Almatıda "Azərbaycan dili" dərsliyi çap olunub

Mənfur "Qırmızı imperiya" zahirən bir bayraq altında birləşdirdiyi respublikalarda anti-türk siyasəti yürüdür, gizlin-aşkar əlaqə körpülərini uçurur, birini digərinə qarşı qoyur, xalqların yaxınlaşmasına maneçilik törədirdi. Eyni soya-kökə mənsub qazaxlarla Azərbaycanda yaşayan türklər demək olar təcrid olunmuşdular: sanki dil-din birliyinə qadağa qoyulmuşdu, heç bu haqda söhbət gedə bilməzdi. Mövcud süni əlaqələr isə SSRİ-nin "iqtisadi qüdrətinə" və xəyali kommunizmin bərqərarına hesablanmışdı.

Ən nəhayət, imperiyanın süqutundan sonra hər şey kökündən dəyişdi. Bu tarixi dönüş, dəyişmə Azərbaycanı Qazaxıstana xeyli yaxınlaşdırdı. Siyasətçi-politoloqların, türkoloq alimlərin, dilşünasların apardıqları tədqiqatların nəticəsi təsdiq etdi ki, bizi Orta Asiya xalqları ilə, o cümlədən Qazaxıstanla təkcə dil-din eyniliyi birləşdirmir, həm də çoxlu sayda digər tellərin mövcudluğu birləşdirir. Bəli, həqiqətən qazaxlarla Azərbaycanlılar bir kökə mənsubdurlar, bir-birilərinə yaxın türk dillərində danışırlar, islam dini hər iki millətin dinidir. Digər tərəfdən müstəqillik qazanmış bu respublikalar həmsərhəd qonşu dövlətlərdir, aralarında Xəzər dənizi vasitəsilə birbaşa su sərhədi var. Bir ölkə bu gün digər qardaş ölkə ilə hər cür əlaqələr qurmağa qadirdir. Bunu Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayevin son dərəcə isti, səmimi münasibətləri sübut edir.

Bu yaxınlarda əlaqələrimizin inkişafına, daha da möhkəmlənməsinə elmi-pedaqoji cəbhədə mühüm addım atılmışdır. Abay adına Qazaxıstan Milli Pedaqoji Universitetinin Şərq dilləri və tərcümə işi kafedrasının müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, akademik Knyaz Mirzəyevin təşəbbüsü ilə Almatıda "Azərbaycan dili" dərsliyi hazırlanıb çap olunub. Azərbaycan tərəfdən rəyçilər - professor M.Abdullayevanın və dosent N.Mirzəyevin, eyni zamanda müəlliflərdən İ.Şəmsizadənin, Ş.Abdullayevanın, O.Piriyevanın, G.Abbasovanın, İ.Məhərrəmovanın ərsəyə gətirib yardımçı olduqları möhtəşəm vəsait dost ölkədə dilimizi öyrənmək istəyənlərə, tələbə və aspirantlara qiymətli töhfədir. K.Mirzəyevin qısa giriş sözündə oxuyuruq:

"Dərslik təcrübi xarakter daşıyır. Nəzəri hissələr qısa olsa da aydın şəkildə izah edilir. Çünki bu qeydlərsiz birbaşa çalışmaları yerimə yetirmək mümkünsüz olardı. Hər dərsin sonunda verilmiş lüğət (Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümə) orada istifadə edilmiş sözləri tam əhatə edir. Həmçinin dərslikdəki ibrətamiz hekayələr, atalar sözləri, hikmətli sözlər, tapmacalar dilimizin zənginliyini göstərən faktor və kitabın daha maraqlı olmasını təmin edən bir xüsusiyyət kimi çox münasib və maraqlıdır". Eyni zamanda kitabın məramı və məqsədi barədə vəsaitin titul vərəqində də maraqlı fikir yer alıb. "Dərslik ali məktəblərin hazırlıq fakültələrinin xarici tələbələri üçün tərtib edilmişdir. Dərslikdə fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksisə aid nəzəri izahatlar, türkdilli tələbələrin Azərbaycan dilində yazılı və şifahi nitqlərini düzgün inkişaf etdirmək üçün müxtəlif çalışmalar, bədii nəsr parçaları, şeirlər, aktual problemləri əhatə edən mətnlər, tarixi faktlar, maraqlı məlumatlar verilmişdir".

Göründüyü kimi müəlliflər əsl vətəndaşlıq, vətənpərvərlik nümunəsi göstərmiş, böyük ziyalı missiyası üzərinlərinə götürmüş, iki qardaş xalqın yenilməz birliyini əks etdirən "Azərbaycan dili" dərsliyini Qazaxıstanın Almati şəhərində, "Ulağat" nəşriyyatında çap etdirməyə nail olmuşlar. Sözsüz, 45 dərsdən ibarət (hər dərs beş hissəyə bölünüb) möhtəşəm dərsliyin çapında və nəşrində professor Knyaz Mirzəyevin əməyi göz qabağındadır. "Azərbaycan dili" dərsliyi hələ hazırlanarkən Knyaz müəllimin bizə söylədikləri indi də qulağımdadır. "Azərbaycan və Qazaxıstan bir sınədə döyünən iki ürəkdir. Bu xalqlar həqiqi dostdurlar və bir-birilərinə bərk bağlıdırlar. Hələ sovet dönəmində Qazaxıstandan Bakıya göndərilən tələbələr Neft Akademiyasında (Sənaye Universiteti) Yüksək səviyyədə təhsil almış, yaxşı mütəxəssis kimi vətənlərinə qayıtmışlar. Indi ölkənin neft sənayesinin bütün uğurları həmin kadrların adlarıyla bağlıdır. Iki dost dövlətin başçıları - Nursultan Nazarbayevlə İlham Əliyevin timsalında bu yaxınlığın, doğmalığın bütün işıqlı tərəfləri görünür. Mədəni-mənəvi münasibətlərdən yararlanaraq, əlaqələri genişləndirmək isə bizim işimizdir. Dünyada hər mənada bir-birindən faydalanmaqdan yaxşı nə ola bilər ki? Qoy qazaxlar qədim Azərbaycan mədəniyyətini, tarixini, məmləkətini, dilini öyrənsin, eyni zamanda azərbaycanlılar Qazaxıstanı dürüst tanımalı, bu türkdilli dövləti hərtərəfli öyrənməyə çalışmalıdırlar. Atalar məsəlidir: "Əl əli yuyar, əl də üzü". Bizdə nəşr edilən "Azərbaycan dili" dərsliyi hər iki ölkədə möhkəm rezonans doğuracaq".

Çağdaş əlifbamızla başlayan kitab qarşımızdadır və nəfis tərtibatı göz oxşayan, təxminən 400 səhifədən ibarət "Azərbaycan dili"ni varaqlayırıq. Əslində hər 45 dərs elə 45 fəsil deməkdir. Müəlliflər pedaqoji ustalıqla dərsləri başlıqlara ayırıblar. Bu, sistemli surətdə sadələşdirmək, dərsi oxucusuna daha tez çatdırmaq üsuludur. Məsələn: birinci fəsil beş bölməyə ayrılıb: 1) Azərbaycan əlifbası, 2) İntonasiya, sual və cavab, 3) Fonetika (səslər), 4) Azərbaycanca-rusca mükalimə, 5) Mətn, Abşeron yarmadası. Birinci dərsliyin içində Azərbayca və rus dillərində olan beynəlmiləl sözlər verilmişdir. Bu, dərsliyi öyrənənə müəyyən məsələlərin izahında kömək edir. Digər tərəfdən əlifbanın ilk hərfi ilə başlayan sadə sözlər bütünlüklə kitabda yer alıb və uyğun mətnlər onların izahını asanlaşdırır.

Şərti surətdə ikinci dərs - fəsil də beş hissəyə bölünüb: 1) Heca, 2) Vurğu, 3) Orfoqrafiya və orfoepiya, 4) Azərbaycanca-rusca mükalimə, 5) Mətn, Atəşgah. Dərsin elə başlanğıcdakı qeyddə çatdırılır ki, rus dilində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də sözdə nə qədər sait varsa, o qədər də heca var. Müqayisəli məlumat daha sonra seçilmiş xüsusi sözlərlə əsaslandırılır. Burda da nümunə üçün ayrıca mətn verilib və cəmi müxtəlif məna tutumuna malik doqquz cümlə Azərbaycan Respublikası barədə oxucuda dəqiq, geniş təsəvvür yaradır. Məsələn, Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəridir. 2) Azərbaycanın rəsmi dili Azərbaycan dilidir. 3) Burada Azərbaycan vətəndaşları yaşayır. 4) Azərbaycanın prezidenti İlham Əliyevdir. 5) Azərbaycan Respublikası iki dəfə müstəqillik qazanıb: birinci dəfə 1918-ci ilin 28 mayında. Bu, 18 ay davam edib. Ikinci dəfə 1991-ci ilin oktyabrın 18-də SSRİ-nin tərkibindən çıxmış, yenidən müstəqilliyə qovuşmuşdur. 6) Hazırada Azərbaycanın əhalisi 9911800 nəfərdir. 7) Azərbaycanın ümumi ərazisi 86600 kv. kilometrdir, pul vahidi manatdır, telefon kodu +994-dur. Göründüyü kimi bu müfəssəl məlumat ölkəmizi başqa xalqın nümayəndəsinə tanıtmaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.

Məlumdur ki, müxtəlif növ mövzuların (yəni mətnlərin), şeir və nəsr parçalarının, tapmaca və atalar sözlərinin, zərb məsəllərin seçilməsi ayrıca pedaqoji səviyyə, ustalıq tələb edir. Müəlliflərin seçdikləri bütün bədii və publisistik mətnlər dolğundur, bitkindir. Dərslərin məzmununu dərhal çatdırır, öyrənənlərin bilgilərini artırır. Mövzuların biri Səməd Vurğunun məşhur dillər əzbəri "Azərbaycan" şeiridir. Bu şeirdən dərsdə istifadə olunan 4-5 bəndlik parça əvvəldə, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına, ələxüsus da poeziyasına yaxşı bir nümunədir. Əsrə yaxındır ki, "Azərbaycan" şeiri təkcə məktəblilərin deyil, o cümlədən sənətsevərlərin, sadə insanların qəlblərini fəth edib. Ikincisi, heca vəznində qələmə alınmış şeir olduqca sadə və axıcıdır, burada qulağa öyrəşməyən çətin sözlər yoxdur. Dilimizə, poeziyamıza az-çox bələdçiliyi olan şəxs "Azərbaycan"ı asanca əzbərləyir, məzmununu qavrayır və yurdumuzun ana təbiəti haqda geniş-əhatəli bilgi qazanır. Mikayıl Müşviqdən Nəbi Xəzridən , Bəxtiyar Vahabzadədən, Məmməd Arazdan və başqa ədiblərdən seçilmiş nümunələr də eləcə. Müasir nasirlərimizin nəsr yaradıcılığından parçalar, folklordan, şifahi xalq ədəbiyyatından götürülən bayatılar, oxşamalar, əzizləmələr "Azərbaycan dili" kitabının dərslərinə al-əlvan rəng qatıb.

Ölkəmizin coğrafiyası və keşməkeşli tarixi qismən də olsa, vəsaitdə əksini tapıb. Bu mənada toponimləri və adları önə çəkmək şərtdir. Məsələn: Azərbaycanın yerləşdiyi geosiyasi məkan kimi Qafqaz və Xəzər dənizinin sahilləri əsas götürülüb. Torpağımızın Rusiya Federasiyası, Gürcüstan, Türkiyə Cümhuriyyəti, Qazaxıstan, İran İslam Respublikası, Türkmənistanla həmsərhəd olduqları dəqiq surətdə göstərilir. Həmçinin Xəzər dənizinə Kür və Araz çaylarının birləşibtöküldüyü qeyd olunur. Bunlardan başqa Azərbaycan təbiəti haqda dəqiq təsəvvür yaratmaq naminə Göygölün, Ağgölün, Qızılağac, Şirvan, Hirkan, Türyançay qoruqlarının, Zaqatala-Şəki meşələrinin, əsrarəngiz, nadir bitki örtüyü ilə dünyada tanınan Talış ormanlığının, Bazardüzü, Şahdağı, Murov, Kömürgöy, Dəlidağ, Qızyurdu, Babadağ zirvələrinin adları çəkilir. Qarabağ, Naxcıvan, Şirvan, Abşeron, Qəbələ, Beyləqan, Ordubad, Basqal, Lahıc, Şuşa, Astara, Muğan, Mİl, Gəncə, Qazax, Şəmkir, Tovuz, Göyçay, Laçın, Batabat, Xoşbulaq, Quba, Atəşgah, Şabran, Xınalıq, Qusar təkcə coğrafi toponimlər deyil, həm də məkan-məskən bildirən yer-yurd adlarıdır. Onların bol-bol işlənməsi Azərbaycanın xəritəsini gözümüzün qabağında canlandırır.

Ecazkar Azərbaycan musiqisi millətimizi bütün dünyada tanıtdırıb. El havaları, bəstəkar mahnıları xalqımızın ürək döyüntüsü, mənəvi sərvətimizdir. Muğamsız isə Azərbaycan musiqisini təsəvvürə gətirmək olmaz. Klassik ənənələrə söykənən muğam barədə kitabın 35-ci dərsində - "Muğamlar" bəhsində yazılıb: "Muğamın Azərbaycan musiqisindəki rolunu, konsepsiyasının əhəmiyyətini Avropa musiqisindəki sonata-simfoniya konsepsiyası ilə müqayisə etmək olar. Muğam janrının yaranması eradan əvvəl minilliklərə təsadüf edir. Qədim şumerlərdə də bu söz "maq" kimi verilmişdir. "Muğam" sözü də "muğ" komponenti ilə "maq" kodundan yaranmış, "od harayı", Tanrıdan gələn, Tanrı göndərən sehirli musiqidir. Muğamın sirri - Tanrı sirridir, o səbəbdən də açılması mümkün deyil. O ki, qaldı "muğam" sözünün guya ərəb mənşəli "məqam" - yəni "dayanılacaq yer" hesab edilməsinə, bu fikir yalnışdır". Və sonda məşhur Azərbaycan muğamlarının - Rastın, Şurun, Segahın, Cahargahın, Bayatı-Şirazın, Şüştərin, Humayunun, Şahnazın və s. adları çəkilir. Onu da əlavə edək ki, dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycanın xalq musiqi incilərini sistemləşdirmiş, muğamlarımızı ciddi təhlil etmiş, əlvan formalarını araşdırmışdır. Nəticədə ölməz bəstəkar Məhəmməz Füzulinin "Leyli və Məcnun" mənzum poemasına müraciət eləməklə, orijinal musiqi yazmaqla ilk dəfə Şərqdə operanın əsasını qoymuşdur. Korifey Füzulinin qəzəlyatı muğamlarımızın özəyində dayanmışdır. Müəlliflər muğam sənətində dəfin, tarın və kamancanın əvəzsiz rolunu göstərməyi unutmamışlar.

Kitabda milli kulinariyamız, mətbəximiz, şirniyyatlarımız da yaddan çıxmayıb. Bizim mətbəx mədəniyyətimiz həmişə yüksək səviyyəsi ilə seçilib. Dünya təcrübəsi göstərir ki, hətta bundan qıcıqlananlar, qısqananlar var. Xörəklərimizi öz adlarına çıxaranlar isə başqaları deyil, bədzat, bədniyyət qonşularımızdır. Əgər "dolma" təmiz Azərbaycan dilində dolamaq sözündən yaranıbsa və ya şaşlığın adında şiş kəlməsi varsa, bunlar necə başqa xalqa mənsuzb xörək növü ola bilərlər. Əgər həqiqətən elədirsə, onda həmin xalqın binəsi yoxdur. Başqa xalqdan törəmədir. Dərslikdə unlu şirniyyat məhsullarının adları və Azərbaycanın hansı bölgələrinə məxsusluğu aydın surətdə ifadə olunur. Şəkərbura, paxlava, şəkər-şörəyi hər rayonda, qəsəbədə, kənddə hazırlanır. Ancaq Bakı qurabiyyəsi, Ordubad ruleti-dürməyi, Qarabağ kətəsi, Quba tıxması, Lənkəran külçəsi, Gəncə-Qazax qurutu, Şamaxı mütəkkəsi adları çəkilən ərazilərin mətbəxlərinin məhsullarıdır. Şəki isə hazırladığı ləziz şirniyyatları ilə bəlkə də dünyada birincidir. "Azərbaycan dili" kitabında həm xörəklərimiz, milli şirniyyatlarımız təbliğ olunur, həm də onların adları hallandırılır. Sözlərin dil materialı kimi təhlili aparılır. Sözsüz, mətnlərin bu cür sistemli, ardıcıl verilməyi həmin mövzuları daha tez yaddaşlara hopdurur.

Qazaxıstanın Almatı şəhərində nəşr olunmuş "Azərbaycan dili" kitabı kütləvi oxucu üçün nəzərdə tutulmasa da, ilk tirajı 2000 nüsxədir. Bu, tələbə və aspirant ordusu üçün azdır. Yəqin ki, onun yenidən nəşrinə ehtiyac duyulacaq. Bu cür kitablara yardımcı olmaq isə milli qeyrət işidir. Bizcə, Almatının özündə kifayət qədər varlı-karlı həmvətənimiz var. Onlar döşünü irəli verib, sponsorluq eləsələr, zəhmətkeş kitab müəlliflərini sıxıntıdan qurtarmış olarlar. Pul-para, sərvət müvəqqəti şan-şöhrətdir, gəldi-gedərdi. Millət üçün faydalı iş görmək, halına yanmaq isə sağkən cənnəti qazanmaqdır.

Həsənli, Ağacəfər

Ədalət 2018.- 14 noyabr.- S.8.