"Yazıçı yox, terrorçu olsaydım..."

Adalet.az kolumbiyalı yazıçı Qabriel Qarsia Markesin əsərləri haqqında yazını təqdim edir:

Markes yazdıqca püxtələşməkdə idi və hamı ondan tezliklə ədəbi aləmdə böyük əks-sədaya səbəb olacaq əsər gözləyirdi. Yazıçının özü də sanki uzun illər idi ki, özünü buna hazırlayırdı. Nəhayət, gözlənilən gün gəlib çatdı. 1967-ci ildə Markes oxucularına "Yüz ilin tənhalığı” ("Cien anos de soledad”) romanını təqdim etdi. Roman dərhal nəinki Latın Amerikası ölkələrində, həm də bütün dünyada böyük əks-sədaya səbəb oldu.

Romanı oxuyan məşhur şair Pablo Neruda heyrətini və əsərə heyranlığını saxlaya bilməmişdi. O, əsər haqqında heyranlıqla yazırdı: "Don Kixot”dan sonra ilk dəfə ispan dilində böyük kəşf hesab edilə biləcək yeni bir əsər yazılıb”.

Peru yazıçısı Varqas Los isə roman və həmin əsər haqqında Pablo Neruda tərəfindən deyilən sözlərin ədəbi aləmdə "ədəbi zəlzələ” doğurduğunu söylədi.ABŞ-dan olan məşhur tənqidçi Uilyam Makferson isə "100 ilin tənhalığı” romanı haqqında yazmışdı: "100 ilin tənhalığı”- bu əsl ədəbiyyat cəngəlliyidir. Bu əsər magiyanın, metaforanın və miflərin sehrli yaradılışıdı”.

"Yüz ilin tənhalığı” romanı əslində bir növ mifikəsərdir. Bu mifiklik romanda təsvir olunan Makondonun və bütün Buendia ailəsi üzvlərinin həlakına az qalmış qaraçı Melkiades simasında özünü parlaq şəkildə göstərir. Melkiades ailə üzvlərinin həlakı ərəfəsində onların sanskrit dilində yazılmış tarixçəsini açaraq söyləyir. Ümumiyyətlə götürdükdə isə romanda Buendia ailəsinin hər bir üzvünün taleyi və onların tənhalığı, bir-birilərindən ayrı düşmələri və bir araya gələ bilməmələri olduqca maraqlı şəkildə verilib.

Qeyd edək ki, romanda təsvir olunan Makondo kəndi əslində Latın Amerikasının simvolik adı,yazıçının uşaqlığını keçirdiyi Arakatakadır.Romanda təsvir olunan Buendina isə Makondonun simasında özünün kökünü və dünyanın tarixinı əks etdirir.

Romanın ispan dilli Latın Amerikası ölkələrində böyük şöhrət qazanmasından sonra Avropanın da ədəbiyyat sevərlərinin diqqətini cəlb etdi.

Romanı dərhal ingilis, fransız, alman və digər dillərə tərcümə etməyə başlayırlar.Romanla tanış olan Avropanın və Amerikanın bütün məşhur tənqidçiləri və ədəbiyyatşünasları onu müasir ədəbiyyatın şah əsəri adlandırırlar. Yazıçının özü haqqında isə müasir realizmin banisi ifadəsini işlədirlər. Bu əsərdən sonra dünyanın məşhur ədəbi jurnalları və nəşriyyatları Markesə əməkdaşlıq təklif edirlər. Romanın qısa müddətdə milyonlarla oxucunun sevimlisinə çevrilməsi və qazandığı şöhrət Markesin dünyanın bir saylı yazıçısı kimi tanınmasına gətirib çıxarır. Nyu-Yorkda Kolumbiya Universiteti isə məhz bu romana görə Markesə fəxri doktor adı verir. "100 ilin tənhalığı” romanı İspaniyada da müəllifə böyükşöhrət gətirir. Onu ən yüksək maaşla işləmək üçün İspaniyanın Barselona şəhərinə dəvət edirlər.

1958-ci ildə Markes hələ Kolumbiyada universitetdə oxuduğu illərdən tanıdığı Mersedes Barça ilə ailə həyatı qurur. Bu evliliyə onlar uzun sınaqlardan çıxıb gəlmişdilər. Belə ki, müxtəlif səbəblər üzündən Markesin Kolumbiyanı tərk edərək Avropada yaşamasına və uzun illər bir-birilərindən ayrı düşmələrinə baxmayaraq, onlar aralarında olan sevgiyə sadiq qalmışdılar. Ailə həyatı qurandan və Mersedes Barçanın simasında özünə etibarlı və sədaqətli həyat yoldaşı tapandan sonra Markesin ədəbi yaradıcılığında yeni bir dövr başladı. Həyat yoldaşının özünün ədəbi yaradıcılığında böyük rol oynadığını söyləyən yazıçı: "Mən Balıq bürcü altında doğulmuşam, arvadımın adı isə Mersedesdir. İndiyədək sağ qaldığım və yazdığım üçün mən, ilk növbədə, bu iki mühüm fakta borcluyam”,-demişdi.

1959-cu ildə Markes "Arzuolunmaz saat” ("La mala hora”) romanı üzərində işi başa çatdırır. Bu roman da oxucular və tənqidçilər tərəfindən böyük maraqla qarşılanır. Tənqidçiləronun yaradıcılığında Folknerin təsiri olduğu qənaətinə gəlmişdilər. Bununla əlaqədar illər ötəndən sonra, artıq ədəbi yaradıcılığının zirvəsində olduğu vaxt yazıçı mətbuata verdiyi müsahibəsində demişdi: "Doğrudan da, əvvəllər Folknerin mənə təsirindən çox yazırdılar. Hətta arada özüm də buna inanmağa başlamışdım. Əslində isə Folkneri təsadüfən oxumağa başlayanda ilk əsərimi artıq yazmışdım. Bununla belə, tənqidçilərin qeyd etdikləri təsirin nədən ibarət olduğunu bilmək istədim, lakin öz əsərlərimdə tapa bilmədiyim cavabı bir neçə ildən sonra Amerikanın cənub ştatlarına səyahətim vaxtı aşkara çıxardım. Tozlu yollar, günəşin yandırıb-yaxdığı miskin kəndlər, ümidsiz yaşayan insanlar mənə çox tanış gəldi. Amma onu da deyim ki, doğulduğum şəhərciyin böyük bir hissəsini Şimali Amerikanın banan şirkəti tikmişdir.Mənim Folknerlə oxşarlığım da, bəlkə, elə buradan doğur”.

Onu da deyək ki, ötən əsrin 50-ci illərinin sonlarında yazdığı "Arzuolunmaz saat” romanında daha çox güc tətbiqi və onun insanlar üzərində mənəvi-psixoloji təsiri önə çıxarılmışdı. Bu müstəvidə də əsərdə müəllif Aureliana, Buendia və Rebekka kimi maraqlı obrazlar yaratmışdı. Burada bir faktı da qeyd etməyə bilmirik. Bu da Markesin həyatında işsizlik sindromunun daim onu qarabaqara təqib etməsi idi. Ona görə də yazıçı daim çoxsaylı mətbu orqanlarla əməkdaşlıq etməyə cəhd edir və bu çərçivədə də gecə-gündüz bilmədən işləyirdi. Amma o belə həyatdan bezmişdi. Bunu onun mətbuata verdiyi açıqlamalarında etdiyi səmimi etirafları da bir daha sübut edir. Bu açıqlamalarından birində Markes ədəbiyyata necə gəldiyini belə izah etmişdi: "Mən cəsarətsizliyim üzündən yazıçı olmuşam. Halbuki anadan sehrbaz doğulmuşdum, lakin foksları göstərərkən özümü elə itirirdim ki, axırda ədəbiyyat aləmində gizlənməyə məcbur oldum. Hər iki peşə məni çoxdankı arzuma çatdırır, yəni ki, dostlarıma daha çox sevdirir. Yazıçılıq mənim üçün çox əziyyətli işdir. Mən səkkiz saat ərzində güc-bəla ilə yarımca səhifə yazıram. Yazdığım hər bir sözlə döyüşürəm, lakin təəssüf ki, bu döyüşlərdən çox vaxt SÖZ qalib çıxır. Mən heç vaxt ədəbiyyat barədə fikir yürütmürəm, çünki onun nə olduğunu bilmirəm və əminəm ki, ədəbiyyat yerli-dibli olmasaydı, dünya zərrə qədər də dəyişməzdi, amma polis olmasaydı, dünya tamam başqa cür olardı. Bir də, hərdən fikirləşirəm ki, işdir, mən yazıçı yox, terrorçu olsaydım, bəlkə də, bəşəriyyət məndən daha çox fayda götürərdi”...

Ailəsini daha yaxşı dolandırmaq, işsizlik təhlükəsindən yaxa qurtarmaq məqsədi ilə Markesin axtarışları və ispandilli müxtəlif mətbu orqanlarla əməkdaşlıq etməsi sonda ona ürəyi arzuladığı işi tapmağa imkan verdi. Belə ki, Markesi 1959-cu ildə Kuba Dövlət İnformasiya Agentliyində işə dəvət edirlər. O bu agentliyi, demək olar ki, boş yerdə və olduqca çətin şəraitdə yaratmalı olur. Markes çoxlu sayda tanışlarının yardımları ilə qısa müddətdə Kuba Dövlət İnformasiya Agentliyini bütün dünyada tanıtmağa nail olur. Hətta Kubaya düşmən olan ABŞ-da belə, agentliyin informasiya bülletənlərinə abunə olurlar.

Amma Kuba ətrafında baş verən hadisələr və ada üzərindən müharibə küləkləri əsməsi, həmçinin agentliyə rəhbərlik etmənin artıq Markesin ürəyindən olmaması onu oranı tərk etmək barədə qərar qəbul etməyə məcbur edir. O bundan sonra ümumiyyətlə, jurnalistika ilə məşğul olmamağı qərara alır. Kubanı tərk etdikdən sonra Markes, əvvəlcə, ABŞ-a gəlir, sonra isə orada da uzun müddət yaşaya bilməyəcəyini anlayaraq, Meksikanın paytaxtı Mexikoya gəlir. O burada daimi yaşamaq niyyətində idi.

Bu arada Markesin, nəhayət ki, gözlədiyi gün gəlib çatır. 1962-ci ildə yazıçı ilk ədəbi mükafatını alır. Belə ki, Markesin "Arzuedilməz saat” romanı İspaniyada "Esso” mükafatına layiq görülür. Amma ona verilən bu mükafat tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Həmin dövrdə bir çox tənqidçilər "Arzuedilməz saat” romanının mükafata layiq olmadığını bildirir və müəllifi kəskintənqid edirdilər. Lakin yazıçı bütün bunları olduqca sakitliklə qarşılayır və ədəbi yaradıcılığını davam etdirir. Həmin il onun hələ 1955-ci ildə üzərində işlədiyi və 8 nağılını daxil etdiyi "Böyük ananın dəfni” ("Los funerales de la Mama Grande”) adlanan məcmuəsi nəşr edilir. Mexikoda bir müddət yaşayandan sonra Markes hiss edir ki, jurnalistika ilə məşğul olmasa, ədəbi sahədə də nə isə yeni bir əsər ortaya çıxara bilməyəcək. Ona görə də 1962-ci ildə yenidən jurnalistlik fəaliyyətini bərpa edir.

O, 1962-1965-ci illərdə Mexikodakı yerli jurnallardan birinə rəhbərlik etməyə başlayır. Buna paralel olaraq, yazıçı meksikalı həmkarı Karlos Fuenteslə birlikdə kinossenari üzərində işləyir. Bununla kifayətlənməyən Markes yazıçı Huan Rulfonun "Qızıl xoruz” adlı nağılını və onun "Pedro Paramo” romanını ssenari halına salır.

Oğuz Ayvaz

Ədalət.-2017.-18 yanvar.-S.4.