Ömür də bir kitabdır...

Yazıçı-publisist Mustafa Çəmənlinin "Ürəyimdən kimlər keçdi" xatirələr kitabı barədə düşüncələr

(əvvəli ötən sayımızda)

Mübahisələr də olurdu,

çətinliklər də

Təbii ki, nəşriyyat-poliqrafiya düzənində heç də həmişə hər şey öz qaydasında, öz axarında getmirdi. "Hər yerdə olduğu kimi, bu sahədə də çəkişmələr, mübahisələr, umu-küsülər olurdu. Burada da təvazökarlarla yanaşı, özündən müştəbehlər, narazılar, çılğınlar, qrafomanlar ... vardı. Bir sözlə, yaxşılı-pisli, mənfili-müsbətli böyük bir insan mənzərəsi nəşriyyatlarda da özünü göstərirdi". Məsələn, yaşı yetmişi ötmüş məşhur birisi əlyazmasının tematik planda nəzərdə tutulduğundan dörd-beş çap listi çox çıxdığına görə ixtisar olunduğunu bilincə qəzəblənir. Nə qədər izah, nə qədər dil-tavaza edilirsə, razılaşmaq bilmir. Hələ bu azmış kimi "yuxarı"ya şikayətə gedir, əlyazması üzərində son dərəcə əziyyət çəkmiş redaktorun zəhmətini yerə vuraraq adını kitabdan çıxartdırmağa nail olur... Başqa birisi, müəllifinin adını bircə yerdə belə çəkmədən kitabın böyük bir hissəsini çalışdığı gündəlik qəzetdə öz imzası ilə dərc etdirir. Məsələ aşkarlandıqda isə inadla "mən istinad etmişəm" deyir. Bir başqası da onun kimi. "Özəlləşdirmə"nin qarşısı vaxtında "düzəliş" verməklə alınır.

Müəllif yazır ki, illər öncə "Gənclik" nəşriyyatında buraxılmış "Xacə şah" romanını sonralar "Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı heç bir dəyişiklik, əlavələr etmədən, olduğu kimi təkrar çap edir. Nə kitabın redaktoru bilinir, nə əvvəlki redaktorun adı verilir ("Nəşriyyatdan" başlıqlı bələdçi yazı saxlanılsa belə), nə də nəşrin götürüldüyü mənbə göstərilir. Bu da müəlliflik hüququnun pozuntusuna daha bir nümunə! Belə hallar isə az-az baş vermirdi. Sadalamaqla bitən deyil. Peşəkarların işləmədiyi yerdə bu cür hüquq pozuntularına yol verilməsi gözləniləndir.

İllərlə formalaşmış kitab nəşri ənənələri 90-cı illərin əvvələrindən etibarən tədricən tənəzzülə doğru getməyə başlayırdı. Yeni sistemə keçid, bazar münasibətlərinin formalaşması, iqtisadi və maliyyə çatışmazlıqları, texniki bazanın köhnəlib sıradan çıxması, yeni çap texnologiyasının tətbiqinə olan ehtiyacın artması və s. kimi problemlər özünü daha kəskin şəkildə göstərirdi. Bütün bunlar işin texniki, maddi-iqtisadi tərəfi. Başqa, həm də qətiyyən az əhəmiyyətli olmayan bir məsələ isə dəyər və meyarın dəyişməsi, çap məhsulunun bədii tələbata nə dərəcədə cavab verib-verməməsi ilə bağlı idi.

Kitabın səhifələrini vərəqlədikcə təəssüf hissi doğuran mənzərələrin şahidi olursan. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, belə bir vaxtda nəşriyyatda işləmək çox çətin idi. "... Bazar münasibətlərinin bəhrələrindən biri də nəşriyyatlarda sifariş ədəbiyyatı şöbələrinin yaranması oldu. Əlyazması illərlə nəşriyyatların qovluğunda yatıb qalmış, mənfi rəy almış qrafomanlar haradansa "sponsor", "xeyriyyəçi" tapıb ədəbi meydana atılmışdılar. Hamı yazıçı-publisist, şair -publisist, yazıçı-dramaturq olmuşdu. Adi bir oçerk hekayəyə, kiçik bir hekayə povestə, povest əlli səhifəlik romana çevrilirdi. Ağac kölgəsində yatmış "dahi" tapılırdı ki, guya filan-filan yazıçılar, naşirlər vaxtında onun "dahiyanə" əsərlərinin çapına mane olublar. Bax, beləcə, bu dövrdə hər xasiyyətdə "yazarlar"la üz-üzə gəldik. Hər dürlü sifətə əl atan, şantaj yolu ilə cızma-qarasını həyata keçirmək istəyən, başındakı şapkasını götürüb yerə çırpan, özünü pəncərədən atmaq istəyən "yazar" bəndələr vardı". Nə qədər qəribə də olsa, başqasına pul gücünə yazdırdığı romanı, povesti kitab şəklində nəşr etdirib özünü cəmiyyətə yazıçı kimi sırımağa çalışanlar da peyda olmuşdu.

"Gənclik"dən "Təhsil"ə

bir yol gedirdi

1993-cü ildən "Gənclik" nəşriyyatında baş redaktor vəzifəsində çalışmağa başlayan müəllif, xatirələrində vurğulayır ki, vaxtilə səlahiyyət sahibi olmadığından kitab çapı ilə bağlı həyata keçirə bilmədiyi bir çox niyyətlərini artıq reallaşdırmaq imkanı əldə edir. "... Müstəqilliyimiz bizə bir vaxt yasaq olmuş mövzulardan bəhs etməyə, tarixi keçmişimizə yenidən nəzər salmağa, yanlışlıqları, təhrifləri düzəltməyə şans vermişdi. Müstəqil bir ölkənin vətəndaşı, yazarı, naşiri olmaq, doğrudan da xoşbəxtlik imiş. Biz indi şanlı keçmişimizdən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən, onun cəfakeş qurucularından, bizə "burjua mühərrirləri" kimi tanıdılan... ziyalılarından iftixarla söz aça bilərdik".

Belə bir niyyətlə işə girişən naşir tezliklə ilk istəyinə nail olur - "Azərbaycan milyonçuları" seriyasından gənclər üçün Manaf Süleymanova sifarişlə yazdırdığı "Ağa Musa Nağıyev" və "Hacı Zeynalabdin Tağıyev" kitabları 1994-cü ildə 25.000 nüsxə tirajla işıq üzü görür. Lakin təəssüf ki, bu uğurlu addımı davam etdirmək mümkün olmur. Kitabı yazdırmaqdan çox, çap eləmək müşkülə düşürdü.

Bazar münasibətləri artıq nəşriyyatların da qapısını döyürdü. Belə bir vaxtda yalnız dəyərli və daha çox gəlir gətirən kitablara ehtiyac vardı. Tezliklə L. Qumilyovun "Qədim türklər" əsəri, J. Gevrin "Xacə şah", M.H. Qüddisinin "Nadir şah" romanları, F. Əsədovla S. Kərimovanın birgə yazdıqları "Çarizmi Azərbaycana gətirənlər" adlı sanballı kitablar oxucuların ixtiyarına verildi.

Müəllif yazır ki, o daha çox uşaqlar üçün, bir də çapı çox vacib olan, lakin sonuncu nəşrindən 30-40 il keçmiş kitabların təkrar nəşrinə üstünlük verirdi. Beləliklə, M.S. Ordubadinin "Qılınc və qələm" romanı, "Top və çovkan" əsəri, Ə.Sultanlının "Antik ədəbiyyat müntəxəbatı", Bülbülün redaktorluğu və tərtibçiliyi ilə əvvəllər çıxmış "Azərbaycan xalq" mahnıları (1-ci kitab), A. Gərayın "Muğam etüdləri" (Ü.Hacıbəyovun redaktorluğu ilə 1943-cü ildə nəşr olunmuşdur), A. Şaiqin "Tülkü həccə gedir", XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış pedaqoq-yazıçıların uşaqlar üçün yaratdıqları əsərlərdən ibarət "Hikmət çələngi" (tərtibçi X.Məmmədov) və s. nəşrlər oxuculara gözəl töhfə oldu.

Yeni iqtisadi münasibətlər yeni çətinliklərlə müşayiət olunurdu. Müəllif ürək ağrısı ilə yazır ki, şəxsən öz təşəbbüsü ilə respublikada ilk dəfə uşaqlar üçün hazırladığı şəkilli-bədii "Əlifba" dərsliyinin nəşrinə nail ola bilmir; yenə də uşaqlar üçün kitablar buraxmaq məqsədilə "Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı" fondunu təsis etsə də, vəsait toplanması baş tutmur; Qarabağda, döyüş bölgəsində, Xocalıda şəhid olmuş uşaqlar haqda dünya təşkilatlarına göndərmək üçün Azərbaycan və ingilis dillərində kitab nəşr etmək istəyi də arzu olaraq ürəyində qalır...

Bütün çətinliklərə baxmayaraq, o dövrdə "Gənclik" nəşriyyatı az da olsa dəyərli əsərlər nəşr edə bilmişdi: V.Səmədoğlunun "Uzaq yaşıl ada", "Mən burdayam, ilahi", Elçinin "Ömrün son səhəri", Anarın "Şəhidlər dağı", "Hotel otağı", N.Həsənzadənin "Taleyin töhfəsi", E. Əlibəyzadənin "Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi", A.Vəfalının "Füzuli xəlqiliyi", F.Hicarnın "Qarabağda talan var", N.Dumbadzenin "Ağ bayraqlar" (tərcümə edəni X.Əliyev), H.Abbaszadənin "Dünyadan gör necə insanlar gedib", S.Əsədovun "Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası", X.Əlimirzəyevin "Nizami Gəncəvinin insan konsepsiyası", Cürci Zeydanın "Fərqanə gəlini" (ərəb dilindən tərcümə) və s. kitablar.

Zaman isə öz hökmünü diqtə etməkdə idi. O vaxtlaradək hələ fəaliyyətdə olan Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinin ləğvi, binasız qalan nəşriyyatın namünasib bir yerə köçürülməsi, olan-qalan müəlliflərin də itirilməsi qarşıdakı proseslərin acı nəticələrindən xəbər verirdi...

***

İş yerini tez-tez dəyişməyi xoşlamayan adamlardan olan M.Çəmənli 2006-cı ildən fəaliyyətini "Təhsil" nəşriyyatında davam etdirir. 1992-ci ildən "Öyrətmən" adı ilə yaranan, sonralar indiki adını daşıyan bu nəşriyyatın da kitab mədəniyyəti sahəsində xüsusi xidmətləri olmuşdur. Təcrübəli naşir Bəhruz Axundov kitab nəşrinə müqəddəs bir iş kimi baxdığından, ətrafına peşəkar nəşriyyat və poliqrafiya işçilərini yığmışdı. Bir çox keçmiş həmkarları ilə M.Çəmənlinin yolu burada yenidən birləşir...

Xatirələrində yazdığı kimi, artıq on ildən çox çalışdığı bu nəşriyyat da müəllifin taleyindən keçib. "Fred Asif" romanı (təkrar), "Mübariz" povesti (2 dəfə), "Sənət hekayələri", "Məcnunun Məcnunu", "Yaddaşlarda yaşamaq haqqı", "Bülbül" kitabları məhz burada çıxıb; nəşriyyatın təşəbbüsü ilə "Məktəb kitabxanası" seriyasından dörd kitabın ("El bilir ki, sən mənimsən...", "Cənub həsrəti", "Talvar", "Heydər babaya salam") tərtibçisi və redaktoru olub; Heydər Əliyev fondunun sifarişi ilə nəşr edilən "Arif Babayev - 70", "Habil Əliyev - 80", "Əlibaba Məmmədov - 80", "Canəli Əkbərov - 70", "Ağaxan Abdullayev - 60" albom-kitablarının mətnini yazıb, tərtibatında iştirak edib; eyni zamanda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə daha altı kitabın (Xurşudbanu Natəvanın "Neçin gəlməz", Hüseyn Cavidin "Dram əsərləri", Nizami Gəncəvinin "Lirika", Hüseyn Arifin "Seçilmiş əsərləri", Nəbi Xəzrinin "Seçilmiş əsərləri", Nəriman Süleymanovun "Ruhlar çağırır") tərtibçisi olub.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, kitab tərtib etmək elə də asan, bəzilərinin başa düşdüyü kimi, "texniki bir iş" deyil. Bu iş adamdan savad, bilik, təcrübə ilə yanaşı, yüksək ədəbi zövq tələb edir. Təsadüfi deyil ki, Xurşudbanu Natəvanın yuxarıda adı çəkilən "Neçin gəlməz" kitabı öz nəfis tərtibatı ilə ədəbi ictimaiyyətin də diqqətini cəlb etmişdir. Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünas Ziyadxan Əliyev "525-ci qəzet"də (18 avqust 2012-ci il) dərc etdirdiyi məqalədə yazırdı: "...İndiyə qədərki yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin öyrənilməsinə və təbliğinə duyulası töhfələr vermiş Mustafa Çəmənlinin "Neçin gəlməz"i bu vaxta qədər "Xan qızı"na həsr olunmuş kitablardan köklü şəkildə fərqlənir. Belə ki, 160 səhifəlik bu çox tutumlu kitabda Xurşudbanu Natəvanın Azərbaycan ictimai-siyasi həyatında, ədəbiyyatında, mədəniyyətində, təsviri sənətində qoyduğu silinməz izin mahiyyəti, bu səmərəli fəaliyyətin qaynaqları göstərilmişdir. Əlavə edək ki, Mustafa Çəmənli bu kitabında özünün kitab mədəniyyəti sahəsindəki çoxillik təcrübəsindən peşəkarcasına istifadə edərək maraqlı tərtibçilik nümunəsi göstərmişdir. Elə bunun nəticəsidir ki, əslində, kitab içində bir kitab olan "Neçin gəlməz" kifayət qədər dolğunluğu ilə diqqət çəkir. Bölmədən-bölməyə keçən oxucu hər dəfə müxtəlif ovqata köklənir".

M.Çəmənlinin qənaətinə görə, sənətşünasın bu dəyərli fikirlərini onun tərtib etdiyi N. Gəncəvinin "Lirika" kitabına da şamil etmək olar...

"Təhsil" nəşriyyatında çalışdığı illərdə neçə-neçə dəyərli kitabın redaktoru olduğunu məmnunluqla xatırlayan müəllif fəxrlə bildirir ki, onlardan hər hansı birinin meydana gəlməsində, kiçicik də olsa, zəhməti keçib.

(ardı gələn sayımızda)

Səfər Mahmudzadə

Ədalət 2018.- 30 mart.- S.7.