ONA "AZƏRBAYCAN KİNOSUNUN PATRİARXI" DEYİRDİLƏR

"Görüş", "Uzaq sahillərdə", "Mən rəqs edəcəyəm", "Arşın mal alan", "Yeddi oğul istərəm", "Dədə Qorqud", "Babamın babasının babası", "Maddeo Falkeno", "Mən ki gözəl deyildim", "Qızıl qaz", "Bağ mövsümü", "O dünyadan salam" ("Ölülər"), "Köpək"g Adını çəkdiyimiz bu filmlərin bir çoxu Azərbaycan kinosunun yaddaşına yazılan, onun keçdiyi yolu göz önündə canlandıran sənət əsərləridir. Bu filmlərin hər biri kinomuzda hadisə kimi qarşılanıb. Həmin filmlərin quruluşçu rejissoru, Xalq artisti Tofiq Tağızadə idi. Ona "Azərbaycan kinosunun patriarxı" da deyirdilər.

O, 1919-cu ildə Bakıda, müəllim ailəsində anadan olmuşdu. Elə uşaqlıq çağlarından incəsənətə xüsusi marağı vardı, ailədən gəlirdi bu məhəbbət. Üç il musiqi məktəbində, skripka şöbəsində təhsil almışdı. Atası məktəb direktoru idi, bu məktəbdə o illər üçün xas olan dram dərnəyi fəaliyyət göstərirdi, anası Kəbutər xanım (o da müəllimə idi) bu dərnəkdə iştirak edirdi. Amma ana məhəbbətini doyunca hiss edə bilmədi, onu erkən itirdi.

Hamı kimi o da orta məktəbi bitirdi, Azərbaycan Neft və Kimya institutuna daxil oldu. Ammag Böyük Vətən müharibəsi başlandı və Tofiq Tağızadə könüllü müharibəyə getdi, döyüşlərdə iştirak etdi, yaralandı və tərxis olunub Bakıya qayıtdı. Bakı Komsomol komitəsində çalışdı, amma incəsənətə olan marağı sönmədi, Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna daxil oldu. O, məşhur sovet rejissorları Sergey Yutkeviç və Lev Kulişovun emalatxanasında təhsilini başa vurdu, rejissor sənətinə yiyələndi. Tofiq müəllim deyirdi ki, Moskva mühiti həmişə qaynar olub. Böyük rejissor Eyzenşteyn bizə kompozisiya dərsi keçirdi. Dovcenko diplom rəhbərim oldu. Sonralar sovet kinosunun nəhəngləri sayılan Çuxray, Qurin, Abuladze, Çxeidze, Basov tələbə yoldaşlarım olublar.

Bir il "Mosfilm"də çalışdı, 1954-cü ildə Bakıya qayıtdı. Adətən, institut bitirmiş cavanlara film çəkməyi etibar etmirdilər, amma 1955-ci ildə ona "Görüş" filmini çəkməyi tapşırdılar və Tofiq Tağızadə elə ilk filmi tamaşaçıların rəğbətini qazandı. Sonrakı illərdə "Uzaq sahillərdə", "Yeddi oğul istərəm", "Dədə Qorqud" kimi şedevr filmlər yarandı.

"Uzaq sahillərdə" filmi ona böyük şöhrət qazandırdı. Dediyinə görə, "Uzaq sahillərdə"ni Moskva qəbul etmək istəmirdi. Müxtəlif səbəblər göstərirdilər. Sözarası deyirdilər ki, belə çıxır müharibəni azərbaycanlılar udub. O zaman sovet kəşfiyyatçılarının igidliyi haqqında çox az film çəkilmişdi. Məsələn, "Kəşfiyyatçının igidliyi" filmi çox zəif alınmışdı. Və buna görə bizim filmə qısqanırdılar. Ona görə bəzi güzəştlərə getdik.

Mixaylo rolunun ifaçısı Nadir Şaşıqoğlu bir müsahibəsində deyir ki, Tofiq Tağızadə həqiqətən aktyor seçməkdə böyük məharəti olan rejissordur. Xüsusilə, "Yeddi oğul istərəm"də, necə deyərlər, zərgər dəqiqliyi ilə aktyor ansamblı yaratmağı heyrətləndirici idi.

Bu xüsusda Tofiq müəllim deyirdi ki, rejissor ssenari üzərində işləyəndə gələcək film hər bir epizodu ilə onun gözləri qarşısında keçməlidir. Əgər bu proses baş verməzsə, o, nə aktyorlarla, nə ssenari müəllifi, nə rəssam, nə də bəstəkarla işləyə bilər. Və filmdə də ən çətin problemlərdən biri məhz lazım olan rola aktyoru seçməkdir. Mənim filmlərimdə elə olub ki, aktyor seçimində heç bir sınaq çəkilişi olmayıb. Məsələn, Məlik Dadaşova nə prob - hazır Şeyx Nəsrullah idi. Ya həmin filmdə Səyavuş Aslana, Arif Quliyevə prob lazım deyildi. Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovu da mən Şeyx Əhməd roluna probsuz götürdüm. O ki qaldı Kefli İsgəndərə, mən burada bir neçə amili nəzərə almışam. Şeyx Nəsrullahın-Məlik Dadaşovun qarşısında çox qüvvətli bir aktyor dayanmalı idi, bu, mənim fikrimcə, artıq yetkin bir insan ola bilərdimi (30-35 yaşında). Yəni müəyyən həyat təcrübəsi keçmiş bir insan-aktyor olmalıydı ki, yaşadığı mühitdən seçilə, ayrıla, fərqlənə bilsin. Aktyorun özündə bu mənada plastika olmalı idi. Mənim fikrimcə, o rol üçün türk aktyoru Yılmaz Durunun plastikası kifayət qədər idi. "Dədə Qorqud" filmində də həmçinin, bu filmdə üç nəsil iştirak edir, cavanlar, orta yaşlılar və qocamanlar-təcrübəlilər. Gözəl bir ansambl yarandı.

Tofiq Tağızadənin hər bir filmi haqqında əsl sənət əsəri kimi söz açmaq olar. Məsələ burasındadır ki, bu filmlər növbə ilə hər həftə Azərbaycan televiziyasının müxtəlif kanallarında nümayiş etdirilir və neçə nəsil bu filmlərə tamaşa etməkdən zövq alır, sənət tərbiyəsi alır, kinomuzu sevirlər.

Professor Rəhman Bədəlov yazır: "Qətiyyətlə demək olar ki, Tofiq Tağızadənin adı kino tariximizə həmişəlik həkk olunub. Deyə bilmərəm ki, bütün filmləri eyni səviyyədə çəkilib, uğurları da olub, uğursuzluqları da. Bəzən keçmiş İttifaqın kino redaktorlarının təkidi ilə çəkdiyi filmin son variantını az qala özü tanımırdı. Amma hər halda bütün bu filmlərində peşəkarlıq duyulur, özünəməxsus dəst-xətt durur və ən vacib odur ki, yaxşı filmləri milli kinomuzun klassikidir. İlk növbədə bunu "Yeddi oğul istərəm" filmi haqqında demək olar"

Mərhum Xalq artisti, Azərbaycan kinosunun ən parlaq ulduzlarından olan Həsən Məmmədov deyirdi: "Onun filmlərinə diqqət yetirsəniz, görərsiniz ki, bir rejissor kimi Tofiq müəllim kamil sənətkardır. Onun gözü çox sərrafdır, güclü intiusiyası vardır. Yəni əvvəlcədən film üçün aktyor seçəndə çox nadir hallarda yanılır. Əsasən hər bir rola elə aktyor axtarıb tapır ki, sanki bu rol elə əvvəlcədən həmin aktyorun boyuna biçilibmiş. "Yeddi oğul istərəm" filmindəki elə yeddi oğulun hamısı aktyor seçimi baxımından çox uğurludur. Gəray bəy Həsən Turabovun ifasında nə qədər təbii və inandırıcıdır. Mən onun həm janrına, həm də mövzusuna görə bir-birindən fərqlənən bir neçə filmində çəkilmişəm, özümü xoşbəxt sanıram".

Həsən Məmmədovun Xalq yazıçısı Elçinin ssenarisi üzrə çəkilmiş "Bağ mövsümü" filmində oynadığı Əlibala rolu son dərəcə təbii alınıb və bu da onu göstərir ki, doğrudan da Tofiq Tağızadə aktyor seçməkdə zərgər dəqiqliyi ilə hərəkət edirdi.

Tofiq Tağızadə bir neçə filmdə həm də özü çəkilmişdi. Kinoşünas A.Kazımovun bu barədə bir sualına Tofiq Tağızadə belə cavab vermişdi: "Mən heç vaxt ekranda görünmək xatirinə kinokamera qarşısında dayanmamışam. Filmlərdə rollarım epizodik olsa da, bu personajlar vasitəsilə ürəyimdən keçənləri tamaşaçılara çatdırmağa çalışmışam. Elə götürək "O dünyadan salam" kino əsərini. Burada mən yenidən dirilənlərdən birini oynayıram. O, baxıb görür ki, təzədən diriləri çox çək-çevirə salırlar. Özünü saxlaya bilməyib deyir: "A balam, bizi diriltdiniz ki, sərbəst olaq, azad yaşayaq, icazə verin, istədiyimiz kimi hərəkət edək dəg" Əgər diqqət yetirsəniz, digər filmlərdəki personajlarım da ağızlarına su alıb oturmurlar. Onlardan hər birinin həyata öz münasibəti, öz mövqeyi var. Oqtay Mirqasımovun "Anlamaq istəyirəm" bədii filmində mən kino rejissoru rolunda, yəni öz-özümü oynayıram".

Tofiq Tağızadə vətənpərvər bir rejissor idi və çəkdiyi filmlər də bunu sübut edir. Mərhum yazıçı-publisist Asif Əliyevin Tofiq Tağızadənin sənət yolunu işıqlandıran "Müdriklik səlahiyyəti" məqaləsindən belə bir faktı-olmuş əhvalatı nəzərinizə çatdırıram: "Yetmişinci illər idi. Film çəkirdik. Çəkiliş Bəyan kəndində aparılmalı idi. Ermənilər kəndə gedən yolu kəsmişdilər. Mən maşından düşdüm, qatlama kresloda oturdum. Qabaqda kök, tosqun, sallaqbığ bir kişi dayanmışdı. Çağırdım onu. Öyrəndim ki, bunları öyrədib bura yığıblar. Məqsədləri budur ki, filmi çəkməyə qoymasınlar. Araya dava-dalaş düşsün və bizi təqsirləndirsinlər. Özü də bu işlərin başçısı kənd sovetinin sədri idi. Amiranə tərzdə dedim ki, get kənd sovetinin sədrini bura çağır. Sallaqbığ soruşdu: "Birdən desə kimdir onu çağıran, nə deyim?" Mən hamı eşitsin deyə hündürdən qışqırdım: "De ki, bu torpağın sahibi gəlib". İstədiyimizə nail olduq, yəni ermənilərin qabağından çəkilmədik".

Tofiq Tağızadə ömrünün son illərində Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" pyesini ekranlaşdırmaq haqda fikirləşirdi. Amma ölüm buna macal vermədi.

O, kinomuzun tarixində əbədi yaşayır. Belə sənətkarların yalnız fiziki ölümü olur, onları yaratdıqları sənət əsərləri yaşadır, yaşadır.

Ədalət.-2015.-24 noyabr.-S.7.