Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Azərbaycan xalqının XVIII əsrdə yetirdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin ən qüdrətlisi Molla Pənah Vaqifdir. Onun yaradıcılığı Azərbaycan poetik düşüncə və bədii-estetik fikri tarixində yeni bir mərhələ açmışdır. M.P.Vaqif milli poeziyanın, realist bədii şeirin banisi, Yaxın və Orta Şərqdə ictimai şüur hərəkatının böyük avanqardı və ideoloqudur.

Bir mütəfəkkir-şair, ictimai xadim, böyük sənətkar kimi qədim və zəngin ənənələr üzərində yetişdiyinə baxmayaraq, M.P.Vaqifin titanik fəaliyyətinin bir çox sahələri haqqında danışarkən "ilk" sözünə, "birinci" təyininə dönə-dönə müraciət etmək lazım gəlir. Yəni tarix, ictimai gerçəklik bütün şüurlu həyatını təmənnasız olaraq xalqın tərəqqisi işinə həsr etmiş bu alovlu ürək və nadir yaradıcı təfəkkür sahibinin çiyinlərinə, neçə-neçə müasirinin gücü çatmayan çox ağır vəzifələr qoymuşdu.

Böyük iftixar hissi ilə etiraf edirik ki, M.P.Vaqif təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın Şərqdə yüksək dərəcədə aydın konsepsiyaya malik ilk realist poeziyanın banisidir... Bu tarixi ədəbi hadisə necə baş veribdir?

Akademik Kamal Abdullanın belə bir deyimi var: "Mətnlə oynamaq!" İki sözdən ibarət bu fikirə bir monoqrafiyalıq məna, məzmun sığışıbdır! Görkəmli yazıçı və akademikin söyləmində bu, " Mövcud mətnlərin başqa, tanış olmayan interpretasiyası (kimi buna deşifrə deyir...), başqa məzmunun köhnə formada imitasiyasıdır...."

Bu fikri perefraz edəsi olsaq M.P.Vaqif xalq şeir şəkillərinin məlum-məşhur mətnləri ilə oynayaraq onları məna və məznunca, ruhca tamamilə yeni bir axara saldı, onda da, "başqa (deyək ki, yeni) məzmunun köhnə formada (qoşmda, gəraylıda, müxəmməsdə) imitasiyası hadisəsi baş verdi və bununla da, poeziyada yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoymağa nail oldu...

Akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Molla Pənah Vaqif çoxəsrlik Azərbaycan şeirində ilk dəfə olaraq "qəzəli-aşiqanə"dən imtina edib, realist cizgilərə əsaslanan yeni tipli məhəbbət şeirləri yaratmışdır. ...Molla Pənah Vaqif Məhəmməd Füzulidən sonrakı və Mirzə Fətəli Axundzadədən əvvəlki dövr Azərbaycan realizminin yaradıcısıdır".

M.P.Vaqif poetik irsi böyük ənənlərə söykəndiyindən belə cazibədar olmuş və yeni mərhələnin əsasını yarada bilmişdir. Qaracaoğlan (1606-1674), Aşıq Ömər (1630 - 1707), Aşıq Abbas Tufarqanlı (XVI yüzilin sonları - XVII yüzilin əvvəlləri), Sarı Aşıq (XVII yüzil) və başqaları ondan əvvəl yaşamış-yaratmış, Xəstə Qasım (1684-1760), Aşıq Valeh (1729-1822), Ağ Aşıq (Aşıq Allahverdi - 1754 - 1860) və bu kimi el sənətkarları isə onun müasiri olmuşlar.

Görk üçün iki misala müraciət edək. Abbas Tufarqanlı:

Oğrun yollara baxmaqdan,

Bağrım qan oldu, gəlmədi.

Ağlamaqdan eynim yaşı,

Bir ümman oldu, gəlmədi.

M.P.Vaqifdə:

Baddi-səba, bir müjdə ver könlümə.

Ol güli-xəndanım neçin gəlmədi?

Xəyalım şəhrini qoydu divanə,

Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi?

Sarı Aşıq:

Əyibdi qəddimi qaşların tağı,

Qəsd eləyib şirin cana gözlərin.

Bu qədər şux baxıb, aşiq, öldürmə,

Heyifdi batmasın qana gözlərin.

M.P.Vaqifdə:

Vaqif ki, düşübdür əqlü kamaldan,

Əskik olmaz başı qovğadan, qaldan,

Nə zülflərdən bilin, nə xəttü xaldan,

Eyləyibdir onu divana gözlər.

Sarı Aşıqda lirik qəhrəman "Şirin cana qəsd etləyir", M.P.Vaqifdə "onu divanə" eyləyir - motiv eyni olmasa da, oxşardır, Vaqifin şux ovqatı ilə səsləşir...

Sonrakı dövrdə, Aşıq Alı yaradıcılığında isə M.P.Vaqif poeziya havasının davamını müşahidə edirik. Aşıq Alının "Görmədim" gəraylısı buna əyani sübutdur:

Viranə bağlara mən oldum bağban,

Almasın, heyvasın, narın görmədim.

Bivəfa sözündən çox cəfa çəkdim,

Bəslədim budağın, barın görmədim.

Belə misalların sayı onlarcadır və bütün bunlar bir daha göstərir ki, M.P.Vaqif Azərbaycan poeziyasının yeni mərhələsinin banisi kimi özündən əvvəlki ənənədən ustalıqla bəhrələnmişdir və ondan da, bolluca bəhrələnmişlər... M.P.Vaqif Qazaxda doğulsa da, onun poetik ruhunu formalaşdıran, bir ustad sənətkar kimi yetişdirən XVIII əsr Qarabağ ədəbi mühiti olmuşdur. Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xan Cavanşirin dövründə Şuşa özünün parlaq bir dövrunü - çiçəklənmə, tərəqqi, mədəniyyat dövrünü başlamışdı. Şəhərdə əsas ictimai qüvvəyə çevrilmiş sənətkarlar ordusu əmələ gəlmiş, burda xalq təfəkkürünün ən gözəl abidələrini yaradan mahir söz, qələm, fırça ustaları, müxtəlif zövqlü zəka sahibləri, yaradıcı qüvvələr toplaşmışdı. Şuşa həm də poeziya mərkəzi kimi formalaşmağa başlamış, Molla Pənah Vaqif başda olmaqla Qarabağ ədəbi mühiti yaranmışdı. Molla Əli Xəlifə, Molla Zeynalabdin və bir çox başqa şairlər Vaqif ədəbi məktəbinin içtirakçıları kimi hələ o dövrdə tanınırdılar. Böyük şair Molla Pənah Vaqif 1759-cu ildə Şuşanı özünə vətən seçərkən İbrahimxəlil xana yazdığı bir fəxriyyədə deyirdi:

Qarabağ içrə bir şair Kəlimullah Musadır,

Cavanşir içrə bir mövzun bayati dəsti beyzadır.

Bu misralardan məlum olur ki, Vaqif Qarabağa köçən zamana qədər Şuşa qalasında Musa Kəlimullah adlı məşhur bir şair yaşayıb-yaradırmış. Və o da aydın olur ki, Musa Kəlimullah XVIII əsr Qarabağ poeziya məktəbinin ilk rüşeymini yaradanlardan biri olmuş və bu məktəb sonralar inkişaf edərək M.P.Vaqifin şəxsində özünün ən yüksək pilləsinə qalxmışdır. Həmçinin, Qarabağda "mövzun bayatı dəsti" olması da bu beyitdə təstiqini tapır ki, burada da, M.P.Vaqifin sələfi olan Sarı Aşıq yada düşür... Yəni, bunu nəzərə çatdırmaq istəyirik ki, M.P.Vaqifin Qarabağa, Şuşaya gəlişinə qədər burada sayılan, seçilən bir poetik mühit mövcud idi və M.P.Vaqif bu mühitin genişlənməsin və dərinləşməsinə səbəb oldu...

M.P.Vaqif öz ənənələri ilə seçilən ədəbi məktəb yaratmış ölməz sənətkardır. Onun klassik bədii fikir salnaməmizin parlaq səhifələrindən birini təşkil edən irsi müasir dövrdə də, insanların əxlaqi-mənəvi kamilləşməsinə xidmət edir.

Azərbaycan tarixinə siyasi xadim kimi də daxil olan M.P.Vaqif hər zaman taleyüklü məsələlərin həllində müdriklik və uzaqgörənlik nümayiş etdirib. Qarabağ xanlığının baş vəziri, dövlət xadimi, diplomat olmuş şair Azərbaycan xanlıqları arasında ictimai-siyasi əlaqələrin möhkəmlənməsinə öz töhfəsini verib. Bu onun ictimai nüfuzudur... Onun ədəbi nüfuzu da, heç ictimai nüfuzundan əksik olmamış, əksinə bir-birini tamamlamışdır...

Bir məsələni, yeri gəlmişkən, xatırladım ki, Müstəqillik illəri ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə "Qarabağ ədəbi mühiti" (2001) tədqiqatını mən aparmışam.

Bu tədqiqatda VII əsrdə Bərdəli Davdaqdan tutmuş, XXI əsrə qədər Qarabağdan çıxmış bütün şair və üləmalar barəsində, xronoloji ardıcıllıqla məlumat vermişdim. Sonralar bu ideya yaxşı ki, genişləndi və mənim təklif etdyim struktur dönə-dönə müxtəlif müəlliflər tərəfindən təkrarlandısa da, yaxşı olmayan və məni ağrıdan o oldu ki, biri də, ilk mənbəi xatırlatmadı...

Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus mövqeyi olan qüdrətli ədəbi simalardandır.

Ədəbiyyat tariximizdə Nizami və Füzulidən sonra ədəbi məktəb yaradan sənətkardır. Onun yaradıcılığı ədəbiyyatımızın yüksəliş tarixində şəksiz yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır.

M.P.Vaqifin öz dövründə yaşayan şairlərin, demək olar ki, hamısı onun poeziyasının və ilhamının təsir dairəsində olmuşlar. Onun həməsri olan aşıq Əlağa Qaracadaği Kəlibərinin Molla Pənaha həsr etdiyi şeir sübut edir ki, Vaqifin dövründə yazıb-yaradan şair və aşıqlar onun yaradıcılığına, şəxsiyyətinə yaxından bələd olublar, nəinki, onun təsiri ilə yazıb-yaradıblar, hətta ona ustad gözü ilə baxaraq Vaqifə şeirlər də həsr ediblər...

(ardı gələn sayımızda)

Qurban Bayramov,

tənqidçi-ədəbiyyatşünas

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Ədalət 2017.- 21 dekabr.- S.7.