POEZİYAMIZIN ZAKİR FƏXRİSİ

Zakir Fəxri - müasir Azərbaycan poeziyasının tanınmış bir nümayəndəsi, həm də gözəl tərcüməçi və publisisti ilə mən eyni ildə (1948), eyni ayda (o, aprelin 3-də, mən 20-də) dünyaya gəlmişik. Bizim tanışlığımız 60-cı illərin sonlarından başlayıb və bu tanışlıq daimi və səmimiliyə çevrilib. Ağdamda doğulsa da, sonralar Yevlaxa köçən Zakir burada orta məktəb bitirmiş (özü də gümüş medalla), sonra Politexnik institutuna daxml olmuşdur. Bizim tanışlığımız da elə tələbəlik illərindən başlanır. Amma mən "Azərbaycan" jurnalında, o isə "Ulduz" jurnalında çalışanda daha tez-tez görüşmüşük. Zakir Fəxri Yusif Səmədoğlunun baş redaktor olduğu o dərgidə çalışırdı və təbii ki, Azərbaycan ədəbi mühiti ilə çox sıx ünsiyyətdə idi. Zakirə xas olan dostcanlıq, hamıyla ünsiyyət qurmaq taktikası, bir az da yumor hissini mən o zaman hiss edirdim. Amma bu dünyada Zakir kimi başı bəlalar çəkən, həm də bəlaları ürəyində daşıya-daşıya nikbinliyini itirməyən ikinci bir adam tanımıram.

Bu qəmlər kim, mənim vardır bəirin başına qoysan,

Çıxar kafər cəhənnəmdən, gülər əhli-əzab, oynar.

(Füzuli)

Dahi Füzulinin bu beytinin mənası belədir: "Mənim dərdlərimi dəvənin (bəirin) başına qoysan, yəni dəvəni mənim dərdlərimlə yükləsən, bu qəmlərin ağırlığına dözməyib o qədər incələr ki, iynənin gözündən keçər və əzaba düçar olmuşlar cəhənnəmdən çıxıb sevinib oynayarlar.

Əsrlər boyu Dərd şairlərin həmdəmi, yol yoldaşı olub. Füzuli də, Bayron da, Cavid də, Hadi də...Dünya qəmi, həyatdan, mühitdən, ictimai aləmdən gələn bu dərdlər şairlərin könül rübabını zaman-zaman dilləndirib. Bu Dərdin fəlsəfəsi poeziyada Ölümün, Varlığın-Yoxluğun mənasını daha aydın dərk etməyə səsləyir bizi. İnsan ən əziz adamını itirəndə də, ölkəsi işğal olunanda da, torpağı əldən gedəndə də, sevdiyini və sevdiklərini itirəndə bir filosofa çevrilir. Mən bu məqamda Zakirin də, mənim də çox sevdiyimiz bir şairə-Ramiz Rövşənə üz tuturam:

Qəbrim də yoxdu ki, deyəm;

Üçtünə bir gül dər apar.

Ya lap hava qaralanda,

Ya lap səhər-səhər apar.

Nə olsun, sağam, diriyəm,

Onsuz da sənsiz ölüyəm,

Ürəyində bir azca qəm,

Boğazında qəhər apar.

Elə bilir, oğlu sağdı,

Hələ dünənki uşaqdı.

Ölmüşəm, xəbəri yoxdu,

Anama da xəbər apar.

"Elə bilir, oğlu sağdı" - Ramiz Rövşənin bu misrasını mən gözəl şairimiz Zakir Fəxrinin "Rekviyem" kitabına epiqraf seçərdim.

Ədəbi aləmdə öz orijinal yazı tərzi, bir kimsəyə bənzəməyən üslubu ilə seçilən Zakir Fəxri. "Qalmaz belə, qalmaz dünya" şeirinin müəllifi.

Könül verməzlər şər vaxtı

Arxamca bir qərib baxtı...

Qara qızın qara baxtı

Qalmaz belə, qalmaz dünya.

"Qarabağsız" şeirinin müəllifi. Ona baxanda itirilmiş torpaqlarımızı xatırlayıram. O itkini bəlkə də çoxları Zakir Fəxri kimi içində yaşada bilməz. O, Qarabağın elə bir qarışı olmasın gəzməsin, xalis Qarabağ adət-ənənələri, özünəməxsus danışıq tərzi, düşüncə mədəniyyəti ilə bu adam minillik bir ənənənin daşıyıcısıdır. Amma indi:

Ələ qələm aldım, əlim göynədi,

Hər adı gələndə dilim göynədi.

Çiçəyim göynədi, gülüm göynədi,

Bölündüm ortadan tən, Qarabağsız.

Sel də yox, Saranı gəlib aparsın,

Bu dərdi, bəlanı bölüb aparsın.

Qoymayın süpürüb, silib aparsın,

Qara saçlarıma dən, Qarabağsız.

Ünlü yazıçımız Afaq Məsud deyir ki: "...İndi-Sadıqdan sonra bizim Zakir tamam ayrı bir Zakirdi. Səbirli, sakit, müdrik".

Zakir Fəxrinin Mirsadıq adında bir oğlu vardı. Ağıllı, gözəl, hamının sevimlisi Sadıq 2007-ci il martın 11-də avtomobil qəzasında həlak oldu. Bircə oğul payı vermişdi Allah ona, o da torpağa qismət oldu. On yeddi yaşı vardı Mirsadığın.

Zakir Fəxri ömründə buna qədər çox müsibətlərlə üzləşib. Dustaqxanada olub və bunu gizlətmir də. Qardaşı cəbhədə həlak olub. Bunlar az imiş ki, oğul dağı da çəkdi.

Belə dərdi çəkənlər yaxşı bilirlər. İllər keçir və Ata üçün bu itki sağalmaz bir dərdə dönsə də, yenə barışmır bu ölümlə. Çünki elə xatirələr var ki, onlar ölməyib, diri qalıb:

Bəlkə ölməmisən, dirisən bəlkə,

Başqa qiyafədə gəzirsən indi?

Gündə rast gəldiyim birisən bəlkə,

Məni yad baxışla süzürsən indi.

Ruhun yuva qurub çiynimdə bəlkə,

Bəlkə xəbərim yox bu boş yuvadan?

Dolaşan fikirsən beynimdə bəlkə

...gəlib çıxart məni bu daş yuvadan.

Bu xəstə dünyanın xəstə havası,

Qonub ciyərinə əlac gəzirmiş...

Bəlkə də sənmişsən, beynimdə bəlkə

Ölüm də özünə bir tac gəzirmiş...

Xoş gün-güzəranın gözündən itib,

Özgə dərdlərinin dibçəyi oldun.

Səni sevənlərin qəlbində bitib,

Solmayan xatirə çiçəyi oldun!

Ədəbi aləmdə hər kəsin öz yeri var və heç kəs başqasının yerində deyil. Kimin təriflənə-təriflənə, üfürülüb şişirdilərək "dahilik" mərtəbəsinə qaldırılması, kiminsə öz mərtəbəsindən düşürülməsi burada heç bir rol oynamır. İllər keçir və Zaman da bu yer məsələsinə öz möhürünü basır. Sabir demişkən: "Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi, yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur". Mən qələm dostum Zakir Fəxrinin ədəbiyyatda yeri olduğunu çox aydın görürəm.

Zakir Fəxri ədəbiyyata qəzəllə gəlib. Mənim qəzəl haqqında fikrim budur ki, o, ölməyən canrdır. Və o, "niyə ölmür" sualını versələr, deyərəm ki, onda gərək Füzuli, Nəsimi, Nəbati, Seyid Əzim və Vahid birkərrə unudulub gedə. Muğam yox ola. Əlbəttə, hər bir bədii formanın, janrın inkişafında necə deyərlər, "tragik məqamlar" da olur. "Böyük Füzulimizin yadigarı mən özüməm" deyən Əliağa Vahiddən sonra bir müddət qəzəldə də geriləmələr oldu. Amma bu, müvəqqəti idi. Elə indinin özündə də dünya poeziyasında baş verən yeni meyl və tendensiyalar və bunların Azərbaycan şeirinə təsiri (yaxşı və pis mənada) heç də qəzəlin süqutuna yol açmır. İlk qəzəlxan şair Ömər ibn Rəbiədən (ərəb poeziyası-VII əsr) Vahidə və Şəhriyara qədər uzanan ədəbi-tarixi yolda qəzəlin oynadığı rol, daşıdığı missiya unudula bilməz. Nə qəzəl, nə də əruz milli poeziyamızda uzaqdan gələn qonaq ömrü yaşamamışlar.

Zakir Fəxri "Qalmaz belə, qalmaz dünya" kitabına daxil etdiyi qəzəllərini tələbəlik illərində (1968-1971) yazıb. Bu iyirmi dörd qəzəli yazdığına görə ona heç də qəzəlxan deməzdim. Amma bu qəzəllər janrın tələb elədiyi normativlərə tam uyğun gəlir. Əvvəla, Zakirin qəzəllərində əruzun qaydaları pozulmayıb, Zakir ola bilsin, əruzun elmi qaydalarını bilmir, amma onda güclü bir əruz damarı var. İçində, qanında musiqi, ritm yaşamasaydı belə qəzəlləri yazmaq çətin olardı. Bəzi beytlərini misal gətirirəm:

Xoşdur diyari-eşqdə hijran qəmi çəkmək

Öz nəşəsi var, qəm yemə, möhnət mənə düşdü.

Yardan izin rəqiblə gəzərdik səri-kuyin,

Aşkarca dolanmaq ona, xəlvət mənə düşdü.

***

Həqq mənəm söylədi Həqqin qulu Xudaya görə,

Çəkildi çvarmıxa Mənsur bu iddiayə görə.

Leyliyə sevgi özü bir bütə bağlanmaq imiş,

Oldu Məcnunun ömrü puç dəli sevdaya görə

Bunlar Zakirin klassik poeziyaya az-çox bələdliyindən irəli gəlir və bu qəzəllərdə həvəskarlıqla qəzələ məhəbbət qoşadır.

Zakirin şairliyini, həm də bir şair kimi bənzərsizliyini açıqlayan "zakiranə" şeirlər var ki, onları burada xatırlamasam olmur. Bəri başdan deyim ki, Zakir Fəxri müasir poetik düşüncəyə malik bir şairdir və o, məhz belə olduğu üçün şeirlərində poeziyanın irəlici keyfiyyətləri öz əksini tapır. Xatırlayıram əziz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin Zakirin "Ulduz" jurnalında çap olunan "Qara Məlik, Qara Qəzənfər və Mən" poeması barədə fikirlərini. Bəxtiyar müəllim həmişə istedadlı cavanların yazılarına qarşı həssas olub. Zakirin həmin əsəri barədə ustad şairimiz yazırdı: "Zakirin şeirlərinin əsas cəhəti onlardakı nəğməlikdir. Bu nəğməlik izaha gəlmir, hiss olunur. İkinci cəhət onun şeirlərindəki deyim tərzinin, bədii obrazların özünəməxsusluğu və yeniliyidir. ...Bu əsərdə Qara Məlik şər qüvvələrə qarşı canından keçməyə hazır olan fədakar adamların simvolik obrazıdır".

O zaman bu poema ilə bağlı mətbuatda digər maraqlı fikirlər də səsləndi. Buna səbəb o idi ki, Zakir Fəxrnin bu əsərində minillik şeirimizin dərin qatlarından süzülüb gələn və poeziyamızı yaşadan bir saflıq, bir duruluq hiss olunurdu. İnsan əzablarını təsvir edə-edə o, əzabın, dərdin kiçiyindən, cılızından yox, alisindən danışırdı.

Poeziyada professionallıq şairin savadından, dünyagörüşündən və şeir texnikasına çox yaxşı bələd olmasıyla müəyyənləşir. Bu cəhətlər bu gün özünü şair hesab edənlərin əksəriyyətində olsaydı, nə dərdimiz. Amma professionallıqla yanaşı, şairi sevdirən SƏMİMİYYƏTdir. Özü də şairin bizə necə səmimi görünməsindən daha çox, onun öz içindəki səmimiyyətdir. Zakir Fəxri içindəki səmimiyyəti ilə bizə səmimi görünən şairdir. Onun "Qaytar, ana, qaytar məni beşiyə" adlı bir şeiri var. Deyir ki, ərk etdiyim dostlar da üzümə durdular, Sevdiyim qızlar da sevgimi üzümə vurdular. Körpə-körpə umudlarım bu yollarda əldən salıb məni tamam yordular. Ömrün cırhacırında qaldım üşüyə-üşüyə. Qaytar, ana, qaytar məni beşiyə. Ortabab şair olsaydı, deyərdi ki, ey dünya, niyə bu qədər mənə əzab verirsən, bilsəydim, heç dünyaya gəlməzdim. Amma "qaytar, ana, qaytar məni beşiyə" əsl şair sözüdür. Zakir Fəxri sözün yaxşı mənasında nostalgiya şairidir. Keçmiş onun üçün ölməyib, keçmiş həm də onun bu günüdür. Keçmiş onun duyğularındakı itirilməyən mənəvi Qarabağdır, ana məzarıdır, cəbhədə həlak olan qardaşıdır, oğlu Sadığdı. Keçmiş və indi onun yazılarında Dustaqxanadan Dustaqxanaya gəlib çıxan ömürdü, taledi. Mən Zakir Fəxrinin yarımçıq romanı olan "Dustaqxanadan dustaqxanaya" əsərini də onun poeziyasındakı minor xətdən ayırmıram. Bu əsər barədə uzun-uzadı danışmağa, onun uğurlu və nöqsanlı cəhətləri barədə təfsilatı ilə söz açmağa ehtiyac duymuram. Şeirləri barədə söylədiyim o "səmimiyyət" kəlməsini onun romanına da aid edirəm. Və bu qeydlərimdən kimsə elə anlamasın ki, Zakirin yazılarında ancaq kədər var, ağrı var, dərd var. Əlbəttə, bu ağrıların içində bir işıq da var. Və o işıq hərdən SƏSə dönür, haray çəkir:

Başında xoş sevda dəmi,

Ocağında hicran qəmi.

Ağlama, "Yanıq Kərəmi"

Qalmaz belə, qalmaz dünya.

İnsafım gəlmir ki, Şair Zakir Fəxridən danışdığım halda Publisist Zakir Fəxrini və Tərcüməçi Zakir Fəxrini unudum. Əslində, mən onları ayırmıram. Onun bədii düşüncəsi şeirlərində olduğu kimi, tərcümə və publisistikasında da özünəməxsusluğunu hifz edir. Zakir Emil Verxarn, Çeslav Miloş, Uolt Uitmen, Riçard Oldinqton, Pol Verlen, Edqar Po, Allen Ginzberq, Robert Frost kimi ünlü şairlərin şeirlərini deyərdim ki, çox uğurlu və orijinala yaxın tərcümə edir. Afaq Məsudun dediyi kimi "Üslubca, bədii ifadə imkanlarıyla, dünyaya baxış bucaqlarıyla, milli mənsubiyyətləri və yazdıqları zaman kəsikləri ilə tam müxtəlif olan bu ədəbi korifeylər Zakirin parlaq tərcüməsində Azərbaycanda öz mühitini yaratdı, öz qəfil, şəfqətli müdaxiləsi ilə fikir və duyğu ərazimizi təzələdi".

Zakirin ara-sıra qələmə aldığı publisistik yazılarında da poeziyasından gələn o həssaslığı hiss edirəm. Bəlkə elə bu yazılara mənsur publisistika desək, doğru olardı. Zakir çox həssas adamdı. Belə ki, o, çoxlarının yaxşı tanıdığı Kərim Nalənin halına acıyır, "Söylə, Kərim Nalə, kim döyər qapını, badi-səbadan qeyri?" yazısını bu kimsəsiz insanın acı taleyinə həsr edir, Vaqif Bayatlının xəstəliyindən ürəyi ağrıyır, Ramiz Rövşənin şeirləri ilə "Sözün işığında" söhbət edir, İsa İsmayılzadənin vəfatından kədərlənir, eləcə də gözəl tənqidçi Nadir Cabbarlının qəfil ölümündən sarsılır - bütün bunları şeirlə publisistikanın birgə deyə biləcəyi yazılara çevirir. Bütün bunlar onun ədəbiyyata sadiqliyinə dəlalət edir.

Zakir Fəxrinin "Qalmaz belə, qalmaz dünya" şeirlər, publisistik məqalələr (bu kitabda Zakir haqqında yazılan məqalələr də toplanıb) kitabı - onun öz xəttiylə mənə hədiyyə etdiyi bu kitab mənim kitabxanamın ən sevimli sakinlərindən biridir. Mən hərdən o kitabı əlimə alıram və Zakirin poeziyası ilə həmsöhbət oluram, yəni bu şeirlərdə mən bir müasir Azərbaycan şairinin Sözlə, Dünya ilə, yaşadığımız bu cəmiyyətlə, Vətənlə, bütün varlığı ilə bağlı olduğu Poeziya ilə vəhdətini və həm də müxalifətdə olduğunu hiss edirəm. Zakir Fəxri bu dünyanın zərrə qədər də olsa, bir hissəsidir, amma bu bir zərrə küllə qarşı müti deyil, çünki: "Zakir Fəxri, söylə, yalandı dünya, Gözəl qız cildində ilandı dünya!". Şairlə dünyanın mübarizəsində isə qələbə şairindir:

Şair yandırılıb

külü göyə sovruldu,

Şair yurdundan qovulub

qürbətdə qovruldu.

Şair soyuldu...

Şair dəli sayıldı.

Şair öz içinə qısıldı,

Şair asıldı...

Hərəsi də bir gür şair oğuldu,

hamısı da öz ölümündən doğuldu.

Amma

ölüm dünyaya qaldı,

dünya şairə!

Vətəni bərbəzəkli təşbehlərlə tərənnüm çağları artıq arxada qalıb, Qürbətdə yaşayan bir nəfərin qardaşına göndərdiyi məktub və bu məktubda Vətən həsrətilə alışıb-yanan bir ürək Zakirin şeirində təkcə o qürbətkeşin yox, bizim bir çoxumuzun Vətən hissiyyatı ilə həmahəngliyini duydum. Zakir Fəxrinin bu dünyada qorxduğu, çəkindiyi, hətta mübarizəsiz təslim olduğu bir dostu və həm də düşməni Sözdür:

Salıb dumana azdırar,

Tüstüsü boğar adamı.

Yüz kərə qəbir qazdırar,

Yüz kərə doğar adamı.

Sallayıb nərdivan tutar,

Qaldırar göylərə məni.

Hərdən elə divan tutar,

Çırpar göydən yerə məni.

Və mən burda bir məqamı da nəzərə çarpdırmaq istəyirəm. Zakirin şeirlərində təmiz, saf poeziya dili ilə rastlaşdım. Əli Kərimin bu misralarını xatırladım:

"Bu dil təmizlikdə uşaq nəfəsi, Gözəllik utanar bu incə dildən". Təfərrüata varmıram, dörd misralıq bir şeiri misal gətirirəm:

Ay çiçək, zərif çiçək,

Ay çiçək, qərib çiçək.

Əllərim dərməyib səni,

Gözlərim dərib, çiçək!

Zakir Fəxrini ilk gördüyüm ildə onun 22 yaşı vardı. Mənə inanın ki, başına nə bəlalar gəlsə də, Zakir Fəxri zahirənə çox az dəyişib. Söhbətlərimizin birində öyrəndim ki, Zakir Fəxri təsəvvüfü öyrənir. Təsəvvüfə görə, İnsan bədən və ruh adında iki hissədən ibarət bir varlıqdırsa, onun bədəni yerlərdə, ruhu isə göylərdə gəzər. Bunların ikisinin arasında vəhdət yaradan, bunları birləşdirən candır. Zakir Fəxri də ruhu göylərdə gəzən Yer oğludur. Bu Yer oğluna göylər qədər Ücalıq arzulayıram!

İmza: Vaqif YUSİFLİ, filologiya elmləri doktoru Dosta: Göndər

Ədalət 2018.- 24 aprel.- S.6.