Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən saylarımızda)

M.P.Vaqif ədəbi məktəbinə rəğbət bəsləyən şairlərdən biri də, 1858-ci ildə Şuşada dünyaya gəlmiş, XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitində özünəməxsus yeri olan, müasirləri tərəfindən ehtiramla yad edilən Məşədi Məhəmməd Qaryağdı oğlu Bülbül görkəmli müğənni və musiqiçimiz Cabbar Qaryağdı oğlunun böyük qardaşıdır. Müğənni olmasına baxmayaraq, şeir yaradıcılığı ilə də məşğul olmuş, Qarabağ ədəbi məclislərinin fəaliyyətində iştirak etmiş Vaqifanə qəzəllər, gəraylılar və bayatılar söyləmişdir.

Qarabağ ədəbi mühitinin ən istedadlı nümayəndələrindən biri Abdulla bəy Asi (1841-1874) olmuşdur ki, onun üçün heç bir müşkül şeir forması mövcud deyildir. O, şifahi xalq ədəbiyyatından gələn janrlara yaxından bələd olduğu kimi, rəngarəng klassik şeir şəkillərindən də məharətlə istifadə edə bilmiş, Vaqif poetik irsindən bəhrələnmişdir.

Qarabağ ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndələrindən olan Sədi Sani Qarabağı Türkiyənin Amasiya şəhərində yaşayan həmyerlisi, nəqşbəndi təriqəti mürşidi Mir Həmzə Seyid Nigarinin yanına gedərək onun müridi olmuşdur. Təriqət nümayəndəsi olduğuna baxmayaraq şairin yaradıcılığında həyatın realist təsvirinin, real gözəlin vəsfinin, ictimai nöqsanların tənqidinin üstünlük təşkil etdiyini görürük ki, bunlar da M.P.Vaqif ədəbi məktəbindən süzülüb gələn cəhətlər kimi, diqqəti cəlb edir.

Qarabağ ədəbi mühitinin yetirdiyi Mir Mehdi Xəzani XIX əsr mədəniyyətimizə tarixçi-alim, həm də istedadlı şair kimi daxil olmuşdur. Son dövrlərə qədər onun ədəbi irsinin yalnız bir hissəsi oxuculara məlumdur. Mir Mehdi Xəzani poeziyası təkcə məhəbbət mövzulu şeirlərlə məhdudlaşmır. Zəngin həyat tərcübəsi, geniş dünyagörüşü olan şairin yaradıcılığında yaşadığı mühitin çatışmazlıqları, məhdud cəhətləri, cəmiyyətdəki neqativ hallar bu və ya digər dərəcədə əksini tapır. Təbii ki, şair bu çatışmazlıqları üsyankarcasına deyil, müdrik el ağsaqqalı, təcrübəli din xadimi və sadiq Allah bəndəsi kimi M.P.Vaqifin "Görmədim" rədifli şeirinin ruhuna uyğun bir poetik yanaşma üsulunda qələmə almışdır.

Qarabağ ədəbi mühitinin istedadlı şairlərindən biri də, Azərbaycan və fars dillərində yazan Məmo bəy Məmaidir (1842-1918). Bütün Qarabağ şairləri kimi, o da Vaqif yaradıcılığını yaxşı bilmiş, onun pərəstişkarı olmuşdur. Məmo bəyin M.P.Vaqifin "Bax" rədifli müxəmməsinə yazdığı bir nəzirə bu günümüzə gəlib çatmışdır:

Alim əfsad eyləsə aləm fəsad ilə dolar,

Düzdü rəhzənlər geyinmiş cameyi-əlayə bax.

Şairin 23 bənddən ibarət olan "Bizi məyus edən dəhrdə məyus olsun" müxəmməsi də onun poetik təxəyyülünün Vaqifanə realist istiqamətindən xəbər verir və elə bil, bu günün hadisələrinə yazılıbdır:

...Tarümar oldu vətən gülşəni, pamal oldu,

Bulbulani-vətən avarə qalıb, lal oldu,

Bir deyən olmadı, "yarəb, niyə bu hal oldu?"

Düşdü yadıma kecən günlərim, əfsus olsun,

Bizi məyus edən, dəhrdə məyus olsun.

M.P.Vaqif şeirinə nəzirə yazanlardan biri də "Şaki" təxəllüsü ilə şeirlər yazan Şəkili Rəşid Əfəndiyevdir (1863-1942). Rəşid Əfəndiyev Şaki Peyğəmbərimizin mədhinə yazdığı şeirində M.P.Vaqifin "Bəh, bəh, nə əcəb, şükür xudanın kərəminə, Olmaz belə qamət, belə gərdən, belə sinə" misraları ilə bəndlənən müxəmməsindən istifadə etmişdir: "Qurban belə elmə, belə fənnə, belə dinə, Bəh, bəh nə deyim, şükür xudanın kərəminə".

XIX əsrdə M.P.Vaqif ənənələrinin ən kamil davamçılarından biri də Aşıq Pəri olmuşdur. Aşıq Pərininin yaradıcılığı, öz dövrünün ən məşhur şairləri ilə qoşma və gəraylılardan ibarət mənzum məktubları, deyişmələri məlum olduğundan xatırlatmaqla kifayətlənirik... Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığının bilavasitə təsiri altında XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitində tənqidi-realist məktəbin əsasını qoymuş Qasım bəy Zakir kimi nəhəng nümayəndəsi yetişərək poetik inkişafın istiqamətini tamamilə yeniləmiş, Vaqif zirvəsinə yüksəlmişdir ki, bu barədə də, qədərincə tədqiqatlar və məlumatlar mövcuddur...

M.P.Vaqifin öz dövründə və sonrakı mərhələdə sevdirən, ustad səviyyəsinə qaldıran və ədəbi məktəb, poetik mühit yaratmaq qüdrətinə malik olması nə ilə bağlı idi? Qısa bir şəkildə ümumiləşdirəsi olsaq, qeyd edərdik ki, sənətkarın istifadə etdiyi janrlar o qədər də çox deyildir. Bunlar konkret olaraq aşağıdakılardır: qoşma, təcnis, qəzəl, müxəmməs, müstəzad və müəşşər.

Göstərilən janrlardan qoşma və təcnis xalq ədəbiyyatının, qalanları isə klassik poeziyanın poetik şəkilləridir. İş burasındadır ki, müəllif öz novatorluğunu, əsasən, qoşmalarında - xalq ədəbiyyatına məxsus janrda təsdiq edə bilmişdir. Yazılı ədəbiyyata aid janrlarda isə onun poeziyası məzmun, ifadə tərzi, ideya-bədii keyfiyyəti ilə sələflərindən xeyli fərqlənsə də, orijinallıq keyfiyyətini tam şəkildə bərqərar edə bilmir. Bu yolda şair bir ənənəçi olaraq qalır. Ədəbiyyatımız tarixində Vaqifin söz xəzinəsinə ayrıca mərhələ hüququ qazandıran, onu ədəbi məktəbə çevirən, ilk növbədə, qoşmalarıdır...

Vaqif lirikasının əsas xüsusiyyətləri millilik, xəlqilik, realizm, sadəlik və nikbinlikdir. Millilik, xəlqilik, realizm və sadəlik sənətkarın yaradıcılığının ən mühüm əlamətlərindəndir. Həm də, onu sələflərindən fərqləndirən, ona ədəbi məktəb yaratmaq imkanı verən əsas keyfiyyət göstəriciləridir. Vaqif poeziyasının isnad etdiyi, seçdiyi aparıcı mövzular ənənəvi məhəbbətin, gözəlin və insan gözəlliyinin tərənnümüdür.

Vaqifin bədii təfəkkürünün və qələminin qüdrəti ənənəvi mövzunun istər forma-şəkil əlamətlərini, istərsə də mahiyyət-məzmun tərəfini köklü şəkildə dəyişə bilməsindədir. Yəni şair həm klassik poeziyanın ənənəvi janrlarını qoşma ilə əvəzlədi, həm deyim tərzini və ifadə üsulunu təzələdi, həm bədii metodu dəyişdi, həm də mahiyyəti mücərrədlikdən xilas etdi, ona yeni, real məzmun aşıladı. Bununla da estetik idealın köhnə, ənənəvi məzmununa da yeni təravət gətirmiş oldu. Əlbəttə, bunlar deyildiyi kimi, millilik, xəlqilik, realizm və sadəlik elementlərinin vəhdəti və təzahürü hesabına baş verdi.

Ümumiyyətlə, M.P.Vaqif xalq, xüsusilə aşıq poeziyasının yaradıcılıq texnologiyalarını, demək olar ki, zədələmədən bir küll halında yazılı ədəbiyyata gətirmiş, onu bir mahalın estetik zövqü miqyasından çıxarıb bütövlükdə Azərbaycan türklərinin klassik bədii təfəkkürü səviyyəsinə yüksəltmişdir. Vaqifin milli ruhu təzələmiş şeirindəki yenilik və millilik ondan sonra yranan ədəbi mühitin estetik kredosuna çevrilmişdir...

İndi biz 300 il bundan əvvəl yaşamış müasirimizin yubileyini qürur və təntənə ilə keçiririk. Akademik Nizami Cəfərov "Xalqın böyük şairi" məqaləsində haqlı olaraq göstərir: "Azərbaycan xalqının böyük şairi, mütəfəkkiri və dövlət xadimi Molla Pənah Vaqifin üç yüz illiyinin bütün dünyada, xüsusilə vətəni müstəqil Azərbaycanda təntənə ilə qeyd olunması humanist, mütərəqqi tarixi şəxsiyyətə, onun ideyalarına, poeziyasının heç zaman öz təravətini itirməyəcək estetik təsir gücünə, sözün geniş mənasında "şirin dili"nə tükənməyən ehtiramdan, sevgidən, vurğunluqdan irəli gəlir".

Məqaləmizi Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyinin babası, Şuşalı, erməni vandalizminin qurbanı, Azərbaycanda, eləcə də Gəncə-Qazax bölgəsində marifçiliyin inkişafında əvəzsiz xidməti olan Firudin bəy Köcərlinin sözləri ilə bitirirəm: "Molla Pənah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gələn şairlərin babası və ustadı adlanmağa haqqı vardır!!"

Ulu Səməd Vurğun 1935-ci ildə M.P.Vaqifə həsr etdiyi şerində yazmışdı və böyük şairin bu diləyi, arzusu 1982-ci ildə reallaşsa da, 1992-ci ildə, Şuşanın işğalından sonra erməni vandalları vaxtilə özlərinin beyət etdikləri böyük şairin bu abidəsini də, digər abidələr kimi dağıtmışlar:

Dolansan dünyanı sən qarış-qarış,

Tarix bir meydandır, ömür bir yarış.

Ölkəmiz yarışın ön səflərində,

Bir yeni dünya var hər əsərindəg

Qalxacaq, şairim, bir gün heykəlin,

Bizim Qarabağın Cıdır düzündə

Vaqif canlanacaq onun üzündə...

M.P.Vaqif Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi olsa da, o milli təfəkkürün və dilin hələ XVIII əsrdə meydana çıxmış möhtəşəm hadisəsi kimi özündən sonrakı dövrlərin (elə bu günümüzün də...) poetik mühitinin yaranmasında, inkişafında olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir ki, bunu XXI əsrdə M.P.Vaqifin 300 illik yubileyinin müstəqil Azərbaycan respublikasında təntənə ilə keçirilməsi əyani sübutdur...

Qurban Bayramov,

tənqidçi-ədəbiyyatşünas

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Ədalət.-2017.-26 dekabr.-S.7