Milli iftixarımız

Sabir Rüstəmoğlu

(Məmmədov),

ADPU -nun Ağcabədi filialının

dosenti, AYB və AJB - nin üzvü

Xalqını, el- obasını sonsuz məhəbbətlə sevən, Qərbi Azərbaycan, o cümlədən Vətən, torpaq, yurd həsrətli Nəsibə xanım İsrəfil qızının qələmə aldığı hər bir əsərlərində doğma Vətən ağrılarını ön planda verir və bununla bərabər Vedibasar elinin cəsur insanlarını böyük sevgi ilə yad edir. Haqqında söhbət açdığımız " Abbasqulu bəy Şadlinski (2011) tarixi- mənzum romanı da məhz bu vətən- torpaq, el-oba, onun mübariz insanlarına məhəbbət istəyindən pöhrələnmişdir.

Müəllif əsəri Abbasqulu bəy Şadlinskinin anadan olmasının 120 illiyinə ithaf etmişdir. Kitab Azərbyacan Atatürk Mərkəzində müzakirə olunarkən görkəmli alimlər əsərin bütün məziyyətləri haqqında bir - birindən maraqlı rəylər səsləndirmişlər. Bundan əlavə "Redaktordan" başlıqlı yazısında "Vedibasar" qəzetinin baş redaktoru, yazıçı - publisist Sərtib İslamoğlunun romanın janrı ilə bağlı səsləndirdiyi aşağıdakı fikirlər maraqlıdır:

"Poemanı oxuduqca müəllifin Azərbaycan klassik şeir üslubundan bəhrələndiyi qənaətinə gəlirsən. Əsər əsasən məsnəvi üslubunda yazılmış, onbirlik, ondördlük, onaltılıq hecalardan istifadə edilmişdir. Bununla bərabər, yeri gəldikcə şifahi xalq ədəbiyyatının qoşma, bayatı, layla, oxşama növlərindən də uğurla istifadə olunmuşdur". ( səh 7)

Roman " Tanrıdan diləyim" sözü ilə başlayır. Nəsibə xanım Tanrıya müraciət edərək türk xalqını bütün bəlalardan hifz etməsini istəyir:

Ulu Tanrı! GözəlTanrı! Göy Tanrı!

Namussuzu, bişərəfi döy, Tanrı!

Oğruları, əyriləri söy, Tanrı!

Türkün əməlini daim öy, Tanrı!

Ulu Tanrı! Gözəl Tanrı! Göy Tanrı!

Əsərin " Söz önü" hissəsində müəllif yazmaq istədiyi hadisəyə öz münasibətini bildirir, yazma səbəblərini açıqlayır. Küsüs və Şahablı dağ çaylarının qovuşaraq, Vedi çayına tökülməsini, Vedibasarın hansı ölkələrdə həmsərhəd olmasını, Şadlinskilərin şəcərəsini , Qaraqoyunların hakimi Qara Yusifin XV əsrin əvvəllərində Əmir Teymurun nəvəsi Əbu Bəkrin Vedibsar mahalının Millidərə ərazisində məğlub etməsini, şair- hökmdar Şah İsmayıl Xətainin uşaqlıq vaxtı düşmən əlinə keçməməsi üçün Vedibasarın Bağırsaq dərəsində qədim Kərki şəhərindən olan Əli tərəfindən səbətdə ağacdan asılaraq gizlədilməsini, Urartunun yıxılmasını, Saqaların dövləti idarə etməsini, Ulu babası Qara Ulaşlı, Qorqudu, Oğuzları, Asurunu lərzəyə salan Sandak- Şatəri (Şadəri), Şadlilardan olan Sultan Səlahəddini və sairləri yada salaraq xatırlayır. Fikrinin sonunda Nəsibə xanım əsas söz açacağı qəhramanın Abbasulu bəy olduğuna işarə verərək deyir:

Oğuzun soykökü qədim-uludur,

Mənim qəhrəmanım Abbasquludur.

"Şərəfli bir keçmişi var yurdumun" bölməsində müəllif xalqımızın başına erməni faşistlərinin açdığı min bir müsibətlərdən danışır. Şah İsmayıl Xətainin Çaldıran döyüşündə (1514) məğlub olandan sonra Vedibasar hakimi Əbdi bəy Şamlının bacısı Bəhruzə xanımla ailə həyatı qurmasını və həmin nəsildən olduğunu deyir. Vedibasar camaatının ermənlər və onların havadarları tərəfində 1918, 1948, 1952 və 1988 - ci illərdə yurd- yuvalarından didərgin düşdükləri göstərilir. Bu vətən dərdi, el- obanın didərgin həyat tərzi bu gün də davam edir. Babası Şadliların yurdunun viran qaldığı, düşmən tapdağı altında inlədiyini ürək parçalayan nisgilli harayla car çəkir. Tarixin bu amansız oynuna lənətlər yağdırır və Vətən övladlarımızı yağılara qarşı mübarizəyə səsləyir. Əsirlikdə olan Vediyə qayıdacağımıza inandığını əminliklə belə deyir:

Alışıram, bir arzuyla yanıram,

Olanı, keçəni tez-tez anıram,

Buna varlığımtək mən inanıram:

Bir gün yığışacaq el Vedimizə.

Nəsibə xanım Vedinin kəndlərinin adını çəkir: Şiddi, Böyük Vedi, Kiçik Vedi, Şirazlı, Reyhanlı, Əfşar, Xalisa, Dəvəli , Taytan, Yengicə, Kolanlı, Məngük, Ağbulaq, Ərmik, Haxış, Heyranıs,... Dəhnəz, Əzizkənd və s. Bununla bahəm şairə Vedi və türk igidlərinin mübarizliyi haqqında öz fikirlərini belə səsləndirir:

Türk- oğuzdu adımız, yaşımızı bilən yox,

Çox qədimdir "Şad" ımız, qarşımızda dinən yox.

"Şadlının şanlı oğlu" bölməsində Binnətalı Sultanın oğlanları: Aslan Sultan, Kəlbalı Sultan, Niftalı Sultan və Baba Sultan xatırlanır. Aslan Sultanın qarşısına 1813-cü il Rusiya və İran arasında bağlanan "Gülüstan" sülh müqaviləsindən sonra "Qafqazın generalı məktub yazaraq" şərt qoyur ki, " ya köçməli İrana, ya da tabe olmalı rus çarının əmrinə". Aslan Sultan yurdunu itirməmək üçün çarın əmrinə tabe olur.

Kəlbalı Sultanın Xanbaba adlı oğlu olur. Kəlbalı Sultan qəhrəmanımız Abbasqulu bəy Şadlinskinin babasıdır. Nəsibə xanım bu tarixi hadisəyə nəzər salır və Binnətalı Sultan və onun oğlanlarını xatırlayır. Vedi torpağının ərsəyə gətirdiyi bu böyük şəxsiyyətləri xatırlamaqla şairə xalqının keçmişinə boylanır. Göyçə gözəli Kövsər xanımın Xanbaba bəyə ərə gəlməsini, onun toyunu müəllif poetik boyalarla tərənnüm etmişdir:

Adısa göyçəli Kövsər,

Eli mübarək, mübarək!

Göyçədən gəlin almışıq,

Toyu mübarək, mübarək!

Abbasqulu bəy Şadlinskinin dünyaya göz açması, Kövsər xanımın Xanbaba bəyə ərə gəlməsi və Səməd ağaya bacı olması söylənilir. Kövsər xanımla Xanbaba bəyin Bəhlul, Abdulla, Abbasqulu adlı oğlanları dünyaya gəlməsi deyilir. Bunların içərisində Abbasqulu daha qoçaq və bacarıqlı olduğunu göstərir:

Oğulları doğuldu, sevindi bütün Şadlı,

Cəngavər böyüdülər - qeyrətli, güclü, adlı.

"Torpaq igid yetirir" bölməsində Adranikin Tiflisdə erməniləri başına yığaraq qurultay keçirməsi və erməni ordusu yaratmaq fikri söylənilir. Onun təklifi baş tutmur. Təklif baş tutmadıqdan sonra başına quldur dəstəsi yığaraq Vedi- Tiflis yolunda quldurluq, soyğunçuluqla məşğul olur. Andranik fikirləşir ki, türkləri ayıltmaq olmaz. Azərbaycan oğulları ayağa qalxsa, onları məhv edəcəklər. Elə də olur. Andranikin qulağını kəsirlər, baş götürüb qaçır. (Sultan bəy onun qulağını kəsir)

Ermənilərə qarşı mübarizə aparmaq üçün Abbasqulu bəy "Mübariz dəstə" yaratdı. (Milli birlik) Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Milli Hökumətin nümunəsi olan "Vedibasar Komitəsi" yaradıldı. Abbasqulu bəy Şadlinskinin başçılığı ilə "Ağsaqqallar şurası" və "Milli birlik" qurumları fəaliyyətə başladı.

Milli birlik ! -Bizim sabahımızdı,

Birləşməsək, sabah günahımızdı.

Əl açaq Tanrıya, edək dualar,

Əl - ələ yapışmaq zəkatımızdı.

"Mübariz dəstə" nin bir amalı var ki, o da Vətəni yağı ermənilərin caynağından xilas etmək. Ona görə də Abbasqulu bəy Komitə qarşısında belə bir məsələ qoyur:

Komitədə bir qayda, bircə qanunumuz var,

Dilimizdə edirik bu sözləri biz şüar:

Xalq üçün yaşayırıq, torpaq üçün ölürük,

Çörəyi də, suyu da qardaş kimi bölürük.

Müəllif Vətən üçün mübarizə aparanları alqışlayır və sonuncu cümləsində deyir:

Sevinəcək çöl, çəmən, ağlayacaq yağılar,

Nəğmələr oxunacaq, olmayacaq ağılar.

Abbasqulu bəy Şadlinski "Vedibasar Komitəsi "- nin üzvlərindən olan Seyfulla Süleymanovu və Ağa Şadlinski vasitəsi ilə Bakıya xəbər göndərir. Onlar erməni daşnaklarının azəbaycanlıların başlarına gətirdikləri müsibətləri, kəndlərin talan edilərək yandırılmasını, xalqın mal-mülklərinin əllərindən alınaraq yur-yuvalarından didərgin düşmələrini, Bakıya çatdıraraq onlardan kömək istəyirlər ( Seyfulla Süleymanov, Ağa Şadlinski və Zeynalabdin Şixəli oğlu "Vedibasar Komitəsi" nin xarici işlər bölməsinin üzvləri olmuşlar). 1918 - ci ilin mayında müşavirə çağrılır. Abbasqulu bəy Şadlinski çıxış edərək ermənilərin xalqımızın başına gətirdikləri fəlakətdən danışaraq göstərir ki, onlar evlərimizi dağıdır, azərbaycanlıları öldürür, min bir əzablar verirlər. O bu işə son qoyulmasını istəyir.

Bizi yurddan edirlər, neçə ocaqlar sönüb,

Ata-baba evimiz qanlı yuvaya dönüb.

Naxçıvandan Vediyə gələn qonaqlar Abbasqulu bəylə görüşüb geri qayıtdıqdan sonra Abbasqulu bəyi ermənilər şərləyib tutdurdular. Xalqın, Hacı Təhmasib və Şəmdinin rəhbərliyi ilə Abbasqulu bəy Şadlinski azad edilib doğma ocağı Böyük Vedi kəndinə qayıtdı. Xalq öz qəhrəman oğlunun azad edilməsini bayram etdi:

Xalq onu qarşıladı, həyəcanla, ürəklə,

Yığışdılar başına min arzuyla, diləklə.

Abbasqulu bəy həbsdən azad olunduqdan sonra xalqının köməyinə çatdı. Cahanbəxş Abbasqulu bəyə məktub göndərdi ki, Millidərə, Almərdan kəndlərinə ermənilər "Artur gədə" nin başçılığı ilə basqın ediblər, təcili köməyə gəlin. Abbasqulu bəy "Mübariz dəstə" si ilə onların köməyinə getdi. Yellicə, Şorbulaq, Bayburd, Seyidkotan kəndlərini ermənilər yerlə yeksan etmişdilər. Abbasqulu bəyin dəstəsi İlanla dağa gedir. Sultanxan, Hacımirzə və Həbibin dəstələri ona kömək edir. Ermənilər Azərbaycanın 12 kəndini yandırıb dağıdırlar. Cahanbəxş Abbasqulu bəyin köməyindən ürəklənərək ermənilərə qarşı böyük mübarizə aparır. Bu qələbə "Vedibasar Komitə" sinin mübarizliyini daha da artırır. Ancaq ermənilər məğlub olub qaçsalar da, kəndlərin xarabalığa çevirmişdilər. Ermənilər öz işğalçılıq işlərində israrlı olaraq Vedibasara hücuma hazırlaşırdılar. Abbasqulu bəy Vedibasarda olan bütün azərbaycanlıları birləşdirərək erməni daşnaklarına cavab hazırladı.

Qəmərli, Dəvəli, Şirazlı, Qaralar, Avşar Xalisa, Böyük Vedi, Yengicə, Taytan, Birəli, Canaxcı, Hortun, Qaşqaya, Almalı, Qazancı, Yeni yol, Şiddi, Goravan, Arazdəyən, Kərki, Yayıcı, Şorsu, Şorbulaq kəndləridən qaçaraq camaat Göyqumtəpəsi və Həmdəm dərəsində gizlənirdilər. Abbasqulu bəyin göstərişi ilə Müseyib Sultan xan, Həbib, İsmayıl və başqaları birləşərək düşmənə amansız zərbələr vurdular. Daşnak hökümətində Vedinin də daxil olduğu İrəvan qəzə Komissarı Əmirxanov Abbasqulu bəy Şadlinskini təqib edir və onu ermənilərə qarşı apardığı mübarizədən çəkindirməyə çalışırdı.

Ermənilər azərbaycanlıların bütün kəndlərini işğal etməyə çalışırdılar. Onlar dəstə şəklində birləşmişdilər. Ermənilərə qarşı döyüşmək üçün Abbasqulu bəy dostlardan kömək istəyirdi. Qubada, Şamaxıda, Naxçıvanda, Şərurda, Dərələyəzdə, İrəvanda ermənilərin etdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq üçün biz birləşməliyik deyirdi.

Türkiyədən Kərim xana nümayəndə göndərildi. Bağır bəy və türk zabiti Əli Teymur Kəlbalı xanım Naxçıvandan göndərdiyi nümayəndələrdir. Alməmmədli İqbal bəylə gələn qonaqları Abbasqulu bəy qonaqpərvərliklə qarşıladı. Bağır bəy Xəlbalı xanım təklifini Abbasqulu bəy və yoldaşlarına çatdırdı. Kəlbalı xan məktubda Abbasqulu bəyə yazmışdır ki, işləri Əli Teymura tapşır və Naxçıvana gəl. Bu təklifdən Hacı Təhmasib, Şəmdin, Nəsrulla narazı qaldılar. Abbasqulu bəy Kəlbalı xanın təklifinə cavab vermədi. Bağır bəy və Əli Teymur Naxçıvana qayıtdılar.

1918- ci il 4 iyun tarixində Batum anlaşmasına əsasən Qars, Ərdahan və Batum vilayətləri Türkiyəyə verilməli idi. Andranik bu sazişi pozmaq üçün gecə Naxçıvana, Yaycıya basqın etdi. Andraniklə Şamuyan əl bir olaraq azərbaycanlılara tələ qurdular. 1918- ci ilin yay günü ermənilər Vediyə yenə hücum etdilər. Dəli Kazon və Aramın qaniçən dəstəsi azərbaycanlıların başına olmazın müsibətin gətirdilər Çimənkəndən Məhərrəmi və İsmayılı köməyə çağırdılar. Səttar oğlu Musanın, nəslinə od vurmuşdular. 27 nəfəri öldürmüşdülər. Köməyə Yetim Əli, Fərəməz bəy və Səttar oğlu Musa gəldilər. Türk qoşunu Vedibasara gəldi. Abbasqulu bəy onları qonaqpərvərliklə qarşıladı. Qərargahı onlara verdi. Yaylaqdan el-oba öz yerinə qayıdırdı. Dağda hazırlanan pendir, qurud, motalları arabalara yığıb arana gətirirdilər.

Böyük Vediyə gələn köçə baxan Abbasqulu bəy onları salamlayır camaatın salamat gerdi döndüyü üçün Tanrıya şükür edir. Gələnlərdən Abbasqulu bəy Sultanyurdumuzdan xəbər tutdu (Sultan yurdu Əyricə yaylağında Bala Sultanın yurd yeridir). Xəlil, Musa, Yetim Əli cəsur igidlər idi. Onların əsas düşmənlərindən biri erməni Haçik və Aşot idi.

Abbasqulu bəy yağılara qarşı amansız olacağını and içdi. Sultan bəyin otağında iclas çağırdılar və qərara gəldilər ki, düşmənə qarşı birləşib mübarizə aparsınlar. Xəlil, Abbas, İmanverdi on beş atla yola çıxaraq Arazı keçib silah- sursat gətirməyə gedirlər. Səfərbərlik edildi və düşmənə qalib gəlmək üçün döyüşə atıldılar.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 5 dekabr.- S.5.