Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən sayımızda)

Bu gövhər gözlərin, ey alicənab,

Tamam aşiqlərin şəminə gəlmiş.

Fəsaətdə, bəlağətdə sənin tək

İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş.

Bu gəraylıda M.P.Vaqifin müasiri olan Əlağa Qaracadaği Kəlibəri M.P.Vaqifi ustad şair adlandırmış, dövrün bütün şairlərini, aşıqlarını obrazlı şəkildə pərvanəyə bənzədərək, onları ustadın şamının cazibəsinə gəlməsinə işarət etmiş, Vaqifi fəsaət və bəlağətdə yeganə hesb etmişdir. Onu bu əsrdə şairlərin başçısı, xanı hesab edərək, müdərris - müəllim adlanırmış və cəmi şairlərin onun "sözünün dəminə" gəldiyini bildirmişdir. Özünün də, bu sevdanın - təsirinə düşməsinə and içmişdir: "Vallah, billah, sən düşdüyün sövdayə, Artıq mən fəqirin sərinə gəlmiş", - demişdir.

Tarixi faktlarla məlumdur ki, M.P.Vaqif ilk vaxtlar Şuşada müəllimlik etmiş, Şuşanın nücəbalarının övlalarına dərs vermişdir. Heç, şübhəsiz, bunların sırasında elmli, savadlı, hətta ilhamlı adamlar yetişmişdir. M.P.Vaqif İbrahim xan Qarabağinin övladlarına da dərs vermişdir. Bunlardan Ağabəyim ağa (1780-1832) və "Tuti" təxəllüslü Əbülfət ağa müəllimlərinin təsiri ilə şeirlər yazmışlar. Ağabəyim ağanın bayatıları məşhurdur. Ağabəyim Ağa qabiliyyətli, bacarıqlı və gözəl olmaqla bərabər, həm də çox vətənpərvər bir qadın olmuşdur. Azərbaycanca, farsca şeirlər yazmışdır. Y.V.Cəmənzəmənlinin yazdığına görə Vaqifin şeirlərinin üzünü öz bəyazına köçürərmiş və onlara bənzər qoşmalar, bayatılar yazarmış. Bizə gəlib çatan və dillər əzbəri olan bayatları da, bunlardır...

Qərib bir diyarda ömür-gün sürən, min nazın, nemətin içində bəslənən Ağabəyim vətən həsrətini söylədiyi bayatılarda dilə gətirir:

Əziziyəm, Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ,

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ!

Qəriblikdə Qarabağ fauna və florasından apartdıraraq orada saldırdığı "Vətən bağı" gülüstanı da onun Vətən-Qarabağ həsrətini ovutmur:

"Vətən bağı" al-əlvandır,

Yox içində Xarıbülbül.

Nədən hər yerin əlvandır,

Köksün altı sarı, bülbül", -

deyə fəğan çəkir...

Əbülfət xan Tutinin (???- 1839) də, yazdıqlarının çoxu türk, bir qismi isə fars dilindədir. Bir çox ünlü təzkirələrdə Əbülfət xan Tutidən istedadlı şair kimi danışılır və qoşqularından örnəklər verilir. Əbülfət xan Tutinin Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin "Riyazül-aşiqin" təzkirəsində əksini tapan bir qəzəlindən iki beyt:

O gün kim həsrət ilə ol büti-zibadan ayrıldım,

Qalıb bir surəti-bihiss kimi mənadan ayrıldım.

...Fərağın şiddətindən lal olur bu Tutiyi-təbim,

Məzacım təlxdir kim ləli-şəkərxadan ayrıldım.

Əbdürrəzzaq bəy Dünbili öz əsərində Əbülfət xan haqqında yazır: "Elə şirin kəlamları var idi ki, Hindistan tutuquşuları onun bəlağətini şəkər süzülən bu beytlə söyləyirdilər:

Tuti səndən gözəl söz deyə bilməz,

Sənin ağzından söz şəhdilə çıxar.

Nami-şərifi Əbülfət xandır. Qarabağ valisi İbrahimxəlil xan Cavanşirin adlı-sanlı və əziz xələfidir. Tərifə layiq zatı istənilən qədər yaxşılıq etməkdə məşhur, xoşagələn sifətləri o qədərdir ki, kəramət və şərafət arxı kimi vəsf olunur".

"Məcmueyi-divani Vaqif və digər müasirləri" adı altında çap olunmuş kitabda Vaqiflə yanaşı M.V. Vidadinin, Aşıq Pərinin, Acizin, Sabit Şəqaqinin və başqalarının da əsərlərinin çap edildiyi bildirilir.

Firidun bəy Köçərli yazır: "...Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər vücudə gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır. ...Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülali Şirvani, Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy Hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda adları zikr olunan şüaradan ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar, ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şeir yazan Molla Pənah Vaqif olubdur".

Firidun bəyin bu müşahidəsi sübut edir ki, təkcə Qarabağ ədəbi mühitinə deyil, Azərbaycanda xanlıqlar dövrü və ondan sonra yazıb-yaratmış bütün Azərbaycan ədəbi mühitinə Molla Pənah Vaqifin bir ustad kimi böyük təsiri olmuşdur... Misal üşün, XIX əsrdə Xurşidbanu Natəvanın mənzum məktubuna Şamaxının Udulu kəndindən Molla Musa Şirvaninin şeirlə cavabı bu təsirlənmənin hüdudlarını aşkar göstərir:

Yetişdi xoş namən bizə, xan qızı,

Sən ağlarsan, mən gülmərəm, sızdaram.

Dərddidən dərddiyə salam eylərəm,

Sən ağlarsan, mən gülmərəm, sızdaram.

Məlumdur ki, o dövrün mənzum məktublaşmasında belə bir qayda var idi ki, cavab da eyni qəlibdə, eyni qafiyədə olmalı idi. 1870-ci ildə yazılmış bu cavab belə bir güman yaradır ki, Natəvanın mənzum məktubu qoşma janrında, Vaqifanə bir üslubda, tərzdə olmuşdur.

F.Köçərli daha sonra yazır: "...Müasirləri onun dərin elmini və mollalığını müşahidə edib haqqında demişdir: "Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!" və bu istilah indi də, Zaqafqaz türkləri arasında bir məsəli-məşhurdur. Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şeir və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsə də, onun kimi mühəssanatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkda aciz qalıblar".

Təkcə Azərbycanlı şairlər deyil, türkcə şeir yazan ermənilər belə (Mirzə Yusif Qarabaği (1794-1864) və Mirzəcan Mədətov) onun poeziyasının cazibəsində olmuş, hətta onların təşəbbüsü ilə Molla Pənah Vaqifin şeirlərindən ibarət "Məcmueyi-divani Vaqif və digər müasirin" adlanan ilk kitab 1856-cı ildə Teymurxanşurada buraxılmışdır. Ümumiyyətlə, M.P.Vaqif yaradıcılığı təkcə azərbaycanlılar arasında deyil, həm də gürcü və erməni mühitində məşhur olmuşdur. Məlumdur ki, uzun müddət Azərbaycan dili Qafqazda millətlərarası ünsiyyət vasitəsi olmuşdur və elə buna görə də, Vaqifin şeirləri yalnız Azərbaycan əlifbası ilə deyil, həm də gürcü və erməni əlifbaları ilə yazıya alınmışdır.

M.P.Vaqif Şərq poeziyasının bütün klassik formalarından istifadə edib. O, qəzəl, təcnis, müxəmməs, müstəzad, müəşşərə, müşairə, məsnəvi və mərsiyələr yazıb. Ancaq onun yaradıcılığının böyük bir qismi, aşıq poeziyasından götürülmüş qoşma növündə yazılmış şeirlər təşkil edir. Həmin şeirlərin dili xalqın canlı danışığına çox yaxındır.

M.P.Vaqifin müasirlərindən onun dostu Şirvan xanı, "Müştaq" təxəllüsü ilə şeirlər yazan Məhəmmədhəsən xan Şirvani ilə də şeirləşmiş, o da, M.P.Vaqifi yüksək qiymətləndirərək ona bir tüfəng, at və kürk hədiyyə edərək yazmışdır:

Şeirinə təhsin ki, yetməz heç bir əşar ona,

Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ona,

Kimsə ləb tərpətməsin kim, gəlməz istisfar ona,

Eybdir Müştaqdan bu sözləri izhar ona,

Tutmasın nəzm rəkakət, var isə kəmtər tüfəng.

M.P.Vaqifin müasirlərindən biri də, şair Ağqız oğlu Piridir. Ağqızoğlu Piri M.P. Vaqif və M.V. Vidadinin müasiri olmuş, onlarla yaxın əlaqə saxlamışdır. Güman olunur ki, Molla Pənah Vaqifin qardaşıdır. Heca vəzni ilə yazılmış şeirləri vardır...

Ağqız oğlu Piri, sən məni əkmə,

Özgənin yurdunda o damı tikmə,

Qeyri gözəllərdən heç fikir çəkmə,

Sən elə o gözü çərəni saxla!

Ağqız Pirinin elə şeirləri var ki, hətta tədqiqatçılar onu M.P.Vaqifin şeiri kimi qəbul ediblər. Məsələn, Firudin bəy Köçərlinin kitabında "Eylərsən" rədifli, M.V.Vidadiyə müraciətlə yazılan şeir M.P.Vaqifin şeiri kimi qəbul edilmiş, sonradan məlum olmuşdur ki, bu Ağqız Pirinin şeiri imiş:

Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda

Qaim olub, nə qiyamət eylərsən?!

Yaman gözdən Allah özü saxlasın,

İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

(ardı gələn sayımızda)

Qurban Bayramov,

tənqidçi-ədəbiyyatşünas

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun

maliyyƏ yardımı ilƏ

Ədalət.-2017.-22 dekabr.-S.7.