Seymur Baycan: “Son hekayəmi yazıb ədəbiyyatdan gedirəm”

Adalet.az Ayxan Ayvazla hazırda Tiflisdə yaşayan tanınmış yazıçımız Seymur Baycanın söhbətini təqdim edir.- Müxtəlif əsərlər barədə yazıların dərc olunub. Mənə maraqlıdır, Seymurun əlinin altında olan və daim vərəqlədiyi, təzədən oxuduğu müəlliflər kimlərdir? Ya da son dövr oxuduğun əsərlər haqqında danışardın...

əvvəli var            

- Müxtəlif əsərlər barədə yazıların dərc olunub. Mənə maraqlıdır, Seymurun əlinin altında olan və daim vərəqlədiyi, təzədən oxuduğu müəlliflər kimlərdir? Ya da son dövr oxuduğun əsərlər haqqında danışardın...

- Bilirsən ki, zaman ədəbiyyata qarşı çox amansızdır. Zaman ötdükcə hətta ən möhtəşəm, şedevr hesab olunan əsərlərdə belə bəzi hissələr aktuallığın itirir, bu günün pəncərəsindən baxanda artıq, yersiz görünür. Məsələn, yaxınlarda Nobel mükafatçısı, fransız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Romen Rollanın "Jan Kristof” əsərini oxudum. İrihəcmli, hadisələrlə bol, strukturu sadə, gözəl əsərdir. Oxumamısansa, oxumağını şiddətlə tövsiyə edirəm. Sənətə, yaradıcılığa aid qiymətli fikirlər, məsləhətlər var əsərdə. Diqqətlə oxusan, xeyli faydalana bilərsən. Əsər bir bəstəkarın həyatından bəhs edir. Romen Rollan qəhrəmanının həyatını doğulduğu gündən ölənə qədər yazıb. Amma yuxarıda qeyd etdiyim kimi əsərdə bu günün pəncərəsindən baxanda bir-iki yerdə aktuallığın itirmiş təsvirlərə rast gəldim və həqiqətən buna həm təəssüfləndim, həm də kədərləndim. Deməli, hətta Romen Rollan kimi usta bir yazıçı belə zamanın amansızlığı qarşısında müdafiəsizdir. Bu mənada Çexov nəhəngdir. Ona görə yox ki, Çexovun bütün yaradıcılığı zamanın qarşısında əzəmətlə dayanıbdır və heç bir əsəri aktuallığını itirməyibdir. Xeyr. Çexovun zəif, aktuallığını itirmiş kifayət qədər hekayələri var. Amma Çexovun təxminən altı-yeddi hekayəsi var ki, zamanın qarşısında əzəmətlə dayanıb. Həmin hekayələrdə nəinki artıq bir cümlə, artıq, yersiz bir söz belə tapmaq mümkün deyil. Bu, sadəcə dəhşətdir. Çexovun hekayələrini zaman-zaman təkrar oxuyuram. Çexov qədər mətnə, sözə hakim olan, lakonik ikinci bir yazıçı tanımıram. Başqalarının qalın bir romanda yaza bilmədiyini Çexov bir hekayədə yazır. Xəstəlik onu nə qədər müdrikləşdirib, həyatın faniliyini necə dərindən hiss edib. Ömrünün sonlarında necə kədərli, ağır günlər keçirib. Onun hisləri necə səmimi, necə həqiqidir. Peşəkarlıq, üslub öz yerində, amma getdikcə əsərlərdə hislərin səmimiliyini daha çox qiymətləndirirəm. Tomas Vulf səliqəsiz yazıçıdır. Heminquey deyirdi ki, mən Tomas Vulf deyiləm, hər sözün qədrini bilirəm. Amma Tomas Vulfun əsərlərində bədiyyat, hisslər o qədər güclüdür ki, biz onun səliqəsizliyini heç görmək belə istəmirik. Tomas Vulfun əsərlərində hisslərin səmimiliyi, bədiyyat, bütün hadisələrə, mənzərələrə, əşyalara bədii təfəkkürlə yanaşma səliqəsizliyi ikinci, üçüncü plana keçirir. Tomas Vulf ən çox hiss etdiyim yazıçılardan biridir. Onun "Evinə bax mələk” romanı ruhuma çox yaxındır. Həmçinin Knut Hamsunun "Misteriyalar” əsəri...

Bir neçə ay əvvəl Nobel mükafatçısı Kazuo İşiquronun "Məni heç vaxt tərk etmə” əsərini oxudum. Bu gün az qala heç kimin oxumadığı unudulmuş Sovet yazıçılarının əsərlərini belə maraqla oxuyan, sosrelizmin fontan vurduğu əsərlərdə belə nələrsə tapan, sosrealizmin fontan vurduğu əsərlərdən nələrsə oğurlayan, nələrdənsə bəhrələnən bir adam "Məni heç vaxt tərk etmə” əsərini zorla oxudu. Ürəyim sıxıldı. Nobel mükafatı almış bir yazıçının əsərində bizim köhnə yazıçıların təbirincə desəm, həqiqətən də üç yazıçı cümləsinə rast gəlmədim. Hislər isə başdan-başa surroqat hislər idi. Elə bil ifrat dərəcədə təmizkar bir qadın yağsız, dadsız-duzsuz bir yemək bişirmişdi. Mətbəxtdə qablar par-par parıldayır, süfrə ağappaq, hər tərəf gül-çiçək kimi təmizdir, amma yeməkdə bir qram dad yoxdur. Necə deyərlər, yemək adamın ağzından yerə tökülür, sən yeməyi yemirsən, yemək səni yeyir. "Məni heç vaxt tərk etmə” əsəri ilə paralel olaraq özbək yazıçı Şərəf Rəşidovun "Qaliblər” romanını oxuyurdum. "Qaliblər” kolxoz quruculuğundan bəhs edir.Əsəri Mirzə İbrahimov Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Mövzu olaraq Sovetin dağılması ilə tamam aktuallığını itirmiş bir əsərdir. Amma inan ki, özbək yazıçı Şərəf Rəşidovun kolxoz quruculuğundan bəhs edən əsəri Nobel mükafatı almış Kazuo İşiquronun əsərindən mənə daha maraqlı, daha koloritli, daha çox ədəbiyyat kimi göründü. Elis Manronun da hekayələrini oxudum. O lap biabırçılıq, rüsvayçılıq idi. O arvada niyə, hansı məqsədlə, hansı meyarla Nobel mükafatı veriblər, bilmirəm. Tam səmimi deyirəm, Əli Novruzov Elis Manrodan yaxşı yazıçıdır. Deməyim odur ki, əsər nə qədər peşəkarcasına qurulsa da, surroqat hislər, hislərin imitasiyası məni iyrəndirir. Elə hislər var ki, onları imitasiya etmək mümkün deyil. Sən o hisləri həqiqətən də, yaşamalısan. Həqiqətən, yaşanmış hislər bənzərsiz bir şəkildə ifadə olunur. Məsələn, Çexov "6 nömrəli palata”da baş həkimin ölümünü təsvir edərkən belə bir cümlə yazır: "Gözünün önündən gözəl bir maral sürüsü keçdi”. Bu cümlə həqiqətən yaşanmış hislərin bənzərsiz şəkildə ifadə olunmasıdır. Yaxud "İonıç” hekayəsində Çexov qəbiristanlığı təsvir etməklə həyatın faniliyini necə inandırıcı bir şəkildə göstərir. Hanı ordu generalı, hanı opera müğənnisi? Yoxdur, çürüyüb torpağa qarışıblar. Çexov o hisləri həqiqətən də yaşamasaydı, kiçik bir səhnədə həyatın faniliyini o dərəcədə inandırıcı bir şəkildə təsvir edə bilməzdi. Mümkünatı yoxdur və sənətin müqəddəsliyi, ilahiliyi də elə bundadır. "Sənət qurban tələb edir” sözünü bu mənada başa düşmək lazımdır. Yoxsa ki, adamlar istəyirlər çox rahat bir həyat yaşasınlar, həyatlarında hər şey qaydasında olsun və sənətdə də başlarından yekə qələtlər eləsinlər. Ali hisləri imitasiya edən adamlar elə həmin hisləri imitasiya edənləri aldada bilərlər.

- Bizim ədəbi mühiti izləyirsənmi? Nələr dəyişib, səncə? Sanki bir ölgünlük var...

- İzləyirəm. Hansı dildə yazırsansa, həmin dildə yazılmış əsərləri müntəzəm oxumaq vacib şərtdir. Hətta mövzusu, əsərin səviyyəsi səni qane etməsə də oxumalısan. Bizim ədəbi mühitimizə gəldikdə isə yəqin ki, yaşıdlarım, məndən yaşda böyük olanlar sözlərimi təsdiq edərlər, heç vaxt bizim ədəbi mühiti bu qədər boz görməmişəm. Ölkədə müəlliflərə qonorar verən müstəqil bir ədəbiyyat jurnalı yoxdur. Ta təffərrüata girməyin mənası varmı? Ədəbi mühitin nə vəziyyətdə olmasını izah etmək üçün tək bu fakt bəs edir.

- Əvvəl tez-tez gündəmi dəyişirdin. Hətta bu, sənin üçün adi bir şeyə çevrilmişdi. İndi Seymuru sakit, bir küncə çəkilən görürük. Yəqin yaşla bağlıdır. Ya da artıq bu kimi şeylərin mənasız olduğunu düşünürsən.

- Yaş, mütailə, özünü, keçmişini təftiş etmək əlbəttə təsirini göstərir. Bu şəksizdir. Zamanında doğru bildiyim, doğru hesab etdiyim fikirləri yazmışam. Çox az halda qəsdən qalmaqal yaratmışam.

Səsin-sorağın gəlmir, küncə çəkilmisən... Bu nə ifadələrdi? Elə bir zorla boynuma qoymaq istəyirsən ki, yoxa çıxmısan. Doğrudan elə görünür? Sənə az əvvəl dedim ki, son üç ildə hekayələrdən ibarət üç, yazılardan ibraət iki kitab nəşr etmişəm. Başım çıxmır, daha nə etməliyəm? İşim yazmaqdı, mən də yazıram.

- Seymur, qadınlarla bağlı kəskin yazıların olub. Hətta gənc yazarlara müraciət etmişdin ki, Azərbaycan qadını ilə evlənməsin. Düşüncəsi normal olan qadınlar sənin dediyinə gülüb keçirlər. Amma ümumən reaksiya sərt olur. Səncə, bu cür ümumiləşdirmələr doğrudurmu?

- Təbiət qadınlarda daha güclü olur. Zəmanəmizin kifayət qədər məşhur mütəfəkkirlərindən birinin təbirincə desəm, təbiət qadını şiddətlə cırmaqlayır. Qadın doğmaq istəyirsə, doğmalıdır. Doğmasa, başı xarab olacaq. Qadınların həyata münasibəti daha praktikdir.Məsələn, siyasi sistemlərin, həyat şərtlərinin kəskin dəyişməsini kişilər daha ağrılı keçirirlər. Yadımdadır, 90-cı illərdə nə qədər kişi evdə oturmuşdu, qadınlar isə işləyib evə çörək gətirirdi. Niyə? Tutaq ki, X. adlı kişi səhər işə gedib axşam işdən qayıdıb ayın sonunda maaş almağa öyrəşmişdi. Sovet dağılıb, zavod bağlanıb. İş yoxdur. Kişi isə başını itirib. Bilmir nə etsin. Əlindən heç nə gəlmir. Gedib bazarda alver etməyə utanır. Qadının isə bağlanmış zavoda yas tutmağa, ağlaşma qurmağa vaxtı yoxdur. O dəqiq, qəti şəkildə bilir ki, hansısa bir yolla evə çörək gətirib balaları yemləmək lazımdır.

Hətta qadın romantikdirsə, iyirmi beş yaşa çatmamış, birində bir az tez, birində bir az gec romantika tükənir, ruh tamam ölur. Sən romantik, məsum, şirin görünən bir qızla evlənirsən, səhəri oyanıb görürsən ki, bu romantik, məsum, şirin qız öz praktikliyi, acgözlüyü, təmtərağa hərisliyi ilə dözülməz dərəcədə iyrənc bir ifritəyə çevrilib, süpürgəyə minərək evin içində öz tələblərini səsləndirə-səsləndirə, adamın sümüklərini ürpəndirən qəhqəhələr çəkə-çəkə o tərəfə, bu tərəfə uçur və artıq sən tərəfdən heç bir şikayət, izah qəbul olunmur. Bu metamarfoza barədə ciddi və əhatəli düşünsən, qadınların arasından niyə böyük sənətkarlar çıxmır sualına cavab tapa bilərsən. Günahı tarixin üstünə atmaq tarixə qarşı haqsızlıqdır.

Yaşlı kişilər azyaşlı qızlara meyil edəndə heç də təkcə təravətli bədən axtarmırlar, onlar həm də məsumluq axtarırlar. Məşhur Uruqvay yazıçısı Xuan Karlos Onetti "Girdab” əsərində bu barədə yazıb.

Riyakarlıq, məkr, hiyləgərlik qadın təbiətinin ayrılmaz hissəsidir. Ruslar boş yerə demirlər ki, şeytan bir işi bacarmayanda ora qadın göndərir. Maraqlısı ondadır ki, qadında ifritəlik, hiyləgərlik, ləçərlik, həyasızlıq nə qədər güclüdürsə, ehtiras, yataq performansı da bir o qədər güclü olur. Mehriban, sakit qadınların arasında çox nadir hallarda ehtiraslı qadına rast gəlmək olar. Əlbəttə bütün bunlar subyektiv və elmi cəhətdən əsası olmayan fikirlərdir. Sadəcə, onu demək istəyirəm ki, cinsin naqisliyi ilə coğrafi, milli naqislik birləşəndə, üst-üstə gələndə daha dözülməz vəziyyət yaranır. Azərbaycan qadınının həyat fəlsəfəsi intellekti, istedadı təhqir etməkdən ibarətdir. Özü də bunu adama minnət qoya-qoya edirlər. Guya bütün bunlar sənin yaxşılığın üçündür və sairə və ilaxır...

- Kompleksli birisən. Bunu yazılarında da tez-tez vurğulamısan. Ən adi şeydən pərt olursan, ən adi reaksiyadan depressiyaya düşürsən. Amma həm də ən sərt yazıları da yazan sənsən. Yazılarında maraqlı bir obrazını tapanlar səni həyatda görəndə məyus olurlar. Deyirlər ki, Seymur qurudur, sakitdir, macəra dolu deyil. Hansı daha doğrudur? Seymur Baycan qapalı biridir?

- Nə dərəcədə qapalı, quru, sakit adam olub olmadığımı bilmirəm. Hərə bir cür görür və sözün həqiqi mənasında bu məni maraqlandırmır. Amma çox utancaq adamam. Bu günə qədər utancaqlığım mənə çox əziyyət verib.

- Niyə bu qədər pessimistsən? Axı sən Azərbaycanda ən çox tanınan müəlliflərdən birisən. Seymur istədiyi qiyməti ala bilməyibmi yoxsa?

- Azərbaycanda mənə qiymət verə biləcək adamların sayı beşdən artıq deyil. Hansı ölkədə doğulduğumu, necə bir xalqa mənsub olduğumu yaxşı bilirəm. Qaldı bədbinliyə... Əvvəla, bədbin olmaq insanın təməl hüquqlarından biridir. İkincisi, ciddi adam bədbin olmalıdır. Amma süni şəkildə bədbin olmaq adamı ciddi etmir. Bu proses əsaslandırılmış, təbii şəkildə baş verməlidir. Məşhur bütün dahilər dəlidirlər, amma bütün dəlilər dahi deyillər sözünü burda fikrimizi ifadə etmək üçün azacıq başqa cür istifadə etsək, belə bir formula yaranar: "Bütün ciddi adamlar bədbindirlər, amma hər bədbini ciddi adam hesab etmək olmaz”.

Ədalət.-2018.-19 dekabr.-S.5.