"PƏNCƏRƏMİ AÇDIM SABAHA..."

(Rəsul Rza-105)

II məqalə

Rəsul Rza poeziyasında Dünya bütün təzadları; kosmik və kibernetik yenilikləri, qanlı müharibələr və azadlıq uğrunda gedən mübarizələri, xalqların tərəqqisi və patriarxal geriliyi, sülh arzusu və Xirosima-atom faxciəsi.. ilə əks olunur. O zaman bütün şairlər artıq ənənəyə çevrilmiş beynəlxalq mövzuda şeirlər, poemalar yazırdılar və təbii ki, R.Rza da bu cərgədən geridə qala bilməzdi. Amma gəlin, həmin mövzuda ən azı 70 il ərzində yazılan poeziya nümunələrinə diqqət yetirək. Əksəriyyətinin dövrün sifarişindən yarandığı qənaətinə gəlirsən. Amma yaşayan şeirlər də var və R.Rzanın keçən əsrin otuzuncu illərindən ta ömrünün sonuna qədər bu mövzuda yazdığı bir sıra şeirlər nə aktuallığını itirib, nə də bədii təravətini...g

Budurgnəfəsi qaynar, göyləri ulduzlu bir yay. Uşaq pəncərədə oturub, ana otaqda. Bir gurultu eşitdilər. İki ürək həyəcanla döyündü.

Uşaq bağırdı:

-Ana! Ana!

Kim söndürdü çırağı?

Ana dinmədi,

dinə bilmədi.

Uşaq qışqırdı:

-Hardasan, ana?

Su tök, qoyma gözlərim yana!

O gündən,

sanki badam gözlərin yası,

qara bir matəm olub

çökdü bütün cahana.

Bu misrvalar "Xirosima!.. Xirosima!.." şeirindəndir. Onda nə patetika var, nə də sovet təbliğat kompaniyasından gələn şüar... İki insanın - ana-balanın və bir ölkənin (Yaponiya) faciəsi əks olunub bu şeirdə. R.Rzanın "Hindistan dəftərindən", "Suriya dəftərindən", "İraq xatirələri", "Yaponiya motivləri", "Praqa xatirələri", "Qara dəniz sahilində düşüncələr" silsilələrində dünyanın təzadları filosof-şair düşüncəsindən keçir.

Budur, hind şəhəri Çaypur... Şəhərin küçələri ilə ağır-ağır addımlayan fil... Bəlkə bu fil Çaypurdan çox-çox qocadır, başını aşağı salıb, hər şeyə biganə addımlarla gedir fil. Üstündə filban. O, istəsə, "xıx" deyib, fyili dizi üstə çökdürər, istəyəndə toxmaqla vurar başına.Fil belindəki bu yüklə ömrünü saat-saat, əsr-əsr çürüdür. Ovsarı filbanın əlində.

Düşünürəm yana-yana,

göynəyə-göynəyə.

Gözlərimdən gəlib keçir

Tarix, həyat varaq-varaq.

Görürəm ki,

Zülmə qarşı mütilikdir dayanan

Ən qədim, ən modern

köləlik təməlində.

Ümumiyyətlə, R.Rza mütiliyə, əsarətə, mənəvi əsirliyə, zülmə, haqsızlığa qarşı dözümsüz idi və bu dözümsüzlük onun əksər şeirlərində müxtəlif tərzdə ifadə olunmuşdur. Ranqunda, zooparkda gördüyü, mil-mil dəmir qəfəs içində gördüyü filin acınacaqlı halı onda necə hiddət oyadırdısa, Şərq boyda ucsuz-bucaqsız məmləkətlərdə axıdılan göz yaşları, oxunan yanıqlı, kədərli nəğmələr də elə bir qəzəb oyadırdı onda. "Ağlama, Şərq, ağlama! Yanğıları göz yaşı söndürməz. Doğra yanıqlı nəğmələrini; bir cərrah kimi doğra: çıxart onlardan kədəri, qəmi, ümidsizliyi; göz yaşını çıxart!".

Rəsul Rza haqqında yazılan monoqrafiyaların birində belə bir fikir var ki, R.Rzanın İNSANı sosializm realizminin prinsip və tələblərinə cavab verən və konkret sosialist ideologiyalı insandır. Bu İNSAN doğma Abşeronu və Lənkəranı gəzəndə də, Afrikanın qumlu səhralarına müxtəlif ölçülü ləpirlərlə yazılmış tarixini oxuya-oxuya dolaşdığı zaman da, "mədəniyyət silahlı" avropalıların Şərqdəki "fəaliyyətlərini" müşahidə edəndə də, Əlcəzair meydanında qanı axıdıldıqda da, hindli paltarı geyəndə də - hər yerdə və hər zaman məhz həmin ədəbi cərəyanın və ideologiyanın qabaqcıl nümayəndəsi olduğunu unutmur. (A.Abdullazadə)

R.Rzanı sovet dövründə yaşadığı üçün "sosializm realizminin prinsip və tələblərinə cavab verən" şair kimi səciyyələndirən müəlliflər çox olub. Lakin gəlin məsələyə bir başqa aspektdən yanaşaq. Yetmiş illik bir dövr arxada qaldı, sosializm və onun ədəbiyyatda inikası olan sosializm-realizmi nəzəriyyəsi də tarixin yaddaşına köçdü. Lakin mənəvi dəyərlər yaşayır. O mənəvi dəyərlər ki, əsrlər boyu insanlığın keçdiyi məşəqqətli yolda öz saflığını itirməyib, nə feodalizm dövründə, nə Azərbaycanın iki yerə parçalandığı XIX əsrdə, nə çarizmin, nə də Qırmızı imperiyanın istilası zamanında... Hansı dövr, hansı istilaçı hökmdar, hansı imperiya və hansı ideologiya ədəbiyyatın qanından, canından, şah damarından vətənpərvərlik hissini, xalqa, torpağa, insana , öz doğma dilinə, mədəniyyətinə, dininə, Allahına sevgisini məhv edə bilərdi? Bax, indi, XXI əsrin ilk onilliyində yetmiş illik sovet dövrünün ədəbiyyatına sırf ideologiya nöqteyi-nəzərindən deyil, ancaq və ancaq sənət baxımından yanaşdıqda heç də bədbinliyə qapılmırıq. Gəlin, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti uğrunda gedən mübarizələri əks etdirən inqilabi-tarixi romanlarımızı da , o dövrün əmək qəhrəmanlarına həsr olunan şeirləri də, poemaları da inkar etməyək, pioner nəğmələrini də, komsomol marşlarını da, leninnamələri, stalinnamələri dəgBunlar yazılıb, oxunub, milyonlarla insanların şüuruna hakim kəsilib, "sovet adamı"nın formalaşmasında müəyyən rol oynayıb, amma illər keçib və zamanın hökmü ilə tədricən yaddaşlardan silinməyə üz qoyub.Onları sadəcə ədəbi fakt kimi xatırlatmaq lazımdır.

Biz mənəvi sərvətlərdən söz açdıq və təbii ki, bu mənəvi sərvətlərin yaşanmasında ən böyük missiya ədəbiyyatın, xüsusilə, poeziyanın üzərinə düşür... Bu mənada Rəsul Rzanın Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinə verdiyi töhfələr, qiymətli sənət inciləri heç də az deyildir.

Anar Rəsul Rzaya həsr etdiyi "Çinar ömrü" adlı məqaləsində yazır: "Rəsul Rza yalnız doğuluş və ölüm tarixinə, yaradıcılıq illərinə görə deyil, sənətçi varlığının bütün mahiyyəti etibarilə XX əsr şairidir, yəni əsrin bütün təzadlarını, yüksəlişini, ümidlərini, eyni zamanda ümidlərin tar-mar olmasını, dövrün dərdlərini, faciələrini, xəyal qırıqlığını yaşamış və əsərlərində gah birbaşa, açıq, gah da içində ömür sürdüyü şəraitin yasaqlarına görə, örtülü şəkildə, dolayısıyla-Ezop diliylə əks etdirmişdir".

Rəsul Rzanı bu mənada insanlığın tarixi faciələrini əks etdirən filosof-şair kimi də səciyyələndirmək olar.

Bu fikri əyaniləşdirən misallar o qədər çoxdur ki, ilk növbədə, müəyyən təsnifata da ehtiyac duyulur. Amma yox! İstərdim ki, şəxsən bir oxucu və ədəbiyyat adamı kimi yaddaşımda əbədi yaşayan bəzi nümunələrə müraciət edim.

Səs düşdü Göytəpə kəndinə:

"Sarı dana xəstələnib".

Sosializm dövrünün əmək qəhrəmanlarını deyil, əməkçi insanının faciəsini əks etdirən "Dana və balaca qız" şeiri R.Rzanın ən tragik şeirlərindən biridir.

Sədr gəldi,

partkom gəldi,

baytar, bir də briqadir.

Hər gələn soruşdu:

-Azarı nədir?

İlk baxışda komik görünən bu səhnə getdikcə misra-misra dramatikləşir, ciddi ahəng alır, nəhayət, faciəli sonluqla bitir. Sarı dananın xəstələnməsi az qala rayonun bütün rəhbərlərini fermaya çəkib gətirir. "Tənzif, pambıq verin! Qarnını bağlayaq, İsti su gətirin ayaqlarına! Damcı dərman da lazımdır qulaqlarına. Nüsxə yazdı bir qarış. Handan-hana qoca mühasib gəldi. Baxdı, ah çəkdi. Dedi: yazığın gəlsin bizə, sarı dana. Amandır bu zülmü eləmə illik plana!" Rəsul Rza bu şeiri 1959-cu ildə yazıb. Elə bir dövrdə ki, sosializm öz apogeyinə, zirvə nöqtəsinə çatmışdı, hər yerdə "kommunizmə doğru" şüarı səslənməkdə idi.Lakin bu şüar yalanlar, boş vədlər, şişirdilmiş rəqəmlər, öhdəliklər içində bağırtıdan başqa bir şey deyildi. "Partkom gündə bir dəfə xəbər aldı: -Necədir sarı dana? Əhvalat uzundur, nə deyim. Bəsdir bunu desəm Dana ölmədi bu azardan. Ancaq Gülxaranın qaragöz kiçik qızı...gBeşcə qulac bez aldılar bazardan".

Rəsul Rzanın bu şeiri bütün poeziyasında təsvir etdiyi insan faciələrindən ancaq birini əhatə edir. İnsana, onun sabahına inam ifadə edən bir poeziyada bu tipli şeirlərin də olması nəyə dəlalət edirdi? Deyə bilərik ki, R.Rza insana sevgini, humanist münasibəti heç vaxt mücərrəd şəkildə ifadə etməyib, onun şeir və poemalarında bu inamla yanaşı, çeşid-çeşid insan faciələri ilə də üz-üzə gəlirik. "Dana və balaca qız" da XX əsrin faciəsini əks etdirir. Və bu faciə heç də dünyanın başı üstünü alan atom təhlükəsindən, qanlı müharibələrdən, savaşlardan, qətllərdən az əhəmiyyət daşımır.

Quyruğunu qoyub belinə

qaçır, tullanır

sarı dana indi.

Ancaq, soruşan yoxdur,

yaşıl otlar içindəki

o balaca qəbir kimincir?

Rəsul Rza da ölümlərdən çox yazıb... Dostu, görkəmli kino-rejissor Lətif Səfərovun qəfil ölümünə həsr etdiyi "Rekviyem" şeirini xatırlayın. Bu, nə mərsiyədir, nə elegiya, bu, hüznlü bir fəlsəfi monoloqdur. Deyərdim ki, insan və ölüm problemi Azərbaycan poeziyasının bir sıra gözəl örnəkləri də daxil olmaqla bu əsərdə də öz dolğun bədii həllini tapıb. Rəsul Rzanın fikrincə, hər bir sənət adamının ölümü bir ailənin, onun qohum-qardaşlarının və saysız dost-tanışlarının itkisi deyil: "Yoxluğunla bitmədi sənət, bitməyəcək. Yaradacaqlar: bəlkə səndən yaxşı, bəlkə pis. Lakin sən yarada biləcəyin yaranmayacaq sənsiz". Onun qəhrəmanlıqla həlak olmuş dəniz neftçilərinin xatirəsinə həsr etdiyi "Ölümdən güclülər", məşhür neftçi Ağa Nemətullaya, əmək qəhrəmanı Bəsti Bağırovaya həsr etdikləri şeirlər də "Rekviyem"dəki ideya ilə səsləşir: İnsan ölümdən güclüdür!

Böyük türk şairi Nazim Hikmətlə Rəsul Rzanın dostluğu haqqında çox yazıblar. Təkrar etmək niyyətim yoxdur. Amma deməliyəm ki, onların dostluğu poeziyadan başlamışdı. Öz poeziyasının siqlətinə, məna yükünə və novatorluğuna görə dünya şairləri sırasında seçilən Nazim Hikmət R.Rza yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. "Mənim dostum Rəsul Rza", "Aydındır şeirin dili" və "İkinci nəfəs" məqalələrini o, R.Rza yəradıcılığına həsr etmişdi. "Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasının novatorlarından biri, özünəməxsus oricinal şair, xalq şeirinin, klassik poeziyanın böyük pərəstişkarıdır"-bu sözlərin müəllifi Nazim Hikmətdir.

Üfüqdə göy gözlərin sarı həsrəti.

Bir səs:

-Oğlum, oğlum! - deyə

çağırır Məmətig

Miz üstü-bir işıq gölü.

Dəftər, kağız miz üstünə tökülü.

...Qara dənizin üstündən

qara yellər əsdimi?

Məmət gecikdimi?

Çağıran tələsdimi?

gÜfüqdə göy gözlərin sarı həsrəti.

Səhifələrdə yaralı qəlbin məhəbbəti.

Məmət dərs oxuyur

Lehistanın baş kəndində.

Şəkərim, qardaşım, ustad!

Bir də çağırma,

çağırma Məməti!

Bu da Rəsul Rzanın "Qara dəniz sahilində düşüncələr" şeirindəndir... Amma R.Rza Nazim Hikmətə ayrıca, ona qədər şeir həsr edib. Və bu şeirlərdə Nazim itkisi böyük ürək yanğısı ilə təsvir olunur. Bir şeir Nazimin dəfn olduğu məzarlıqda yaranıb, bir şeir "Gülxanə parkında bir ceviz ağacı var" adlanır: "Onun qəlbindəydi ceviz ağacının pöhrəli baharı. Ueviz ağacındaydı canı mavi gözlü divingHanı ceviz ağacı? Qurudu dedilər. Sənə əl çatmaz, şəkərim! Keçdiyin dünyadan həsrətin getməz, getməz, şəkərim". Və bütün bu şeirlərdə Nazim Hikmət və Türkiyə, Nazim Hikmət və qürbət motivləri paraleldir. Bir dahi insanın faciəsi R.Rza təsvirində göynəklidir.

Ədalət.-2015.-21 may.-S.8.