UNUDULMAZ QABİLİMİZ

(Xalq şairinin özü və onun yeddi cildliyi haqqında)

Xalq şairi Qabil. Özü bu dünyada yoxdur, amma xatirəsi qəlbimizdə yaşayır, poeziyamızın yaddaşında yaşayır. Bu il aprelin 4-də Qabilin vəfatından 11 il keçdi. Bir ay əvvəl oğlu Mahir Qabilin təzəcə çapdan çıxan yeddi cildliyini mənə hadiyyə etdi (bu yeddi cildliyin tərtibçisi və redaktoru Mahirdir). Dedi ki, atam sizin xətrinizi çox istəyirdi. Özümə mənəvi borc bildim ki, bu cildləri sizə hədiyyə edim. Bu yeddi cilddə Xalq şairinin demək olar ki, bütün yaradıcılığı əks olunub. Bu cildləri açıb vərəqləməmiş Qabil müəllimlə bağlı görüşlərimi, söhbətlərimi, isti münasibətlərimizi xatırladım. Mənim fikrimcə, hər bir yaradıcı insanın, özü də tanınmış bir sənətkarın şəxsiyyəti birinci sıradadır, onun şeirləri, yaratdıqları əsərlər isə bu şəxsiyyətin təsdiqidir.

Uzun illər Qabil müəllimdə müşahidə etdiyim bir çox insani cəhətlər vardı ki, onlar haqqında da danışmasam olmur (bu xüsusda iki il əvvəl jurnalımızın avqust nömrəsində az-çox danışmışam da).. Ən əvvəl qeyd edim ki, Qabil müəllim təkcə sağlığında yox, onu gördüyüm ilk günlərdən-yetmişinci illərdə mənə köhnə kişiləri xatırladırdı. Elə kişiləri ki, onların demək olar ki, hamısı bir-bir dünyasını dəyişdi. Qabil müəllim o köhnə kişilərin dostu olub, onlarla oturub-durub, onlardan görüb-götürüb. İkincisi; Qabilin yaradıcılığında yalnız azərbaycanlı olduğu, Azərbaycana məxsusluğu bilinirsə, danışığında sırf Bakı əhli olduğu, Bakı mühitinə, koloritinə məxsusluğu hiss edilirdi. O, tipik Bakı əhliydi, amma bütün ömrü boyu bəzən xəstəlik həddinə çatan regionçuluq mərəzinə tutulmayıb.

Üçüncüsü; Qabil müəllim heç vaxt istedada biganə qalmayıb. Doğrudur, o, kiminsə haqqında yazı da yazıb, onun qayğısını da çəkib, amma imkan verməyib ki, həmin adam Qabil müəllimin kölgəsinə çevrilsin.

Dost olub onunla. Qabil müəllim həm də hər bir kəsin ədəbiyyatda yerini, mövqeyini doğru-dürüst qiymətləndirirdi. Məsələn, bir dəfə o, televiziya verilişlərinin birində Əli Kərim poeziyası haqqında o qədər səmimi danışdı ki... Dedi ki, etiraf edirəm, Əli Kərim böyük şair idi.

Dördüncüsü; Qabil müəllim gözəl yol yoldaşı idi. Onunla yola çıxan adam gərək bir az hal əhli ola, yeyib-içə, amma kefli olmaya, gərək bir az səbirli ola - Qabil müəllimin zarafatlarına dözə, gərək evə - Bakıya qayıtmağa tələsməyə.

Bu mənim Qabil müəllimdə müşahidə etdiklərimdir. Ancaq bu məqamda mən gözəl şairimizin "Təmizlik" adlı şeirini xatırlayıram və mənim fikrimcə, həmin şeir şair Qabilin həyatda və sənətdə mənəvi ölçülərini təyin edən poetik məramdır.

Kişilərin sözündədir təmizlik,

Gözəllərin gözündədir təmizlik.

Düz deyən dil topuq çalıb dolaşmaz,

Günahsız göz kölgələnib bulaşmaz.

Ürəklərin telindədir təmizlik.

Zirvələrin selindədir təmizlik.

Qabil ədəbiyyata qırxıncı illərdə gəlmişdir. Yeddi cildliyin ikincisində öncə Qabilin həmin illərdə yazdığı şeirləri təqdim olunur. İlk şeiri ("Gəl baharım") 1944-cü ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunmuşdu (şeirin aşağısında belə bir qeyd var: "Qabil ədəbiyyata "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunan bu şeirlə qədəm qoyub. 4 aprel həm də onun ölüm günüdür". Təsadüfə bax ki, mən də bu yazını 4 apreldə qələmə aldım). Elə ilk şeirindən hiss olunur ki, Qabil ədəbiyyata təsadüfi gəlməib, şeir texnologiyasını, qayda-qanunlarını az-çox mənimsəyib, klassik poeziyadan yaxşıca bəhrələnib. "Gəl, baharım!" şeiri əruzun oynaq bir bəhrində yazılmışdı:

Yenə bülbül kimi mən hicrinə yandım, baharım,

Səni sordum səni duydum, səni andım, baharım,

Dedilər: dünyada nemət nə deməkdir, desənə?

Çəkərək mən adını, tək səni sandım, baharım!

Gəlişinlə bəzənər şiş təpələr, gen dərələr,

Donunu al və yaşıldan geyinər mənzərələr.

Sadə daşlar şəfəqinlə alışıb parlayacaq,

Bir zəfər müjdəsitək ruh açacaq badi-səhər.

Bir müddət şeirlərini "Nikbin" təxəllüsü ilə çap etdirmişdir. Əgər ənənəvi bölgü ilə yanaşsaq, qırxıncı illərdə yazdığı şeirlərini onun ilk poetik məşqləri saymaq olar. Ancaq bu ilk şeirlərdə nəzərə çarpan bir məqamı nəzərə çatdırmaq istəyirəm. O da bundan ibarətdir ki, elə ilk şeirlərində Qabil poeziyada özünü təsdiq etmək istəyirdi. O, həmin illərin poeziyasının bir zərərli cəhətindən-saxta pafosdan uzaq olmağa çalışırdı. Sanki hər əlinə qələm alan da "bu şeiri Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim oxuyacaq" deyə düşünürdü. Daha çox süjetli şeirlərə meyl edirdi, amma bu şeirlərdə lirik həyəcan, duyğu nəqli üstələyirdi. Qabil 1949-cu ildə yazdığı "Odunçular" və "Kənd müəllimi" şeirlərində sadə insanların həyatını qələmə almışdı. Gördüyünü, müşahidə etdiyini o, poeziya həqiqətinə çevirmişdi.

Əllinci illəri bütövlükdə Qabil yaradıcılığının axtarışlar dövrü adlandırmaq olar. Onun mənsub olduğu ədəbi nəslin nümayəndələri - Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Hüseyn Arif, Əliağa Kürçaylı da poetik axtarışlar mərhələsini yaşayırdılar.

Qabil axtarırdı. Hər zaman, ədəbiyyatın hər mərhələsində olduğu kimi mövzu bol idi. Sadə insanlardan da yazmaq yasaq deyildi, əməkdən, zəhmətdən və əməkçilərdən də. Sevgi yenə poeziyanın şah mövzularından idi. Təbiət gözəlliklərinin tərənnümü də, Vətənin vəsfi də həmçinin. O dövrdə beynəlxalq tiperializmi ifşa edən, Kommunist Partiyasını, Lenini, Stalini, xalqlar dostluğunu, komsomolu vəsf edən şeirlər də bol-bol. Qabil də elə hamı kimi bu mövzularda yazırdı. Amma öncə dediyim bir fikri bir də təkrar edirəm: Qabil hamının getdiyi, üz tutduğu yolda öz cığırını arayırdı. Və tapdı o cığırı, onu ayrıca bir yola çevirdi. Bu məqamda mən Qabilin 1965-ci ildə yazdığı bir şeirini xatırlayıram. Fikrimcə, həmin şeir ("Şeirim") Qabil poeziyasının yerini və həm də məramını əks etdirir:

Saysız şeir içində adi şeirsən,

Ancaq nə şərikin, nə ortağın var.

Böyük bir axında üzüb gedirsən,

Xırdaca gəmisən, öz bayrağın var.

Əllinci illərdə Qabilin "xırdaca gəmisi" poeziya ümmanına doğru baş aldı. Hələ bu gəmi asta-asta sürət götürmüşdü, hələ sahildən uzaqlaşmamışdı. Bu "xırdaca gəmi" digər xırdaca gəmilər içindən özünə yol açırdı.

Altmışıncı illərdə Qabilin "xırdaca gəmisi" artıq poeziya ümmanına daxil olmuşdu. Şairin fərdi poetik üslubu bütün rəngarəngliyi ilə üzə çıxırdı. "Tramvay parka gedir" şeiri (üçüncü cilddə bu şeir poema kimi təqdim olunur) bu yolda ilk addım idi desək, səhv etmərik.

Gecə saat bir,

Tramvay parka gedir.

Ləngərlə.

Bu ləngər bilinməzdi -

Vaqon dolu olsaydə sərnişinlərlə.

Uzundur parkın yolu,

Küçələr sükut dolu.

Relslərin calağında çıqqıldayır təkərlər

Elə bil bir nəhəngin dişlərini tökürlər.

Məftillərdən od qopur şimşək çaxan sayağı.

Məftillər fışıldayır qızıl ilan sayağı.

Alliterasiya ilə zəngin olan bu bu təsvirlərdən sonra müəllif sürücü Baləli ilə konduktor Münəvvərin söhbətini təqdim edir. Bu söhbətdə onların işlə, güclə bağlı bütün qayğıları əks olunub, onlar bir-birilərini sevirlər, amma ev-eşikləri yoxdur. O zaman bu şeir böyük əks-səda doğurmuşdu. Çünki Qabil bu şeirdə zəhmətin "romantikasını" deyil, həyatın reallıqlarını əks etdirmişdi, insanların "qanadlı arzuları"ndan yox, onların gün-güzəran ağırlığından söhbət açırdı. Vaqif Səmədoğlu Qabilə həsr etdiüyi bir yazıda etiraf edir ki: "Mənim mənsub olduğum nəslin bir çox şairi Qabilin "Tramvay parka gedir" şeirindən çıxıb".

Vəsf, tərənnüm motivləri də hər hansı bir şairin yaradıcılığına qətiyyən yad deyil. Hərçənd ki, neçə illərdir şeirdən-şeirə, kitabdan-kitaba bir-birini təkrar edən eyni vəsf və tərənnüm "priyomları" axıb gəlir. Qabil də yaradıcılığının ilk illərində bu cür steotipdən qaça bilməyib, amma sonrakı illərdə, onun poetik istedadı cilalandıqca eynilikdən uzaqlaşıb. Belə ki, o, dağları vəsf edəndə də yeni təşbehlər, poetik deyimlər tapıb, öz "dağlar"ını yaradıb, bahardan, payızdan qışdan yazanda da həmçining Azərbaycanı vəsf edəndə də Qabilə məxsus poetik ifadələr, obrazlar diqqəti cəlb edib. Şairlik məharəti də elə bundadır - hamının müraciət etdiyi mövzuya üz tut, amma təzə söz de: "Göyçay narı", "Quba bağları", "Azərbaycan torpağı", "Göygöl", "Adsız bulaqlar", "Vətən" şeirlərində olduğu kimi...

hər şey qopar, ayrılar -

Ayrılmayan bəs nə var?

Mən,

Vətən!

Bu məqamda mən Qabilin dillər əzbəri olan "Qoy danışsın təbiət" şeirinə üz tuturam. Əgər Azərbaycan təbiətinin gözəlliklərini əks etdirən şeirlərdən ibarət bir poetik toplu tərtib edilsə, Qabilin bir neçə şeiri və heç şübhəsiz, "Qoy danışsın təbiət" şeiri orada özünə yer tapacaq. Bu şeiri xarakterizə edən bir səhət diqqəti xüsusilə cəlb edir - süni və qeyri-təbii görünə bilən heç nə yoxdur- "patetika istisi, ritorika soyuğu" (Yaşar Qarayev) bu şeirə doğma deyil.

Professor Tofiq Hacıyev "Qabilin qabilliyi" adlı məqaləsində yazır: "Qabil deməli olduğu sözü heç vaxt saxlamayıb. Həmişə düşünüb: Tanrı bu şairlik istedadını ona verib ki, xalqına gərək olan sözü desin". Bu mənada Qabili sözün əsl mənasında xalqa bağlı olan bir şair hesab edirik. O heç vaxt xalq haqqında mücərrəd danışmayıb, onun sevincinə şərik olub, dərdindən-sərindən yazıb. Xatırlayaq 1990-cı ilin o dəhşətli yanvar günlərini. O günlər təkcə xalqımız deyil, şeirimiz də yas içindəydi. Xalqın istilaya, zülmə qarşı çevrilmiş etirazı poeziyada da dərhal öz əksini tapdı:

Qabilin "Mərsiyə" şeiri o zaman dillər əzbəri idi. Klassik Azərbaycan şeirinin bu forması elə bil yenidən doğuldu. Ümumiyyətlə, Qabil 90-cı illərdə hamımızın ürəyindən xəbər verən, bilavasitə məmləkətimizin olayları ilə bir sıra elə şeirlər yazmışdır ki, onların üzərindən sükutla keçmək mümkün deyil. Qabilin həmin illərdə qələmə aldığı "Çalsın Azərbaycan haray zəngini", "Qeyrət, a vətəndaşlar", "Çalma, qaboy", "Bu gün idman vaxtı deyil", "Xəcalət", "Qərənfillərdən uzaq", "Çadırlar", "Çadırlara alışmayın", "Yanıq Kərəmi", "Nəsimi bazarında", "Rəqs", "Haray, tələsir, gəlin!" və nəhayət, "Ümid sənədir ancaq..." şeirləri vətəndaşlıq cəsarətindən doğan poetik nümunələrdir. Həmin şeirləri Qabil xaos və hərc-mərclik dövrünün yaratdığı ictimai-siyasi, mənəvi-psixoloji ab-havaya kəskin etiraz kimi qələmə almışdı. Çadırlara alışmayın! - bu, o deməkdir ki, ruhunuz sönməsin, xarici ölkələrin pay-puşuna göz dikməyin, əlinizə silah götürüb torpaqları azad edin. "Yanıq Kərəmi"yə oynamaq olmaz, bu gün hər kəs işğal olunmuş Vətən torpaqları barədə düşünməlidir. Qablin bu şeirləri fransız yazarı Apollinerin belə bir fikrini xatırladır: "Yaddan çıxarmayaq ki, hər hansı bir millətdən ötrü ruhən işğal olunmaq silah gücünə işğal olunmaqdan daha təhlükəli ola bilər".

Bir başqa şeirdə - "Nəsimi bazarında" Qabil hamımıza tanış olan bir mənzərəni siyasi lirikanın mövzusuna çevirir. "Nəsimi" adlanan Bakı bazarlarının birində qızğın alver gedir. Xalq, əlində ölü manat, qarın hayındadır. Adlı-sanlı Bakı qaçqınla, köçkünlə dolub. Şair yüzlərlə şəhidi olan bir məmləkətin halına acıyır, birdən-birə Nəsimini xatırlayır, onun dönməzliyini yada salır.

...Söz ki Nəsimidən, onun dönməzliyindən düşdü, Qabilin "Nəsimi" poemasını xatırlamamaq olmur. (Yeddi cildliyin I cildi bu poemayla başlayır). Qabil bu poemaya ömrünün beş ilini əsr edib, amma elə bilirəm, Qəsimi dünyasına mültəfit olmağı illər çəkib.

Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz,

Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

Qabil də mümkün qədər bu "quş dilini" öyrənməyə səy etmiş, Nəsiminin yaşadığı dövrü, o dövrün ictimai-siyasi hadisələrini, ən başlıcası isə şairin mənsub olduğu hürifilik təriqətinin mahiyyətini öyrənə-öyrənə Nəsimi əsrinə gedib çıxmışdır. "Nəsimi" poeması dahi Azərbaycan şairinin həyatı, sənət yolu, fəlsəfi dünyası və faciəli ölümü barədə poeziyamızda ilk böyük əsərdir. Nəsimi böyüklüyünə və onun faciəli ölümünə çoxlu şeirlər həsr edilsə də, amma gəlin etiraf edək ki, Nəsimi obrazını ən dolğun şəkildə Qabil yaratmışdır.

Sonda onu da deyim ki, Qabil həm də rübai ustası idi. Mərsiyə janrını ehya etdiyi kimi, rübaini də dəbə salan Qabil oldu. Dörd misrada böyük bir şeirin deyə biləcəyi qədər fikir ifadə edən bu rübailər də Qabilin yaradıcılıq enerjisinin tükənmədiyini sübut edirdi. Həm də onu sübut elədi ki, bizim müasir poeziyamıza yeri gələndə ustad şair dilində didaktika, nəsihət, moralist şeir də gərəkdir. Onun iki rübaisi ilə mən də sözümə xitam verirəm:

Yanına düşməsin əl-qolun, Qabil,

Sən ki yolçususan düz yolun Qabil.

Özün bilirsənsə öz qiymətini,

Birə-beş biləcək sağ-solun, Qabil.

Dünya nə boydadır? - Qollarını aç,

Dünya haradadır? - Arxasınca qaç.

Günəş işıq salır kürreyi-ərzə,

İnsan! Dünya sənsən, dünyaya nur saç.

Ədalət 2018.- 19 may.- S.15.