Sərvaz Hüseynoğlu

"Aqil Abbasın "Ən xoşbəxt adam”ı

"Ayaqlarının köçdən qalıb, xəyallarının külli-Qarabağı birər-birər dolaşdığı saatlarda Cabbar Qaryağdıoğlu dа, Seyid Şuşinski də ismarış yollayarlarmış Xan əmiyə ki, gecikməyib gəlsin... Ustad sözü yerə salınmazdı. Durmayıb gələrdillər. Ona "Şahnaz” oxudardılar, "Mirzə Hüseyn seygahı” oxudardılar, "Şuşanın dağları”nı, "Qarabağ şikəstəsi”ni oxudardılar. Halallaşıb ayrılanda "Sağ ol, ay Xan, – deyərədilər, – elə bil bizi aparıb külli – Qarabağı gəzdirdin, İsa bulağının, Daşaltının başından belə dolandırıb gətirdin”. Cavab da gecikməzdi: "Halal xoşunuz olsun!..”

Aqil Abbasın çoxdanın tanışı olan, yenidən, bir də yenidən oxuduğum əsərləri də indi mənə Xan Şuşinskinin həmin bənzərsiz, bütün keçmişləri gətirib göz önünə qoyan "Qarabağ şikəstəsi”ni, "Şuşanın dağları”nı, "Şahnaz”ını, "Mirzə Hüseyn segahı”nı xatırladır; ovqatı, ruhu, koloriti, dil-üslub doğmalığı ilə, eyni kökdə, eyni pərdə üstündə.

Bunlar daha çox həmin əsərlərdi ki, Aqil Abbas onları, necə deyərlər, "dünyanın düz vaxtında”, hər cür dava-şavanı yalnız efir məkanından izlədiyimiz günlərdə qələmə alıb. AAbbasın "Ən xoşbəxt adam”ı... 1978-ci ilin nəsridi. Amma bütün yaşantısı ilə yazılanlar daha çox günümüzdə, anımızdadı.Aqil hələ 1978-ci ildə belə yazırdı. Dünyanın "ən xoşbəxt adam”ı olan gənc bir jurnalistin düşüncələrini belə yazıya alırdı. Və bu gün o düşüncələr külli-Qarabağ əhlinin ürəyindən, gündəlik söhbətlərindən eynilə keçənlərdi. Bilirlər ki, söyüşlərinin bombaları (davanı, müharibəni) icad edənlərin yeddi arxadönəmlərinə heç bir ziyanı-filanı yoxdur, amma söyürlər. Söyürlər və heç olmasa ürəklərini boşaldırlar.

Aqil Abbasın yazı, üslub texnologiyasında haradasa Mirzə Cəlil yumoru, Mirzə Cəlil tragizmi, ironiyası, təəssüfü Хalq yazıçısı Elçinin emosional, lirik əsintisi bir araya gəlib, bütövləşib. Sözün yaxşı mənasında...

Elə bil ki, Aqil Abbas imzasında bir neçə fərqli (və bütün hallarda eyni dərəcədə özünəməxsus, istedadlı) yazıçı bir araya gəlib. Yəni o, hər dəfə təzələnməyi bacarır. Amma bu yenilənən, təzələnən yazıçı obrazlarının heç biri o birini inkar etmir, əksinə, tamamlayır. Deyək ki, aşağıdakı təsvirdə biz Aqilin daha çox onun özünəməxsus, saya, el-oba duyumundan gələn, sadə və lirik üslubunu izləyirik: "Balaca bir həyət otağında yaşayır. Bu balaca otağında da mebeli ibarətdi bir köhnə divandan, iki stul və bir stoldan. Otağın küncündə də kitab rəfi var-rəfin böyründə də kitablar səliqəsiz halda qalaıqlanmışdır... Onun ürəyindən sevdiyi qızın şəklinə tamaşa etmək, qızın baxışları altında uyumaq və hər səhər bu baxışların altında oyanmaq, o gülümsər gözlərə "Sabahın xeyir” demək keçəndə, başqası həmin qızın orijinalına baxırdı, özü də aşağıdan yuxarı yox, yuxarıdan aşağı... İndi ona ancaq köks ötürmək qalırdı...”

Aqil bu təsvirində heç bir halda təsvir etdiyi obraz haqqında "o, öz taleyi ilə barışmışdı, qədərə boyun əymişdi” yazmır. Ancaq obrazın daxili aləminin lap alt qatına nüfuz etdikcə Aqil Abbasın yazı, üslub texnologiyası da insan qəlbinin gizlinlərini bir ayrı yöndən, özü də tam fərqli (daha mükəmməl, dünya ədəbi texnologiyasına xas zənginliklə) təqdim edir. Bu məqamda obrazın psixoloji durumu yazıçı duyumunun, hissiyyatının nəbzi ilə eyni ahəngdə cövlan edir. Bu məqamda Aqil Abbas insan psixologiyasının, onun daxili dünyasının təsvirinə Dostoyevski duyumu, Heminquey cazibədarlığı ilə nail olur. Düşünməli (və təəssüfqarışıq bir təəccüb keçirməli) olsan; əgər aşağıda istinad etdiyimiz mətn Aqil Abbasın yox, hansısa Avropa və yaxud Qərb yazıçısının qələmindən çıxmış olsaydı bizim bir çox ədəbiyyat tənəqidçilərimiz bir-birinə imkan vermədən məhz həmin mətnin emosional, lirik-psixoloji möhtəşəmliyindən bəhs etməyə girişərdilər. Fakt isə ondan ibarətdir ki, bu ayırma Aqil Abbasın hələ 1978-ci ildə qələmə aldığı "Ən xoşbəxt adam” povestindəndir:

"Əsiri olduğu bu dərkolunmaz qadın gözəlliyinin lap dərinliklərinə endikcə qadın da od tutub yanırdı, özü də... Gözlərini yummuşdu... Bitib-tükənməz bir zülmət görürdü. Və ona elə gəlirdi ki, düşdüyü bu zülmətdən heç vaxt çıxa bilməyəcək, elə qalacaq bu zülmətdə. Od tutub yanan bədəni birdən-birə buz kimi oldu. Ömründə iki dəfə hiss etdiyi bu gözlənilməz, qəfil soyuqdan səksəndi, ayıldı və gözlərini açdı. Gördü ki, bu dəhşətli gözəlliyin dəhşətli də sonu varmış. Qarşısındakı qadın gözəlliyi bir anda yox oldu, heç izi də qalmadı. Ona elə gəldi ki, qarşısındakı gözəl bir qadın deyil, nə isə başqa bir varlıqdır. Yavaş-yavaş bu varlığın qarşısında diz çökdü və hönkürdü. Bu, elə itki idi ki, bu itki üçün ağlamaq mümkün deyildi. Və bu, onun ağlı kəsəndən ilk, eyni zamanda son ağlamağı oldu.

O gündən sonra qadın gözəlliyinə yaxınlaşmaqdan qorxurdu. O gözəlliyin cılızlaşmasını və adiləşməsini istəmirdi. Nə qədər ki, qadın ondan uzaqdaydı, bir o qədər maraqlı və gözəl idi...”

Bu mətnə ona görə belə geniş ayırma verdik ki, görə bilək; Dünya ədəbiyyatı tələbləri səviyyəsində ədəbi mətnlər bizdə var. Məhz həmin tələblər səviyyəsində obrazın, hadisənin daxili dünyasına ustalıqla nüfuz edə bilən yazıçılarımız elə bizimlə eyni dövrdə yaşayırlar, müasirlərimizdi. Sadəcə, görə bilmək, dəyərləndirmək problemimiz var. Elə bizim müasiri olduğumuz öz yazıçılarımız da lirik-psixoloji durumun, ziddiyyətli məqamların, problemin bədii, bitkin sonluğunu, səbəb və nəticəsini Qərb yazıçıları ilə müqayisədə heç də sönük vermirlər. Məsələn, Aqil Abbasdan gətirdiyimiz bu parçada olduğu kimi; Sadəcə, yazıçı daha çox pak, insani, ilkinliyə vəfalı duyğuların təsvirini verir – hər cür qaranlıqlardan, zordan, işgəncəli ehtirasdan, bu gün dəbdə olan ruhi-psixoloji qeyri-təbiilikdən uzaqdı. Daha çox romantik və səmimidi. Təəssüf ki, bəzən bu vacib cəhətlər könnəlik, dünəndə qalmışlıq kimi qəbul edilir:

"Sevdiyi qızdan qaçmağa da bu səbəb olmuşdu... Ehtirasın ağıl üzərindəki qələbəsini görmüşdü və gözü qorxmuşdu. İstəmirdi ki, sevdiyi qızın gözəlliyinin o dəhşətli sonunu görsün. Görsün və ayılsın. Ayılsın və önündə indi onun sevdiyi qızın içində başqası itirdi, başqası o gözəlliyin adi və dəhşətli sonunu görürdü...”

Aqil hər sözə, cümləyə, hətta pauzaya belə dolğun mətləb, fikir yükləməyi ustalıqla bacaran sənətkardı. O, əsas fikri, iç aləmi, belə deyək ki, görünməyəni görünənin daxilində ustalıqla əks etdirə bilir. Yəni suyun dadını bilmək üçün dəryanı içirmir. Bir-iki ştrixlə bir kitablıq fikri ifadə edir. Məsələn, belə:

"Bu gün ayın biridir, sabah ikisi, o biri gün üçü, sonra dördü, sonra... Sonra yenə biri!”

Yeknəsəqliyin, təkrarlığın bütöv bir insan ömrünü çürüdən gerçək adı, üzü, şəkli, sözlə ifadəsi belədi. Bisəmər günlərin, ayların acı təəssüfü, bir ömür boyunca sozаlmаyan sızıltısı belədi. Aqil bu təəssüfü, sızıltını heç bir artıq-əskik təfərrüata yol vermədən, demək olar ki, bircə cümlədə bütün yaşantısı ilə ifadə edib. Yeknəsəqliyin darıxdırıcı havasından boğulma anının şəklini çəkib və bu rəsm uzun müddət oxucu gözlərinin qabağından getmir, yaddaşdan silinmir.

Və yaxud bu səhnə: "Piyada qalхdı – özü də düz doqquzuncu mərtəbəyə. Saymışdı, iki yüz on altı pilləkən vardı. Bu iki yüz on altı pilləkəndən sonra doqquzuncu mərtəbəydi və o mərtəbədə də onların redaksiyası yerləşirdi...”

Tanış və şəxsən bu sətirlərin müəllifinə çox doğma bir məkandan söhbət gedir. Demək olar ki, hər səhər işə gedərkən yol boyunca özümə söz verirəm ki, o doqquzuncu mərtəbəyə aparan pilləkənləri maraq üçün mütləq sayacam. Və heç özüm də cavabını bilmirəm ki, bu qəribə istək haradandı belə? Nəyə gərəkdi? Ancaq orasını dəqiq bilirəm ki, bu pilləkən saymaq söhbətinin alt qatında da dəhşətli bir darıxmaq, usanmaq duyğusunun, bekarçılıqdan xilas olmaq istəyinin havası var. Aqil usandırıcı, bıkdırıcı bir mühitin surətini doqquzuncu mərtəbəyə qaldıran həmin o iki yüz on altı pilləkənin (təkrarlığın) fonunda ustalıqla rəsm edib. Bu iki yüz on altı pilləkən əslində iki yüz on altı sıxıntıdı, problemdi, xəyal qırıqlıqlarının parçaları, qəlpələridi, daha nələr, nələrdi... Və o pilləkənlərin başındakı iş otağında hər gün işə düşməsi üçün "başına qapaz salınan” televizorun prototipləri olan insanların obrazı da birər-birər gəlib durur göz önündə. Bütün bunlar hər şeydən əvvəl Aqil Abbasın iti, fəhmli yazıçı müşahidəsinin ortaya qoyduğu mənzərələrdi. Ən əsası da odur ki, bu mənzərələr canlıdı, nəfəs alır, ona seyriçi kimi baxıb keçmək olmur, istər-istəməz o mənzərədə yaşayır və özün-özünə hesabat verməli olursan.

Bu da bir "qırxıncı otaq” ağrısı, həsrət, nisgil kodudu. Aqil bu "qırxıncı otaq” ağrısını, həsrət kodunu adbaad yazmır. "Adamın ürəyi yalnız İsa bulağının suyunu istəyir” cümləsiylə itkilərlə dolu bütöv bir dövrün mənzərəsini verir. Cənnətin qarşılığı olan bir dünyaya həsrət yaşayanların faciəsini çox incə bir cigiylə sənətin yaddaşına həkk edir. Və bu səbəbdən də onun ədəbi qəhrəmanı qapısını açıb daxil olduğu mənzildə azyaşlı uşağın ona ünvanladığı sualdan təəccüblənmir:

– Əmi, sən tank şəkiyi çəkə biyiysən?

Körpə bir uşağın bu naqəfil sualının alt qatından itirilmiş yurd yerlərimizin xilas yolunun döyüşdən, savaşdan, tankdan, avtomatdan keçməsinin mətləbi əlbəəl boy göstərir. Aqil yenə də öz yazı, deyim üslubuna sadiqdi. Yəni, əsl sözünü "balabanda”, deməli, sənətin dilində qandırır. Elə bu sətirlərdə də:

" – Əmi, sən bizdə qayassan?

– Sən istəyirsən qalım, yoxsa çıxıb gedim?

– Mən istiyyəm sən qayasan...

– Qalaram.

– Yayan deyiysən, sən yayançısan. Hamınız gəyəndə deyiysiz qayacam, amma qaymıyysız, soya çıxıb gediysiz.

...Çevrilib əlində stəkan dayanmış (daha doğrusu donmuş) qadına baxdı. Bu baxışlarda heç bir sərtlik, qəzəb, nifrət və ya heyrət-filan yox idi – adi baxışılardı. Amma qadın bu adi baxışlara tablamadı, əlindəki stəkan düşüb qırıldı...”

Çox bitkin, əsl yazıçı qələmindən çıxmış bir lövhədi. Bir kitablıq (və bir ömürlük) deyilməli nə varsa körpəcə bir uşağın dilindən deyilib. Qadının gündəlik həyatı bu bir kəlmənin içində verilib: "Hamınız beləsiniz...” Hamınız, yəni bu evə çoxları gəlib-gedir. Heç kəs qalmır. Və bu bircə cümlənin qarşılığında heç kəs özünü təmizə çıxarası bircə söz deməyə güc tapmır, sadəcə, stəkan düşüb çiliklənir. Bu da bir rəmzdi. Bircə kəlmə ilə münasibətlərə nöqtə qoyan ayrılıq rəmzi. Yəni, tərəflər arasındakı münasibət bitdi, sındı, çilikləndi...

Ancaq həyat davam edir axı! Hər bir ədəbi obrazın iç dünyasında yüzlər, milyonlar ömür edir. Aqil Abbas bir yazıçı kimi bundan xəbərsiz deyil. Ona görə də onun təsvirində hətta tərk edilmiş otaqlar belə əvvəlki kimi işıqlı və isti qalır. Bu, ümid, inam istisidi ki, hər kəs üçün vacibdi...

Ədalət 2018.- 9 oktyabr.- S.5.