MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN ƏDƏBİ-NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİ

Rafiq Yusifoğlu,

şair, filologiya elmləri doktoru,

professor.

Məhəmməd Füzulinin qəzəlləri, rübailəri, qitələri, tərci-bəndləri, tərkib-bəndləri, müxəmməsləri, mürəbbeləri, poemaları onun bu janrların spesifikasını, qayda-qanunlarını, poetik xüsusiyyətlərini, Şərq poetikasının bütün incəliklərini mükəmməl bilməsindən xəbər verir. Şairin hər üç dildə yaratdığı divanların dibaçələrini oxuyanda Füzulinin ədəbi görüşləri, nəzəri-estetik baxışları haqqında müəyyən təsəvvür formalaşır. Aydın olur ki, bu böyük sənətkar özündən əvvəlki ədəbi ənənələrin ən yaxşı cəhətlərini mənimsəyərək onlardan yaradıcı şəkildə bəhrələnmiş, bənzərsiz söz inciləri yarada bilmişdir.

Füzuli də Nizami kimi sözə çox böyük qiymət vermişdir. Onun fikrincə, sözün dəyəri birinci növbədə onun ilahi diktəsi ilə yaranmasındadır.

Sözə xor baxmaq olmaz, hər bir söz,

Ərşdəndir, gəlib hədiyyə bizə.

Qəlbimiz meyl edir həmişə ona,

Çünki söz nazil oldu qəlbimizə.

Ilahi feyzdən bir xəzinədir söz,

Tükənməz sərf qıldıqca dəmadəm.

Məcazi şahların gənci deyil bu

Ki, bir həbbə götürdükdə ola kəm.

Füzulinin fikrincə, "göylərdən bizə hədiyyə gələn", "qəlbimizə nazil olan", "ilahi feyzindən yaranan söz" elə bir tükənməz xəzinədir ki, onu nə qədər xərcləsən də tükənməz. Ona görə ki, bu xəzinə üstündən bircə manat götürəndə azalan padşah xəzinəsi deyil. Bu tükənməz mənalar xəzinəsinin ən qiymətli gövhəri isə sözdür. Insanlar, daha doğrusu, qələm, hikmət sahibləri bu sözlər vasitəsi ilə öz fikirlərini ifadə edir, özlərinin "nəzm və nəsr səhifələrini" həmin xəzinədən götürdükləri gövhərlərlə bəzəyirlər. Kəlam (söz) elə bir nazik sapdır ki, o xəzinənin dürrləri danə-danə bu sapa elə bir nizamla düzülmüşdür ki, heç bir məna onsuz surət ala bilmir:

Söz mənadan asılıdır, məna sözdən hər zaman,

Bir-birindən asılıdır necə ki, cism ilə can"

Göründüyü kimi, burada məna ilə sözün bir-biri ilə dialektik bağlılığından söhbət açılır. Eyni zamanda dolayısı ilə məzmun və formanın vəhdəti, bədii formanın məzmunun ifadə, mövcudiyyət vasitəsi olması ideyası meydana gəlir. Doğrudan da, söz yalnız qiymətli fikirlər ifadə edəndə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki sözsüz heyrətamiz mənalar sarayı ucaltmaq mümkün deyil. Başqa sözlə desək, mənalar sarayı yalnız və yalnız sənətkar təxəyyülü ilə yaradılan heyrətamiz söz sütunlarının üstündə bərqərar ola bilər.

Ilahi sözün sehrinə düşən Füzuli Allaha müraciətlə deyir: "Uca Tanrı! Ürək necə bir idrak sahibidir ki, həmişə o xəzinədən maarif cəvahirləri çıxarıb ibarə sapına düzür, dil necə bir məşşatədir ki, o sapa düzülmüş cəvahirləri zəmanə gözəlinin boynuna həmayil edir, həm cəvahirlərə qiymət verir, həm də gözəli zinətləndirir".

Göründüyü kimi, nəinki şeir və poemalarında, divanlarına yazdığı dibaçələrdə ifadə elədiyi fikir və mülahizələrində belə Füzuli öz bənzərsiz poetik üslubuna sadiqdir. "Maarif cəvahirləri", "ibarə sapı" ifadələri ilə oxucunu heyrətləndirən şairin dili zəmanə gözəlini bəzəyən məşşatəyə bənzətməsi də orijinaldır. Fikrimizcə, burada da dövrün, zamanın gözəlinə onun öz boy-buxununa uyğun geyim, bəzək əşyaları seçməyin önəmi məzmuna uyğun forma tapmağın vacibliyinin poetik şəkildə ifadəsindən başqa bir şey deyildir.

Çox gözəl bir nəzmdir kim, vermiş ustadın əli,

Hüsni-məzmunu ibarətlə bu cür zinət ona.

Hüsn zəncirinə hər kəs bağlanıb olmuş əsir,

Çoxları şəklinə heyrandır, çoxu məzmununa.

Füzulinin türkcə divanının dibaçəsində söz haqqında söylədiyi mülahizələr də çox mənalı və düşündürücüdür:

O düri-dürci-"ənə əfsəh" ki, hikmət dayəsi,

Şeir şəhdiylə ləbi-canpərvərin tər qılmamış.

Şeir bir ziyvərdir, əmma biz kimi naqislərə,

Ol ki, kamildir, onu möhtaci-ziyvər qılmamış.

Digər bir beytdə isə Füzuli şeiri bəzəyi gözəllik olan bir məşuqa bənzədir:

Şeir bir məşuqidir, hüsni-ibrət ziyvəri,

Canü dildən nazənin məhbublər aşiqləri.

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, Füzuli sözə nəinki insana zövq və səfa verən, onu duyğulandıran, həyəcanlandıran, düşündürən, fəaliyyətə sövq edən bir vasitə kimi, eyni zamanda canlı, əbədiyaşar bir varlıq kimi baxır.

Füzuli şeirdə təkcə ifadəyə, bədii təqdimata, sənətkarlıq xüsusiyyətinə deyil, mənaya da böyk diqqət verməyin vacibliyini dönə-dönə vurğulayır, elmlə sənətin birliyini ədəbi uğurların rəhni sayırdı. Böyük şair türkcə divanının dibaçəsində yazırdı: "Zira ki, elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur".

Füzuli şairlərin dalınca gedənləri yoldan azanlar hesab eləyənləri, şeirdən alınan zövqü qəbahət sayanları tənqid edərək yazırdı:

Şeir zövqündən olmayan agah

Əhli-nəzmi məzəmmət eyləməsin.

Kəndi cəhlinə etiraf etsin,

Hər kəramətə sehr söyləməsin.

Farsca divanının dibaçəsində isə bu məsələ ilə bağlı fikirlərini Füzuli özünəməxsus bir şirinliklə, sətiraltı mənalarla belə ifadə edirdi: "Elə ki, uşaqlıq dövründə dünya karxanasına etibar nəzərilə baxdım, maarif kəsb etmək gözəlini özümə məşuqə etdim. Onunla eşqbazlıq zamanı hərdəm bir fitri şövqümün hərəkətverəni istedad üzündən məni nəzm məhəbbətinin qapılarına çəkirdi. Amma maarif kəsb etmək qeyrəti mən (qadağan - R.Y.) eləyirdi ki, hərçənd bu gözəl ürəyəyatandır, madam ki, elm-kamal təhsilinə manedir, - yaxşı deyildir. Bu dövr keçdikdən sonra bir gün şeir söyləmək bacarığının nəsihət verəni yalqız oturduğum otağa gəlib dedi ki:

Istəsən çatmaq kəmalın övcünə qıl səy kim,

Etməsin məğbun səni naqislik ilə hümmətin.

Olma qane elmdə hər rütbəyə çatsan da, bil,

Səyin artdıqca bu yolda artacaqdır qiymətin.

Burada Füzuli iki yol ayrıcındadır. Bir yandan "maarif kəsb etmək gözəlini özünə məşuqə eləməsi", digər tərəfdən "fitri şövqünün hərəkətverəni istedad"ın onu "nəzm məhəbbətinin qapılarına çəkməsi" şairi seçim qarşısında qoymuşdur; Füzuli bilir ki, elm çox vacib bir məsələdir, ondan imtina eləmək olmaz, ancaq onu da yaxşı bilir ki, "şeir fəziləti də ayrı bir elmdir və kamal növlərindən mötəbər bir növdür. Bunu inkar edənlər onun zövqünə vaqif olmayanlar və şeir söyləməyə qadir olmayanlardır".

Şair fikrini izah eləmək üçün deyir ki, səfralı ağız qəndin şirinliyini bilmirsə, günah qənddə yox, onun özündədir. Daha sonra o, "gözəli gözəl, çirkini çirkin olan söz" haqqında Peyğəmbər kəlamını xatırladır və yazır ki: "Bir kimsə yaxşı düşünsə dərhal anlar ki, gözəl sözün gözəl xüsusiyyətləri vardır. Birincisi, onu söyləyənin könlü heç bir qızıl sərf etmədən, bir zərər görmədən fərəh və zövq duyur. Ikincisi, şeir yazanın adı şeir vasitəsi ilə aləm səhifəsində əbədi olaraq qalır. Üçüncüsü budur ki, onun nəzmi özgələrə də şadlıq və zövq verir.

Əbədi şadlığın şərabı üçün

Sözdən özgə cahanda yox saqi.

Sözün ölməzliyinə söz yoxdur,

Biz gedərsək də söz qalar baqi.

Zaman göstərdi ki, Füzuli öz mülahizələrində nə qədər haqlı imiş. Sözü yaradanlar özləri dünyadan köçsələr də, söz həmişə yaşayır, nəsillər bir-birini əvəz etsə də, söz qocalmır ki, qocalmır, daim ürəkləri riqqətə gətirir, insanları düşündürür, həyəcanlandırır, onların yaxın dostuna, məsləhətçisinə çevrilir.

"Füzulinin lirikası" (Bakı, 1965) adlı sanballı monoqrafiyanın müəllifi, professor Mirzağa Quluzadə Füzulinin ədəbi-nəzəri görüşləri haqqında da ilk dəyərli tədqiqat müəlliflərindəndir. O, "Füzulinin şeir haqqında nəzəri görüşlərinə dair" adlı məqaləsində çox doğru nəticəyə gəlir ki, Füzuli böyük mütəfəkkir alim, istedadlı nəzəriyyəçi kimi öz ədəbi inkişaf istiqamətini, həmçinin müasir dövrün və gələcək ədəbi hərəkatın inkişaf yolunu nəzəri görüşləri ilə işıqlandırmışdır. Nizami kimi Füzuli də ədəbi hərəkata həm bədii yaradıcılıq təcrübəsi, həm də elmi fikirləri ilə rəhbərlik etmişdir. Lakin müəllifin "Şeirin mənşəyini dinə bağlamaq Füzuliyə söz sənətini iftira və böhtanlardan qorumaq, onu həyata, insanlara fayda verən mənəvi bir nemət kimi müdafiə etmək üçün lazım olmuşdur" qənaəti bir qədər mübahisə doğurur. Sovet ideaologiyasının təsiri altında yazılan bu fikirdən belə çıxır ki, guya Füzuli dinə inanmamışdır və sözün ilahi vergisi olması haqqında söylədiyi fikirlər ona yalnız şeiri fanatiklərdən qorumaq üçün lazım olmuşdur. Əslində isə belə deyil. Çünki təpədən-dırnağa iman sahibi olan Füzuli həyatı, şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə ulu Allaha, onun Rəsuluna nə qədər sədaqətli olmasını dəfələrlə sübut etmişdir. Ancaq almin "Füzuli söz sənətini ədalətsiz hücumlardan qorumaq üçün böyük cəsarətlə çətinliklərə və əzablara qatlaşır, ruhdan düşmür, tarixin ona tapşırdığı vəzifəni şərəflə yerinə yetirirdi" fikrinin doğruluğu qətiyyən şübhə doğurmur.

"Rindü Zahid"əsərində də dahi Füzulinin şeir sənətinə münasibəti aydınca duyulmaqdadır. Atası Zahidin "Sən Allahın və Peyğəmbərin caiz görmədikləri (rədd etdikləri) nəzmi bəyənirsən. Yalançılıqda ifrat etdikləri üçün şəriət əhli şeirin adını məzəmmətlə yad etmişlər" sözlərinə oğlu Rindin verdiyi cavab çox məntiqidir və hiss olunur ki, mükalimədən bir vasitə kimi istifadə edən Füzulu atanın yox, oğulun tərəfindədir.

Rind deyir: "Ey Zahid, "Biz ona şeir öyrətməmişik" ayəsinin məzmunundan belə məlum olur ki, şeir Peyğəmbərdən başqasına Allah təlimidir. Odur ki, şeirə həqarətlə baxmaq səhvdir. "Şübhəsiz hikmət olan sözlər də vardır ki, şeir cümləsindəndir" hədisinin mənasından belə anlaşılır ki, Peyğəmbər şeiri bəyənirmiş. Odur ki, şeiri məzəmmət etmək həyanın azlığına dəlalət edər. Bilməlisən ki, şeirdəki faydalı yalan zərər verən nəsrdən yaxşıdır".

"Şeirdəki faydalı yalan zərər verən nəsrdən yaxşıdır" qənaəti Aristotelin şeiri tarixdən daha ciddi hesab etməsi fikri ilə səsləşməkdədir.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-15 dekabr.-S.6.