Poetik düşüncənin axtarışda yeri

Həyatda baş verən hadisələrin müxtəlifliyi heç şübhəsiz ki, insana, onun mənəvi dünyasına bu və ya digər dərəcədə öz təsirini göstərməyə bilməz. Ona görə ki, gəlimli-gedimli, axarlı-baxarlı, enişli-yoxuşlu həyat tərzimizdə bir özünəməxsusluq var. Bu özünəməxsusluq insanın mənəvi, iç dünyasında müxtəlif formada təzahür edir.

Əlbəttə sözə, söz xəzinəsinə sığınmaqla bu hadisələri ruhən duyub ona poetik rəng, nəfəs vermək üçün sözün həqiqi mənasında elə ürək sahibi olasan ki, bütün bunları yaşaya biləsən. Onda söz ürəyin isti kürəsində bişir və bədii fikir hasil olur. Xalq şairi B.Vahabzadənin yerində deyilmiş dərin məna daşıyan fikrini xatırlamalı olursan. O yazır: "Hər söz ayrılıqda yalnız bir məna daşıyır. Söz sənətkarı bir mənalı sözlərə öz duyğu və həyəcanlarını yükləyəndə sözlər şeirləşir, nəğmələşir. Buna sözlərdən toxunmuş həyəcan, duyğu hörgüsü, yəni şeir deyilir"("Dərin qatlara işıq", Bakı, " Yazıçı", 1986, səh.155).

Odur ki, bədii söz sahibi həyatın özündən gələn hadisələri içəridən yaşayıb onu hiss və duyğuları vasitəsilə müəyyən ölçüyə, qəlibə salıb bədii formaya salması təbii haldır. Bu da ondan irəli gəlir ki, altmışıncı illərin şeirində yeni nəfəs, yeni düşüncə tərzi özünü qabarıqlığı ilə göstərdi. Bu illərin şeirində sərbəst fikir, sərbəst düşüncə ön plana çəkilir. Lirik qəhrəmanın fikir və düşüncələrinə sərbəstlik verilməklə hiss və duyğuları kölgədə də qalmırdı. Bu nəslin görkəmli, artıq tanınmış nümayəndələrindən biri də bədiiliklə sözə, onun rəng dünyasına ilmə-ilmə naxış vuran Fikrət Qocadır. F.Qoca şeirində bədii sözə, bədii fikrə vurulan naxışlar sönük pafosdan çox-çox uzaqdır. Bir qayda olaraq onun şeirlərinin mayası həyatın özüdür. Odur ki, onun şeir dünyasındakı bədii fikir dərin qatlara gedib çıxır və oxucunu bir anlığa olsa da öz dünyasına çəkib aparır. F.Qocanın istər poeziyası, istərsə də nəsrində bədii söz, bədii fikir, ovqat üst qatdadır.Onun bədii yaradıcılığının mayasında özünün həyatı düşüncələrinin reallığı durur. Sözün rəngindən və çalarından F.Qoca bir şair kimi məharətlə istifadə edir. Sözə bayağı naxışlar vurmur. Əksinə, sözün yükünü artırmaq məqsədi ilə onun assosiativ mənalarını önə çəkir və onun fikir gücünü artırmağa çalışır. Odur ki, F.Qocanın şeir yaradıcılığının canı, gücü bundadır.

Bu baxımdan lap çoxdan yaxşı mənada kəsərli qələminin itiliyi ilə tanınan filologiya elmləri doktoru, ədəbiyyatşünas alim Vaqif Yusiflinin F.Qoca yaradıcılığına müraciət edib, onu araşdırması təsadüfi deyil. Ədəbiyyatşünas alim, tənqidçi Bakıda " Təbriz" nəşriyyatında nəşr edilən " Ürəyimi sərdim günəşə" kitabında şairin yaradıcılığını fikir süzgəcindən keçirməklə çox diqqətlə, təmkinlə araşdırır.

Səkkiz bölmədən ibarət olan kitabdakı hər bölməni elmi analoji fikrin süzgəcindən keçirən müəllif miqyaslı təhlilə böyük üstünlük verir. Bu da kitabın elmi mahiyyətini artırır. Üslub rəngarəngliyi və ideya-məzmun istiqamətlərinə görə altmışıncı illərin poeziyası özünün spesfik xüsusiyyətləri ilə daha çox diqqəti çəkir.

Bu baxımdan tənqidçi alim poeziyada bir silkələnmə yaradan altmışıncı illər şeirinin inkişaf yoluna qısa da olsa elmi cəhətdən analogiyanın gücü ilə paralellər, müqayisələr aparmaqla tutarlı fikirlərini bədii nümunələr əsasında bildirməsi çox bəyəniləsi haldır. Odur ki, müəllifin "Dünyaya şair gəlir" adlı ilk bölməyə belə adın verməsini heç də təsadüfi başlıq hesab edə bilmərik. Ona görə ki, bu illərin şeirində təptəzə nəfəs, fikir, duyğu, düşüncə tərzi vardı. Altmışıncı illərin şeirində müəyyən mənada ənənə saxlansa da yeni poetik düşüncə tərzinə böyük ehtiyac vardi. V.Yusifli elə bu baxımdan aitmışıncı illər şeirindəki bədii düşüncəni, aparıcı ideya- məzmun istiqamətlərini belə xarakterizə edir: "Əgər poeziya (altmışıncı illər poeziyası) öz inkişafının bu yeni mərhələsində artıq bəzi şablonlardan, forma yeknəsəqliyindən, trafaret halına keçmiş bədii təsvir vasitələrindən, məzmunçuluqdan xilas ola bilirsə, yeni təsvir üsullarına üz tutursa və bu xüsusiyyətlər yaşarılıq kəsb edirsə, bunun özü novatorluq deyilmi? Təbii ki, bu yolda müxtəlif maneələr mövcuddur. Artıq öz ömrünü sürmüş ənənədən yapışanlar güclü müqavimət göstərir, yeniliklə heç cür barışmaq istəmirlər.

Altmışıncı illər poeziyası sözün yeni ifadə çalarlarını, obrazlı deyim tərzinin rəngarəng üsullarını aşkarladı. (səh.5)

Bəli, həyat dəyişir və öz axarı ilə davam edir. Zaman dediyimiz düşündüyümüz bir anlayış heç də sükunət halında deyil, o əksinə daim dəyişməkdə davam edir. Bax, bu baxımdan zamanın, dövrün diktəsini duyan və onun müəyyən mənada nəbzini tutmağa çalışan tənqidçi alim F.Qoca yaradıcılığını, necə deyərlər, süzgəcdən keçirərək onu ələyib, onun bir insan kimi, şair kimi həm daxili, həm də bədii yaradicılıq "mən"inin ən ümdə cəhətlərini üzə çıxarmağa çalışır. Ona görə ki, hər halda şairin şəxsiyyətində "Zamanın, əsrin, yaşadığı dövrün əks-sədası" var ki, bu vacib cəhət də ümumən onun mövqeyinə işıq seli salır. Bu mənada "Zaman fırlanır" adlı bölmədə şair haqqında fikirləşib düşündüklərimizin cavabını tapa bilərik.

V.Yusifli F.Qoca yaradıcılığının aparıcı istiqamətini müəyyənləşdirmək üçün onun " Vyetnam suitası", "Ünvansız məktub", "Ulduzlu düşüncələr", "Günün oçerkləri" kimi poemalarında hədəfə tuşlanan dövr, zaman haqqındakı poetik obrazlı fikir və düşüncələrini analogiyanın gücü ilə təhlil edir. Şairin şeirlərində yaxşı mənada ürəyi döyünən insanların obrazı var. Bu mənada müəllif "Qatar" şeirinin simvolik mənasını açıqlamaqla şairin fikir, poetik düşüncə qatlarını təhlil yolu ilə üzə çıxarır.

Ədəbiyyatşünas alimin F.Qoca yaradıcılığı ilə bağlı birtərəfli, heç də əsası olmayan fikrə münasibəti də sağlam düşüncədən irəli gəlir. F.Qoca poeziya kəhkəşanına əsl həyatın özündən gəldiyi üçün "özü özünə divan tutub, həyatın nəfəsini şeirə gətirmək üçün" gecəli- gündüzlü qələminə, poetik düşüncəsinə sığınıb axtarışlarını aparıb və aparır. Odur ki, müəllif kitabda şairin poetik fikirlərindən, həyatı düşüncədən ürəyinin isti kürəsində yoğrulub bişirilən poeziyasının qatlarını "Ömürdən səhifələr" bölməsində açıqlayıb sağlam fikirdən, təhlildən keçirir.

F.Qoca poeziyasının mayasında bir bənzərsizlik var. Bax, bu bənzərsizlik, özünəməxsusluq onun fərdi üslubunda, dəst-xəttində özünü qabarıqlığı ilə göstərir. Odur ki, müəllif həzin, incə lirik şair kimi F.Qocanın şeirlərindəki qəlibə sığan və sığmayan insanın ən incə, zərif hisslərinin, kövrəkliyinin, sərtliyinin və incəliyinin səbəblərini axtarmağa çalışır. Ədəbiyyatşünas alim elmi fikirlərini bir anlığa arxa plana çəkib təsvir və ifadə vasitələrinin gücündən ustalıqla istifadə edib şairin lirikasını sakit axan bir çaya, coşqun dənizə, şəlaləyə, göz oxşayan yaşıl meşəyə bənzədir ki, bu şairanə fikirlər də onun mülahizələri ilə üst-üstə düşür. Ümumiyyətlə, F.Qoca poeziyası həmişə faydalı axtarışda olmaqla varisliyi qoruyub saxlayır. Daha doğrusu onun poeziyası ənənəyə söykənir. Bu mənada onun səkkiz hecalı gəraylı janrında qələmə aldığı şeirlərinin özü də elə ənənəyə söykənir.

Müəllifin şairin yaradıcılığında lövbər salan sərbəst şeirlə bağlı fikirləri də elmi mahiyyətinə görə diqqətdən yayınmır. Bütün göstərdiyimiz və göstərmədiyimizin cavablarını "Bənzərsizlik" adlı bölmədə tapa bilərik.

Ədəbiyyatşünas alim kitabın başqa bölməsində F.Qocanın nəsr əsərlərinin ideya-bədii xüsusiyyətlərinin başlıca aparıcı istiqamətlərini analoji təhlildən keçirir. Ümumiyyətlə, F.Qocanın istər hekayələrində, istərsə də povestlərində, eləcə də hələlik yeganə olan romanında da psixoloji ovqat lap üst qatdadır. Onun nəsr əsərlərinin obrazlarında bir sərbəstlik hiss və duyğularında aydınlığı ilə görmək olur. Bu məqsədlə tənqidçi F.Qocanın nasir kimi "Qoca söyüd də yıxıldı" hekayəsini, "Qar əriyir", "Mavi dünyanın adamları" povestlərini və səksəninci illərin mənzərəsini özündə əks etdirən "Taleyin ağır taleyi" romanı da müxtəlif bucaq altından görünən və görünməyən tərəflərinə bir tənqidçi fəhmi ilə işıq salıb adlarını çəkdiyimiz əsərləri təhlil edir.

Kitabda Xalq şairi ilə müəllifin apardığı müsahibə də oxucuda maraq doğurmaya bilməz. Ona görə ki, müsahibədəki hadisələr onun, şairin həyatının müxıəlif sahələrini oxucunun üzünə tam mənası ilə yadda qalan notlarla açır. Müsahibədə ona doğma olan kənd mühiti ilə bağlı fikirləri kitaba xüsusi rəng qatır. Şairin enişli-yoxuşlu bir yolla böyük ədəbiyyata gəlişi, bu yoldakı çətinliklər, büdrəmələr və özünə ədəbi ata saydığı Xalq şairi R.Rzanın qayğısı ilə bağlı fikirləri də böyük tərbiyəvi, həyatı əhəmiyyət kəsb edir. Müsahibə bütövlükdə altmışıncı illər poeziyasının keçdiyi yolu təmkinlə xarakterizə edir və çox maraqlı, inandırıcı qənaətə gəlir ki, bu da bugünki poeziyamız üçün öz aktuallığını saxlayır.

Kitabın ayrıca bir bölməsində R.Rza, B.Vahabzadə, Anar kimi şair və yazıçılarla bərabər, böyük ədəbiyyatın təəssübkeşlərindən olan akademik B.Nəbiyev və başqaları F.Qocanın ədəbi prosesdəki roluna işıq salıb müxtəlif səmtlərdən xarakterizə edirlər.

Kitabda Xalq şairinə həsr edilən şeirlər heç şübhəsiz ki, ona və onun poeziyasına olan məhəbbətdən irəli gəlir.

Filalogiya elmləri doktoru V.Yusiflinin ədəbi prosesdə ədəbiyyatşünas, sanballı tədqiqatçı alim kimi rolu danılmazdır. Onun bu sahədəki iti qələmi, dərin elmi fikir və mülahizələri bizə fikir deməyə imkan verir ki, onun elmi axtarışları hələ qabaqdadır.

Ədalət.-2016.-7 yanvar.-S.3.