Cəlil Məmmədquluzadə və ana dili

Cəlil Məmmədquluzadə çoxsahəli yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyəti və ictimai fikir tarixində əbədiyaşarlıq qazanmış şəxsiyyətlərdən biridir. Və fikrimizcə,sənətkarın bu əbədiyaşarlığın təminatçısı, novatorluğun ən bariz nümunəsi kimi meydana çıxan yaradıcılığında - istər ədəbi, istərsə də ictimai fəaliyyətində mədəniyyət tariximizdə bir çox ilklərə imza atmasıdır. Ölkəmizdə ilk muzeyin- diyarşünaslıq muzeyinin açılması, Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi-realist nəsrin və ilk satirik mətbu orqanın əsasının qoyulması, milli dramaturgiyamızda tragikomediyanın, ilk alleqorik mənzum dramın yaradılması və s. yeniliklər bu böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır.

Və zamanın ucalığından ədibin ədəbi-ictimai fəaliyyətinə nəzər yetirdikdə bir daha əmin olursan ki, bu çoxşaxəli fəaliyyətin arxasında vətən sevgisi, xalqına, onun dilinə böyük məhəbbət dayanır.

Bildiyimiz kimi, dərin müşahidə qabiliyyətinə malik olan ədib əsərlərinin, məqalələrinin mövzusunu müasiri olduğu cəmiyyətin həyatından götürürdü. Və mövzuda təzahürünü tapan problemləri, cəmiyyəti narahat edən ən vacib məsələləri hamının başa düşəcəyi canlı və anlaşıqlı bir dildə qələmə alırdı. Çünki ədibin əsl vətəndaşlıq amalının arxasında xalqı maarifləndirmək missiyası dururdu. Başqa sözlə desək, o, qələmini xalqın qurtuluş və səadəti üçün, avam xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq üçün səfərbər etmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, ədib yaradıcılığının bütün sahələrində ana dili məsələsinə xüsusi diqqət ayırmışdır. Nəsr və dramaturji yaradıcılığında sənətkar ədəbi dili xalqa yaxınlaşdırmış, ədəbi dili xalq dili əsasında inkişaf etdirmişdir. Görkəmli alim Mir Cəlal bu barədə belə yazır: "Cəlil Məmmədquluzadə cəsarətlə danışıq dilini, canlı dili, azərbaycanlıların şirin, əlvan, ahəngdar, məzəli, səlis, sərbəst danışığını yazıya, kitaba, hətta bədii əsərə gətirmişdir."

Qeyd edək ki, XIX əsrin II yarısında ana dilimizin saflığı uğrunda M.F.Axundzadə və H.B.Zərdabi tərəfindən aparılan mübarizəni XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə və naşiri olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalı davam etdirirdi. Və sənətkarın ömrünün sonunadək davam etdirdiyi xalqın səadəti, azadlığı və tərəqqisi naminə apardığı mücadilənin əsasını ana dilinin saflığı, təmizliyi uğrunda mübarizə təşkil edirdi.

Sənətkarın ədəbi-bədii yaradıcılığında ədəbi dilin saflığına göstərdiyi sayıq münasibət publisistik əsərlərində danışıq dilinə də ünvanlanırdı. Onun naşiri olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalında çap olunan "Dil", "Əlifba", "Dərs kitablarımız", "Ana dili" və bu qəbildən olan bir sıra məqalələri məhz ana dili probleminə həsr olunmuşdur.

Təsadüfi deyildir ki, o, hələ "Molla Nəsrəddin" jurnalının I sayından başlayaraq: "Sizi deyib, gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım! Mən sizin ilə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir. Amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır: salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində lay-lay deyirdi... Hərdənbir ana dilini danışmaqla keçmişdəki gözəl günləri yad etməyin nə eybi var?!"-deyə o, yazıçı-publisist kimi öz məramını və mətbu orqan olaraq jurnalın məramını açıq bəyan edirdi.

Sonralar, "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1917-ci il 27 noyabr 24-cü sayında çap olunan və tədqiqatçılar tərəfindən Cəlil Məmmədquluzadənin azərbaycançılıq konsepsiyasının bəyannaməsi adlandırılan "Azərbaycan" məqaləsində dilimizin necə adlandırılması haqqında mövcud olan dolaşıq fikirlərə qarşı konkret mövqeyini açıq nümayiş etdirir:

- Mənim anam kimdir?

Öz-özümə cavab verirəm ki:

- Mənim anam rəhmətlik Zöhrəbanu bacı idi.

- Dilim nə dilidir?

- Azərbaycan dilidir.

- Yəni vətənim haradır?

- Azərbaycan vilayətidir.

Demək, çünki dilimin adı türk-Azərbaycan dilidir, belə məlum olur ki, vətənim də Azərbaycan vilayətidir."

Məlumdur ki, dilə qarşı məhəbbətin yaranmasında, dilə yaxşı yiyələnməkdə məktəbin, həmçinin dərsliklərin, kitabların da rolu böyükdür. Belə ki, vaxtilə Uluxanlı, Baş Noraşen, Nehrəm kəndlərində müəllimlik edən,yetişən gənc nəslə Azərbaycan dilini tədris edən Mirzə Cəlilin müasiri olduğu dövrdə məktəblərdə tədris olunan və şagirdlərin dili öyrənmək üçün istinad etdikləri dərs vəsaitlərinin dili də diqqətdən kənarda qala bilməzdi. Maarif Komissarlığında mövcud olan nəşriyyat şöbəsinin izni ilə çap olunan, məktəblərdə oxunan "Üçüncü il" adlı kitab haqqında "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc olunan "Dərs kitablarımız" məqaləsində o, razılaşmadığı bəzi məqamlardan sitat gətirərək dərsliyin dili haqqında tənqidi fikirlərini oxucularla bölüşür:

"Kitab kitabdır; kitabın ki, buynuzu olmaz. Nə irad? Nə tənqid? Amma mən bilmirəm, mən hamıdan ağıllıyam, ya hamı məndən ağıllıdır.

Sözüm burasındadır ki, mən bu gün böyük oğlumun əlində kitabı görüb aldım, baxdım, axıra kimi də göz gəzdirdim və məcbur oldum kitabın axırlarında bir neçə vərəqi cırıb tullayam kənara." Daha sonra sənətkar sitatları verir və vərəqləri nə üçün cırdığını acıqlayır. Sonda bu nəticəyə gəlir ki, "aman günüdür, nə dil olur-olsun, - qoy məcus dili olsun, - ancaq oxuyub qanmalı olsun."

Dilimizi köhnə anlaşılmaz kəlmələrdən, milli ruhumuza yad olan sözlərdən, tərkiblərdən, cümlələrdən, varvarizmlərdən təmizlənməsinə xidmət baxımından yazılmış "Əlifba" və "Ana dili" məqalələri xüsusilə diqqətəlayiqdir. Sənətkar "Molla Nəsrədddin" jurnalının 1913-cü il 13 yanvar tarixli 1-ci sayında çap olunan "Əlifba" adlı məqaləsində öz tənqidi fikirlərini ana dilinə xor baxan,bu dildə danışmağı özünə sığışdırmayan ədabazlara ünvanlayaraq yazır: "... Bolqarlar öz dillərini bilmədiyindən xəcalət çəkəndə, bizlər də öz dilimizdə danışmaqdan utanırıq. Və balaca oğlumuz 4 yaşa çatan kimi aparıb qoyuruq rus evinə ki, tərbiyə alsın.

Bəli, bu 4 yaşında oğlumuz gərək 10 ilin ərzində gimnaziyanı qurtarınca bir kəlmə türk sözü danışmasın. Moskvada darülfünunda da ki, duanın bərəkətindən müsəlman-zad söhbəti getdi işinə. Axırda cavan oğlumuz qurtarıb girdi qulluğa və özü kimi tərbiyə tapmış müsəlman qızı, ya rus qızı aldı və inşallah bunların yenə 4 yaşında uşaqlaı oldu və bu uşağı da lazımdır müsəlman danışığından uzaqlaşdırmaq ki, gimnaziyada elmləri yaxşı oxuya bilsin.

Allah atana rəhmət eləsin,bəs ta hanı türk dili ?

Qardaş zarafat deyil ki, dilimizdən iyrənirik vəssalam!"

Başqa bir məqalədə, Hərdəmxəyal imzası ilə "Molla Nəsrəddin " jurnalının 1907-ci il tarixli nömrəsinin 4-cü sayında gedən "Ana dili" məqaləsində də eyni millətin iki nümayəndəsi arasında gedən dialoq dilimizə qarşı biganəliyin acı təəssüfü kimi səslənir: " Hərdən mənim xəyalıma belə bir şey gəlir :

Mən universitet , yəni darülfünundan təzə qurtarıb vətənimizə gələn günü şəhərimizin qazisi Axund Molla Səbzəli gəldi bizim evə mənim görüşümə. Evimizdə heç kəs yox idi, anamdan savayı. Bu övrət də çıxdı o biri otağa və qazi ilə biz başladıq söhbəti. Deməyinən yazıq anam da qapının dalında durub qulaq asırdı.

Qazi içəri girən kimi mən qabağa yeridim və dedim : salamməleyk.Cənab qazi mənə cavab verdi : ay əssəlamü əleyküm,ay xudahafiz,əhvali-şərif, ənasiri-lətif,maşallah,maşallah, Əxəvizadə neçə müddətdi müntəziri-vücudi-zicudunuz və müştaqi-didarınız idim, inşallah zati-alinizin məzacı-mübarəkləri salimdir.

Mən bir şey başa düşməyib dedim : da.

Cənab qazi bir qədər baxdı mənim üzümə və genə başladı: Əxəvizadə,təhsili-fünunuzu əncama yetiribsiniz,ya dübarə təkmili-nöqsan üçün darülelmə əvdət etməlisiniz?

Mən genə bir şey başa düşməyib dedim ki, cənab axund,yaxçı panimat eləmirəm ki, nə ərz edirsiniz.

Axund soruşdu : necə?

Mən dedim : çto?

Söhbətimiz elə bu cür qurtardı və axund başmaqlarını geyinib çıxdı getdi.Anam girdi içəri və mənə dedi : balam mollaynan nə dil danışırdınız ki, mən heç başa düşmədim.

Dedim: ana, mollaynan biz ana dili danışırdıq.

Anam başını saldı aşağı və bir qədər fikrə gedib dedi : yazıq ana dili !"

Son olaraq qeyd edək ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi-publisistik fəaliyyəti ilə dilimiz bu "yazıqlıq" mərhələsindən qurtuldu, təmizləndi, duruldu. Bu gün də dilimizin varlığına, gözəlliyinə, səlisliyinə görə, dilimizi sevdiyimizə görə müəllim, yazıçı, dramaturq, publisist, naşir Mirzə Cəlilə borcluyuq.

Ədalət.-2015.-26 may.-S.5.