ƏDƏBİ HƏYAT

XƏTİB TƏBRİZİDƏN M. F. AXUNDZADƏYƏ QƏDƏR

Görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas, akademik Kamal Talıbzadə yazırdı ki: "Orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbi fikri üç istiqamətdə inkişaf etmişdir. Birinci istiqamətə Xətib Təbrizinin, Yusif Xoylunun, Nəsrəddin Tusinin, Əssar Təbrizinin, Şərəfəddin Həsən Rami Təbrizinin, Vəhid Təbrizinin, Məhəmməd Rəfi Dost Məhəmməd oğlunun, Mirzə Əbutalib Təbrizinin poetika kitabları, estetik risalələri, ayrı-ayrı bədii əsərlərə yazılmış şərhləri daxildir. gOrta əsr Azərbaycan ədəbi fikrinin ikinci əsas mənbəyi təzkirələrdir. Üçüncü əsas mənbə isə böyük söz ustalarının bədii əsərləridir".

Kamal müəllimin bu fikri təxminən yeddi-səkkiz əsrlik bir dövrün ədəbi-estetik mənzərəsini əks etdirir və fikrimizcə, ilk professional tənqidçimiz M.F.Axundzadəyə qədər ədəbi tənqidimizin keçdiyi yolu düzgün müəyyənləşdirir.

Orta əsrlərdə ədəbi tənqidin Xətib Təbrizi tərəfindən müəyyənləşdirilən şərhçilik yolu bir neçə əsr davam elədi. Görünür, bu yol - tənqidin bu janrına müraciət səbəbsiz deyildi. Ədəbiyyat dedikdə orta əsrlərdə əsasən poeziya nəzərdə tutulur və meydana çıxan, əlyazması halında yayılan poetik mətnlərə münasibət də bu mənada təbii idi. Bədii təfəkkür elmi təfəkkürü də formalaşdırırdı. Ancaq şərhçilik sənətinin özü də əsrlər keçdikcə daxilən, məzmunca yeni çalarlarla zənginləşirdi.

Yusif ibn Tahir Xoylu Xətib Təbrizi məktəbinin ən irəlici davamçılarından biri olmuş və "Tənvir" ("Aydınlaşdırma") əsəri ilə şərhçilik yolunda yeni bir addım atmışdı. Bu əsər Əbül Üla Məərrinin "Siqt-əz zənd" əsərinin şərhinə həsr olunmuşdu. Xatırladaq ki, Xətib Təbrizi də bu əsəri şərh edən bir kitab yazmışdı. Ancaq tədqiqatçıların qeyd etdiyinə görə bu iki əsər eyni mövzuya həsr olunsa da, fərqlidirlər. Yusif Xoylu universal bir alim idi, o, fəlsəfə, təbabət, həndəsə, astronomiya, psixologiya elmlərini də mükəmməl bilirdi və "Tənvir" əsərində də yeri gəldikcə bu elmlər üzrə biliklərini nümayiş etdirirdi.

Xətib Təbrizi kimi Yusif Xoylu da təkcə şeirlərdəki ayrı-ayrı beytlərin mənalarını izah etməklə kifayətlənmirdi, Əbül Ülanın şairlik məharətini bununla məhdudlaşdırmırdı, yeri gəldikcə, poeziya xüsusunda nəzəri fikirlərini ifadə edirdi. Özü də X.Təbrizidən fərqli olaraq, şeirdə forma məsələlərinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Onun belə bir kəlamı ondan söz açan mənbələrdə və müasir tədqiqatlarda tez-tez təkrar olunur: "Mənalar sözlərin, sözlər isə mənanın bəzəyidir".Yusif Xoylunun XII əsrdə şeir haqqında söylədiyi bu fikirlər isə bu gün də müasir səslənir: "Bəli, şeir incəsənətdir... Hər bir şairin şeirdə izlədiyi özünəməxsus məqsədi, onun özünü razı salan üslubu, səpkisi vardır. Kim onun mənalarına dərindən baş vurursa, onun dənizində ən yaxşı damlaları axtarırsa, mənanı sözlərlə layiqincə bəzəyirsə, kim zəhmətə qatlaşaraq öz nəzmini inci kimi düzməyə səy göstərirsə, onun sözləri mirvari tək düzülərək möhkəm intizama tabe olur. Deməli, o, iki cəhəti əhatə edərək, iki istiqaməti, yəni məna gözəlliyi ilə forma kamilliyini birləşdirir".

Xətib Təbrizi məktəbinin daha iki nümayəndəsi-Eyn əl-Quzat, Şərəfəddin Rami də orta əsrlər ədəbi-estetik fikrinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Bu iki alim öz əsərlərində poetika məsələlərinə daha çox diqqət yetirmişlər. Eyn əl-Quzat filosof idi və fəlsəfi tədqiqatlarında ədəbiyyat, xüsusilə tənqid haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. Onun fikrincə, tənqidçi mümkün qədər obyektiv olmalıdır, əsərlərə qiymət verərkən qərəzsiz olmalıdır, həqiqət duyğusunu itirməməlidir. Şərəfəddin Rami isə "Ənisül-üşşaq" ("Aşiqlərin dostu") əsərində bədii təsvir vasitələrinin şeirdə rolu və missiyasından söz açır.Burada böyük Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin "Meyarül-əşar" və "Əsasül-iqtibas" əsərlərini də unutmaq olmaz.Əsasən poetika məsələlərinə həsr olunan bu əsərlər şeirşünaslığın müxtəlif məsələlərini əhatə edir(Əruz və qafiyə, şeirdə sözlərin işlənmə şaydası və s.). Tədqiqatçı Yaqub Babayev Nəsirəddin Tusinin ədəbi-nəzəri görüşlərini şərh edərək yazır: "Filologiya elmimizdə əruz və qafiyəşünaslıq tarixində onun "Meyarül-əşar" traktatının xüsusi dəyəri vardır. Əsərdə "rükn" istilahı və onun mahiyyəti geniş şərh edilir. Daha sonra şeirdə dairələr və onların vəzifələrindən söhbət gedir. Həmçinin zihafların izahına xeyli yer verilir. Risalədə qafiyə və onun nəzəri məsələlərinin şərhi də ayrıca bir bölmə təşkil edir".

Bu faktın özü bir daha sübut edir ki, orta əsrlərdə poetika məsələləri xüsusi önəm kəsb edirdi və bu məsələlər qayət ədəbi-tənqidi fikrin formalaşmasında mühüm rol oynayırdı, çünki bu əsərlərdə müəlliflər şeirin həm nəzəri, həm də praktiki məsələlərinə baş vururdular. Şeirtn mənşəyi, onun poetik qanunları, vəzni, ölçüsü, bədii təsvir vasitələri və s. məsələlərlə yanaşı, şairin sənətkarlıq məziyyətləri, onun şeir mədəniyyəti yaxud zəif və qüsurlu cəhətləri bir vəhdət halında tədqiq olunurdu.

Ədəbiyyatşünaslıq lüğətlərində (konkret olaraq Əziz Mirəhmədovun "Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti"ni əsas götürək) "Təzkirə orta əsrlərdə çox yayılmış elmi-ədəbi əsər kimi səciyyələndirilir. Təzkirələrdə görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, hadisələr, ayrı-ayrı əsərlər haqqında məlumatlar verilir, həmin əsərlərdən nümunələr təqdim edilir. Təzkirələrdə üstünlük daha çox bioqrafik məsələlərə yönəldilir. Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində təzkirələrsiz keçinmək olmur. Türkdilli xalqlar içərisində "Məcalisün-nəfais" adlı ilk təzkirəni böyük özbək şairi Əlişir Nəvai yazmışdır".

Əlbəttə, şərhçilik və poetika kitablarından, risalələrdən fərqli olaraq təzkirələrdə elmi-tənqidi mətn azlıq təşkil edir, əsas diqqət məlumat və tanıtmaya verilir. Amma bunun özü də ədəbi tənqidin ədəbiyyat tarixçiliyi ilə yaxın olduğunu sübut edir. Qeyd edək ki, təzkirələr öz yayımına görə şərh kitablarından, risalələrdən üstünlük təşkil edib. Qiymətli mənbə olmaq etibarilə təzkirələr daha çox məşhur idi. Məsələn, orta əsrlər ədəbiyyatını tədqiq edən bir alim M.Füzuli haqqında ən doğru bilgini təzkirələrdən ala bilər. Qəstəmonili Lətifinin, Əhdi Bağdadinin, Lətifinin, Sam Mirznin, Mirzə Tahir Nəsrəbadinin, Sadiq ğəy Sadiqinin, Aşiq Çələbinin, Həsən Çələbinin, daha sonra Lütfəli bəy Azərin, Seyid Əzim Şirvannin, Mir Möhsün Nəvvabın, Məftunun, Sadıq bəy Əfşarın, Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin, Məhəmmədəli Tərbiyətin təzkirələri orta əsrlər ədəbiyyatının öyrənilməsində, tədqiq olunmasında əvəzsiz tədqiqat əsərləridir. (Adlarını çəkdiyimiz bu müəlliflərdən XVIII əsrdə yaşamış Məftun (Əbdürrəzzaqbəy Dünbülü) heç bir tədqiqatda təzkirəçi kimi qeyd olunmamışdır. Halbuki, onun "Hədaiqül-cinan" ("Behişt bağları"), "Hədiqə" ("Bağ"), "Rövzətül-adab və cənnətül-əlbab" ("Ədəbiyyat bağı və həqiqətlər behişti") kimi təzkirələri var və bu əsərlər fars və ərəb şairləri haqqında söz açır).

Bu əsərlərdə təqdim olunan məlumatlar çox zaman obrazlı şəkildə ifadə olunurdu və bu da orta əsr təhkiyəeyi-kəlamından irəli gəlirdi. Məsələn, Həsən Çələbi Xınalızadənin təzkirəsində M.Füzuli belə səciyyələndirilir: "Nəvai tərzinə yaxın yeni bir üslubu və qəribə bir yolu vardır. Həqiqətən, üslubunda yeganə və yolunda tək olan bir bəlağət şüarlı şair və fəsahət məqamlı nazimdir ki, mükəmməllik yaradan dil qılıncı ilə gözəl nitq minbərlərinin yüksək pillələrinin xətibi və aləmi kamilləşdirən qələminin ucu ilə halal sehr gəlinlərinin örtüklərini açandır... şeirləri mükəmməl, dolğun, incə və rəngarəng olan, hər sahədə qüdrəti olan məşhur bir şairdir". Təzkirələrin əksəriyyətində bu cür obrazlı, təmtəraqlı cümlələrlə rastlaşırıq.

Təzkirələr indiki ensiklopediyaların sələfləridir. Demək olar ki, təzkirələrin quruluşu, məlumatların düzülüşü, ən mötəbər ilkin mənbələrə və misallara istinad təzkirələrdə bir sistemlilik halındadır. Təzkirə müəlliflərinin nə dərəcədə məlumatlı olması, Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatına bələdliyi də mühüm amildir. Məsələn, Sadiq bəy Sadiqinin təzkirəsində 480, Sam Mirzədə 664, Seyid Əzim Şirvanidə 270, Lütfəli bəy Azərdə 842, Məmmədəli Tərbiyətdə isə 1000-dən çox şair və ədib haqqında məlumatla qarşılaşırıq. Təzkirə müəllifləri ensiklopedik biliyə malik şəxsiyyətlər olmuşlar. Məsələn, "Təzkireyi-Nəvvab" əsərinin müəllifi Mir Möhsün Nəvvab dövrünün tanınmış şairi olmaqla yanaşı rəssamlıq, xəttatlıq və kitab tərtibatı sahəsində qızbın fəaliyyət göstərmişdir. Nəvvabın Azərbaycan klassik musiqisiylə bağlı "Dər elmi musiqi vüzuh ül-ərqam" əsəri musiqinin mənşəyi, estetikası, ifaçılıq problemləri, onun şəfavericilik xüsusiyyətləri barədə qiymətli bir mənbədir. Yaxud Məhəmmədəli Tərbiyət-Təbrizdə açılan Avropa tipli dərmanxananın yaradıcısı olmuş, orada yeni üsulla idarə olunan ilk kitabxananın əsasını qoymuşdur. Müasirlərinin yazdığına görə M.Tərbiyət bir neçə xarici dil bilirdi, nücum və coğrafiya elmlərini tədris edirdi, ictimai baxışlarına görə maarifçi-demokrat idi. Onun klassik Şərq musiqisinin tarixi ilə bağlı "Musiqi və musiqişünaslar" əsəri də var.

Təzkirə müəlliflərinin əksəriyyəti şair idi və bunun özü də çox maraqlıdır. Sam Mirzədən (I Şah İsmayılın oğlu) tutmuş S.Əzimə, Nəvvaba, M.Tərbiyətə qədər bütün təzkirələr ədəbiyyata şeirlə gəlmiş, ömürlərinin müdrik çağlarında isə bir ədəbiyyatşünas kimi də tanınmışlar.

Heç şübhəsiz, ədəbiyyat tarixini tədqiq edərkən təzkirələr ən qiymətli ilkin mənbələrdir, amma gəlin etiraf edək ki, təzkirələrdə adları çəkilən, haqqında az və ya çox məlumatla qarşılaşdığımız şairlərin heç də hamısı ədəbiyyat tarixinə düşməyib.

Heç şübhəsiz, təzkirələr ədəbiyyat tarixçilərinin müraciət etdiyi ilk mənbələrdir, amma orta əsrlərdə tənqid və ədəbiyyatşünaslığın, ədəbi-estetik fikrin inkişafını izləmək baxımından onların rolu əvəzsizdir. Təzkirə müəllifləri (bunların sırasında Lütfəli bəy Azəri və M.Tərbiyəti xüsusi qeyd etmək lazımdır) öz əsərlərində təkcə məlumat verməklə, şairləri tanıtmaqla kifayətlənməmiş, onların yaradıcılığına münasibətini də gizlətməmişlər. Məsələn, M.Tərbiyətin M.F.Axundzadənin yaradıcılığına münasibəti, onu Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələsinin banisi kimi təqdim etməsi və əsərlərinin hər birindən söz açması buna misal ola bilər.

Azərbaycan ədəbiyyatının XIII-XVIII əsrlər dövrünü səciyyələndirən akademik Kamal Talıbzadə ədəbi fikrin ifadə vasitəsi kimi üç janrın-poetika, risalə və traktatların təzkirə və bədii əsərlərlə yanaşı, birinin digərinə təsir göstərək inkişaf etdiyini də xüsusi vurğulayır və qeyd edir ki, bu vəziyyət orta əsrlərin həmin mərhələsində müzakirə olunan ədəbi problemlərin xarakterini, mövzularını və istiqamətini də müəyyənləşdirir, belə çoxcəhətlilik eyni zamanda dövrün ədəbi fikrinin hərtərəfli, daha ümumi cəhətlərilə, tam halda ifadəsinə imkan yaradır.

Belə bir sual da meydana çıxır: orta əsrlərin poetika kitablarında, təzkirələrdə "Tənqid" termini işlənmişmi? Yenə də Kamal müəllimə müraciət edək və ustadımızın "Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi" (Bakı, 1984) monoqrafiyasında sualımızın cavabını tapaq. Kamal müəllim yazır ki":Orta əsr mənbələrində "tənqid" termini müqabilində "qiymətləndirmək", "fərqləndirmək", "seçmək" mənalarına uyğun gələn "nəqd" (bəzən elmi-nəqd") termini işlənmişdir. XV əsrin filoloqu Hüseyn Vaiz Kaşifi "nəqd" sözünün elmi termin kimi daşıdığı məna haqqında belə deyir: "nəqd"in lüğəti mənası "seçməkdir", xalis qızılı qəlp qızıldan ayırmaq deməkdir. Ancaq termin kimi o, xüsusi bir elm sahəsini təmsil edir, elə bir elm ki, yaxşı şeirlə pis şeiri bir-birindən ayırmaqla məşğul olur. Bu elmi ona görə "nəqd" adlandırmışlar ki, necə ki, sikkədar (nəqqad) bir yığın qəlp qızılın içərisindən xalisini ayıra bilir, eləcə də bu elmə sahib olan şəxs özünün parlaq istedadı hesabına təmiz və nöqsansız sözü nöqsanlı sözlərin içərisindən seçir".

Bu da müasirliyini hifz edən klassik tərif...

Ədalət.- 2016.- 2 iyul.- S.15.