otuzuncu illərin poetik əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.

Məmməd Rahimin bir şair kimi daha çox məşhurlaşması 1941-1945-ci illərə düşür. Bu illərdə M.Rahimin poeziyası sərt və döyüşkən xarakter aldı. Onun "Üç qardaş", "Müqəddəs kədər", "İkiqat cinayət", "Onu Don qucaqladı", "Aslanım partizandır", "Tək məzar", "Sənsiz" və bir çox başqa şeirləri oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılandı. Elə bil, xalq kimi M.Rahimin şeiri imtahan qarşısında idi. Məmməd Rahimin şeiri də bu imtahandan çox şərəflə çıxdı.

Şairin bu illərdəki lirikası öz həzinliyi, kövrəkliyi ilə diqqəti cəlb edir. Şair yol gözləyən anaların, bacıların, nişanlı qızların hiss və həyəcanlarını çox təbii təsvir edirdi, hər bir şeirində oxucuya inam hissi aşılayırdı, onu bədbinlikdən, ümidsizlikdən xilas olmağa səsləyirdi.

Budur, şair körpə bir qızın ölümünü belə təsvir edir:

Birdən güllə açılır, cəllad olur amansız

-Ah -deyərək sərilir o körpə quş torpağa.

Dönür ana ürəyi əsən titrək yarpağa

Cumur çölə

Nataşa vurulmuş gicgahından.

Buludlara girir ay bu körpənin ahından.

...Bir gövhər tapşırmağa ana torpaq altına

Qollarında balası, gəlir qovaq altına.

Müharibə illərində rus şairi Konstantin Simonov "Açıq məktub" şeirini yazmışdı. Bu şeir müharibədə həlak olan bir döyüşçünün həyat yoldaşına ünvanlanmışdı. Həmin qadın döyüşçü ərinin qayıtmasını gözləməyib ona xəyanət etmişdi. Məmməd Rahim də elə bu mövzuda "İkiqat cinayət" şeirini yazdı. Ancaq Məmməd Rahimin şeirində Simonovdvn heç bir təsir yoxdur.Bəlkə də bu şeirlər bir-birindən xəbərsiz yazılmışdır. Akademik Bəkir Nəbiyev Məmməd Rahimin həmin şeiri barədə yazır: "Müharibə dövrünün ən yaxşı əsərlərindən ibarət bir antologiya tərtib edilərsə, lirikanın o zaman geniş yayılmış maraqlı nümunələrindən biri kimi M.Rahimin "İki qat cinayət" əsərini də mütləq həmin kitaba salmaq lazım gələrdi. Cəmi on altı beytdən ibarət bu şeirdə çox sadə bir süjet vargYenicə aldığı məktub əsgəri sevindirməmiş, onu daha da kədərləndirmişdirgBirdən döyüş qızışır. Səhər açılarkən görürlər ki, həmin əsgər sinəsindən aldığı ağır bir yaradan həlak olmuşdur. Yanına düşmüş məktubu oxuyanlara məlum olur ki, arvadı əsgəri ataraq, başqa birisinə ərə getmişdir. Bu sətirlərin müəllifilə söhbətində M.Rahim etiraf etmişdir ki, buna oxşar, olmuş bir hadisəni ona danışmışlar". Müharibə dövrü üçün belə bir hadisə xarakterik idi.

Dedim: o kişilər ki, alır əsgər qadını,

Qoy yaxşıca qorusun öz təzə arvadını,

Səngərdəki əscərə göstərməyən sədaqət,

Onun da sevgisinə bir gün eylər xəyanət.

Müharibə dövründə yazdığı şeirlərində M.Rahim də digər şair dostları kimi oxuculara gələcəyə inam, nikbinlik aşılayırdı.

Müharibə mövzusu Məmməd Rahimin yaradıcılığında müharibədən sonra da davam etdi, müharibədən az sonra şair "Leninqrad göylərində" poemasını yazdı. Poema təkcə M.Rahimin deyil, həm də Azərbaycan poeziyasının uğuruna çevrildi. Həmin əsər Dövlət Mükafatına layiq görüldü.

"Leninqrad göylərində" poeması Rahimin ən gözəl və ən uğurlu əsəridir desək, qətiyyən yanılmarıq. Çünki bu poemada Rahimin poetik istedadı bütün dolğunluğu ilə üzə çıxır, Hüseynbala Əliyevin döyüş yolu və onun qəhrəmanlığı vətənpərvərliyin poeziyada əbədi dəyər qazanması deməkdir. Vətəni necə sevmək dərsini öyrədir bu poema. Dəxli yoxdur, o zaman Vətən deyəndə nəyi düşünürdük.

Poemada elə təsirli səhnələr var ki, indi də unuda bilmirsən. Ömrümdə bircə dəfə Leninqradda (indi Sankt-Peterburq) olmuşam və o şəhəri gəzəndə istər-istəməz Rahimin poemasını və onun qəhrəmanını xatırladım

Poemada Rahim Hüseynbalanın ölüm səhnəsini çox böyük ustalıqla təsvir edir, sanki qəhrəmanın ölümüylə sən də ölürsən. Hüseynbala o son anlarında Azərbaycanı, Xəzəri, öz kədərli, ağsaçlı anasını, sevgilisi Nəzakəti düşünürdü. Mən isə Sankt-Peterburqda Hüseynbalanı düşünürdüm. Dünyanın ən gözəl şəhərlərinin birində həmyerlim Hüseynbalanın harada vurulduğunu düşünürdüm, xəyalımda o yeri axtarırdım.Elə bilirdim Hüseynbala yenə göylərdədir, yenə vuruşdadır:

Üzüldü əlləri sükandan, aman,

Qapadı hər şeyi qatı bir dumang

Gedir çarpışaraq göy üzündə tək,

Rahim sücjetli lirika ustası idi. O, həyatda, cəmiyyətdə müşahidə etdiyi və yaxud xəbər tutduğu hər hansı bir hadisədən təsirlənib onu şeirinin mövzusuna çevirə bilirdi. "Alapalazoğlu" şeirində məşhur Azərbaycan xanəndəsinin həyatından kiçik bir epizod təqdim edilir. İranda şahın məclisinə dəvət olunan xanəndə buradakı cah-cəlalı görür, insanların qanı-canı hesabına ucalan bu saray elə bil onun içindəki sənət ehtirasını söndürür, şah və onun ətrafındakı yaltaq əyanlar nə qədər təkid edirsə, ona pul təklif olunursa, Alapalazoğlu oxumur və beləliklə, şahın qəzəbinə düçar olur. Amma elə ki, o, saraydan çıxır, dünyanın gözəlliklərini görür, oxumağa başlayır. Şah bunun səbəbini soruşanda Alapalazoğlu deyir:

Sən əmr eyləyəndə yoxdu həvəsim,

Sandım ki, heç zaman olmayıb səsim.

Qubarlıydım azca, susdum bir qədər.

Yaltaqlar, ilhamı dərk etməyənlər

Qızdırdılar səni, durub yanında,

Demədilər axı, oxuyanın da

Qəlbi var, hissi var, möhnəti də var.

Rahimin bir silsilə "Cənub şeirləri" də var və həmin şeirlər də süjetli lirikanın gözəl nümunələridir: "Şatır", "Qara daşın həsrəti", "Arazın həsrəti", "Xalçaçı qız", "Mən nə gətirmişəm". Ümumiyyətlə, bir çox sovet şairləri kimi Rahimin yaradıcılığında da beynəlxalq mövzuda yazılmış onlarla şeirlərə rast gəlirik: "Allah satıcısına", "İlanoynadan", "Nazim Hikmət azaddırmı", "çılpaq şəkil çəkdirmiş fransız gözəlinə", "Pol Robsona məktub", "Kapri balıqçıları", "Bağdad gecələri", "Kərbəla", "Yeddi zənci", "Hindli qardaşıma" və s.

Bu yazıda mən Məmməd Rahimin gözəl sevgi şeirləri yazdığını da qeyd etməliyəm. Bu şeirlərin bir çoxunun indi də xanəndələr tərəfindən şövq ilə oxunduğunu görürəm.

Gözəlim, başına dönür fələklər,

Sevgi dünyasında soltansan, nəsən?

Ətrin məst eləyir aşiqlərini

Yoxsa qızıl gülsən, reyhansan, nəsən?

Yaxud:

Saldı qara gözlərin neçə aşiqi bəndə,

Qız, xaliqin öləydi sənm xəlq eləyəndə.

...Məmməd Rahimdən söz açanda onun tərcüməçilik fəaliyyətindən də yan keçmək olmaz. Onun tərcüməçilik fəaliyyəti orijinal yaradıcılığı qədər dəyərlidir. Çünki Rahim tərcümə işinə barmaqarası baxmırdı, poetik istedadının gücü ilə Şərq və Qərb şairlərinin əsərlərini dilimizdə məharətlə səsləndirə bilirdi. O, dahi Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasını farscadan dilimizə çevirmişdi, hələlik bu əsərin ən yaxşı və uğurlu tərcüməsi Rahimə məxsusdur. Böyük gürcü klassiki Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin bir hissəsinin tərcüməsi də Rahimin qələmindən çıxıb. Puşkinin "Ruslan və Lyudmila" poeması və bir sıra digər şeirləri, Lermontovun bir çox şeir və poemaları, Blokun "On ikilər" poeması da Rahim tərcüməsində Azərbaycan oxucularına çatdırılıb. Bu tərcümələrin hər biri haqqında filoloci araşdırmalar aparmaq olar-deyə bilərik ki, onların bir çoxu indi də öz poetik gözəlliyini saxlayır. Ancaq buna vaxt yoxdur və mən Məmməd Rahimin M.Y. Lermontovdan elədiyi "Qafqaz" şeirini misal çəkəcəyəm:

Gəncliyim şölə saçarkən necə bir nurlu çıraq,

Ey cənub dağları, düşdümsə əgər sizdən iraq,

Yenə dalsam sizə, xoş xatirələr canlanacaq,

Vətənin dadlı, şirin nəğməsitək hey qəlbən

Sevirəm Qafqazı mən!

Sizdə xoşbəxtdim, a dağlar, kahalar, gen düzlər!

Keçdi beş il, yenə könlüm sizi həsrət izlər.

İki göz gördüm o yerlərdə, ilahi gözlər

Yada düşdükcə pıçıldar ürəyim min yerdən

Sevirəm Qafqazı mən!

...Məmməd Rahimin doğum günü münasibətilə yazdığım bu məqaləni şainin iki misrası ilə bitirmək istəyirəm. Bu iki misra gözəl əməllər yadigar qoyub dünyadan köçənlərə aiddir. Məmməd Rahimə də.

Yarat, sən köçəndə ellər söyləsin:

Dünyadan nə gözəl bir insan gedir.

Ədalət.-2015.-22 aprel.-S.7.