MORŞİNDƏ "STALİNİN ÖLÜMÜ"

hekayə

Müzahim İSMAYILZADƏ

Sanatoriyanın zirzəmisi Liliya Vasilyevnanın boyuna biçilmişdi, çox alçaq idi, qadının buralarda sərbəst hərəkət etməsinə baxma, şəxsən ona elə gəlirdi ki, indicə başı harasa toxunacaq, odur ki, qorxa-qorxa hərəkət edirdi. Pəncərənin bozarmış üzlərindən düşən işıq bəyaz qaranlığı düz xətt boyunca kəsirdi. Balaca otağın balaca qapısının üstünə yazılmış "Kitabxana" və "Müdir Liliya Vasilyevna Berejnoy" sözlərini işıq salmasan oxumaq mümkün deyildi. Ətrafdan kəsif qoxu adamın burnunu acışdırır, gözlərini yaşardırdı. Ayaqyoluna gələnlərin sayı az olardı, çünki burada kitabxanadan savayı bir də təsərrüfat alətləri və sanatoriyanın lazımsız əşyaları toplanmışdı. Belə tozlu-paslı yerə gəlmək kimin ağlına gələrdi? Müalicə otaqlarının bəziləri birinci bina sayılan inzibati məkanın ikinci mərtəbəsində yerləşirdi. Buraya ya yolunu təsadüfən azanlar, ya da kitab həvəskarları gələ bilərdilər.

Liliya Vasilyevnanı rütubətli otağında görənlər dərisi başdan-ayağa qırış-qırış olmuş 90 yaşlı qadına heyrətlənə bilərdilər. Canı sulu olan bu qadın yaşına uyğun olmayan hərəkətlərlə özünü cavan göstərirdi və deyirdin çoxdan təqaüddə olan qadın bütün illər boyu sanatoriyada müalicə olmuş, ona görə də belə cavan qalmışdı. Saçını oğlansayağı kəsdirmiş, gözlərinə göy rəngli qələm sürtmüşdü, - bu onu əcaib göstərirdi. Ancaq ixtiyar qadın demək olar ki, bunu heç vecinə almır, öz bildiyi kimi davranır, hələ qeyri-millətlərə yuxarıdan aşağı baxırdı. Onda eqoistlik cizgiləri özünü o dəqiqə büruzə verirdi.

- Kitab istəyirsiniz?

- Bəli.

- Bakıdan gəlmisiniz?

- Bəli.

- Çöldə beş dəqiqə gözləyin, buraları səhmana salım.

Əslində özünü qaydaya salacaqdı. Buralara nə olub ki? Stolun üstündəki qəzetlər, kitablar və qeydiyyat kitabçaları səliqə ilə üst-üstə yığılmışdı. Divardakı saata baxdı. İşə gecikdiyini hiss edib özünü o yerə qoymadı.

- Poçta getmişdim. Qəribə adamlardı, neçə günün qəzet-jurnallarını gətirməyirlər. Hamını ixtisara salıblar. Elə şey olar? Bu günün qəzeti bu gün də çatdırılmalıdı, yoxsa kimə, nəyə lazımdı? Mən özüm gedib gətirdim. İnnən belə gərək hər gün özüm gedəm. Məcburam.

- Sən qadında həvəsə bax! - düşündü öz-özünə. Onun yaşıdlarının əksəriyyəti indi o biri dünyadadı, sümükləri də çürüyüb.

- Poçt uzaqdımı?

- Yox, odey kilsənin yanında. - Çətirini də asılqana keçirib oturdu. - Sizinkilər burada lap çoxdular. Bizimkilərdən çox.

- Hə. Müalicəyə gəliblər.

- Nə müalicə? Bizim qadınlardı, sizin də kişilər. Hamısı da tək gəliblər. Arı pətəyə cuman kimi cumurlar.

- Qoy cumsunlar.

- Nə deyirəm? Sən necə? Tək gəlmisən?

- Hə.

- Görürsən? Neçə gündü gəlibsən?

- İki gündü.

- Tapmısan? - Onun həsədlə verdiyi suala düzgün cavab verdi.

- Əlbəttə.

- Buranınkı sudu. Səhər, günorta, axşam su iç. Çox xeyirlidi. Mədə, bağırsaq, qara ciyər, öd. Çox yaxşı sudu. Bu ətraflar görürsən, hamısı su daşıyır. Deməli, xeyirlidir ki, aparırlar. Hə, bir də klizmaları qəbul et. O da vacibdi. Heç elətmisənmi?

- Hələ yox.

- Hökmən elətdir. Vanna da pis deyil. Görüm qeydiyyat kitabçanı?

- Otaqda qoymuşam.

- Onsuz verə bilmərəm. Adına kitabça açmalıyam. Bəs məlumatları necə yazım. Olmaz.

Buraya bir də gələcəyini şübhə altına aldı, bu istirahət günü kitab nəyinə lazım idi? Doğrudan da, otağında televizor vardı, kanalları axtarsaydı nəsə tapardı. Həm də tək qalmırdı, hələ ki, Selinlə idi. Ondan başqa, axşam yeməyindən sonra şəhərə çıxır, hamı kimi Mərkəzi küçəni o baş bu başa gəzir, parkdakı mədəniyyət evində rəqs axşamlarında iştirak edir, darıxmırdı.

- Qoy baxım kitablara!

Qadın onu başdan-ayağa süzdü, sanki içəri keçib üfunət iyi verən kitablara baxsaydı dünya dağılacaqdı.

- Bu kitablar mənim şəxsi kitablarımdı. Mən onları neçə illər əziyyətlə toplamışam.

- Çox gözəl.

- Sən hansı kitabı istəyirsən?

- Baxmasam deyə bilmərəm.

O, yerindən qalxıb kitabların arasına keçdi, izahatlar verməyə başladı.

- Bax bunlar klassikadı, əgər istəsəniz gəlib götürə bilərsiniz. Sağ tərəf dedektivdi. - Əlinə bir kitab götürüb ona tərəf uzatdı.

- Əla dedektivdi. Bilirsən hansı seriyadandı? İngilis kraliçasının sevdiyi dedektivdi.

Kitabın üz qabığına baxdı, heç içini açmadan özünə qaytardı və dedi ki, onun dedektivdən xoşu gəlmir.

- Onda mən sənə nə kitabı verim? Məhəbbətdən? Məhəbbət küçələrə səpilib. Elə deyilmi?

Heç nə demədi və doğrudan da çox da böyük olmayan kitabxanadan hansı mövzuda kitab seçmək ona çətin gəldi.

- İxtisasın nədi?

- Tarixçiyəm.

- Hə, onda sənə tarixi mövzularda kitab lazımdı. O da var. Tarixi şəxsiyyətlər. Napoleon Bonapart, Adolf Hitler, Feliks Dzerjinski, I Pyotr, II Yekaterina, Linkoln...

- Stalin haqqında nə var?

- Var. Onu iki ildi almışam. Moskvadan poçtla gətirmişəm. "Stalinin ölümü".

- Onu verin.

- Sən qeydiyyat kitabçanı gətirərsən, mən də o kitabı köhnə korpusda 313-cü otaqda bir azərbaycanlıya vermişəm. Gətirdərəm.

- Danışdıq.

Liliya Vasilyevna kitabların arasında bir fırlandı, rəfləri gözdən keçirdi, elə bil kitabları neçə müddət idi görmürdü, sonra qayıdıb yerində oturdu.

- Hə, danışdıq. Mən o kitabı alıb sənə sabah verəcəm. Mənə çox maraqlıdı, sizlər Stalin haqqında kitabları onu sevərəkdən oxuyursunuz, yoxsa nifrətdən?

- Tarixi şəxsiyyətdi, otuz il SSRİ kimi böyük bir dövlətə başçılıq edib.

- Sualıma cavab vermədiniz.

- Deyə bilmərəm. Sadəcə o dövrün ziddiyyətlərini, tarixi şəraitini bir də gözdən keçirmək maraqlıdır, həm də həqiqətlər indi-indi üzə çıxır. Biz oxuyan vaxtlarda hər şey qadağada idi.

- O kitabı oxuyanda çox şeylərin şahidi olacaqsan. Çox şeylərin. Görəcəksən ki, siyasət doğrudan da çirkin oyun imiş. Bir qafqazlı Rusiya kimi (o, SSRİ-yə Rusiya kimi dəyər verirdi), nəhəng bir dövləti 30 il idarə edib. 30 il! Bu zarafat deyil. Qafqazlı ha! Neçə-neçə siyasi xadimləri aradan götürdüb. Birini qəzada, birini xəstəxanada... Neçəsinə şər-böhtan atılıb, nəticədə intihar edib... Ucqarlarda sayıb-seçilən, təmiz, vicdanlı insanları Sibirə sürgün ediblər. Qəsdən! Bilə-bilə! Dağ kəndində hökumətə sui-qəsd qurmaq olardı? Əfsanədi. Dəhşətli idi. Yaşamaq hər an təhlükədə idi. Gözəl qızları küçədən tutub aparırdılar. Niyə? Bu idi sosializm? Ya Kommunizm! Ona görə hər yerdə deyirlər ki, kişilər 37-ci ildə getdi. Bu da bilərəkdən yuxarıdan aparılan çirkin siyasətdi. Arxasında nə dururdu? Qorxu! İnsanların mərdini, təcrübəlisini, bacarıqlısını sındırır, məhv edirdilər ki, o birilərinə görk olsun. Qorxsunlar, gözlərini yumub kor olsunlar, ağızlarını bağlayıb lal. Belə adamlar lazım idi. Yaltaqlar, işverməyi bacaranlar. Nəsə, o vaxtlar savadsızlıq baş alıb gedirdi. İmza yerinə baş barmağa tüpürüb kağıza basırdılar. Kim azdan-çoxdan yazmağı bacarırdısa, dövran onun idi. Kimi istəsə onu məhv edə bilərdi. Mərkəzdə oturanlar elə bilirsən bacarıqlı idilər? Onların hamısı eyni bezin qıraqları idilər.

Qadının danışığı uzanır, uzandıqca onun zəhləsini tökürdü, üstəlik zirzəminin ağır havası ürəyini sıxırdı.

... "Telyonok" restoranında oturmuşdular. Dördü də bir saat əvvəl Morşinin mərkəzi küçəsində tanış olmuşdular. Tahir müəllimin ad günü idi. Litrlik "Karpatı" arağını mağazadan alıb restorana gəldilər, sifariş verib gözlədilər. Yandakı ctolda oturan qız qırmızı çaxırı dodağına vurub qaytarır, papiros tüstülədirdi.

- Bu fil təzə gəlib! - Tahir ona nəzər yetirmədən dilləndi.

- Mən də bilirəm. - Yusif müəllim onun sözünü təsdiqlədi.

- Hələ tora düşməyib. Əə, dur o fili ovla! - Tahir ona üz tutdu. Qız, doğrudan onun xoşuna gəlmişdi. Nazik, sarısaç, hündürboy idi. Zəhmli baxışları onlardan kənara zillənmişdi. Araqdan iki stəkana süzdü, ikisini də götürüb qızın stoluna getdi, yanında oturdu.

- İçək tanışlığımızın sağlığına! - Qədəhi onun qarşısındakı qədəhə toxundurub qızın gözlərinə baxdı. Qız da eynən gözlərini ondan çəkməyib qımışdı, qədəhi əlinə alıb havada saxladı. Şüşələr cingildədi, sonra boşalıb yerinə qoyuldu.

- Selin. - Qız özünü təqdim elədi.

- Hansı sanatoriyada qalırsan?

- Morşin, beşinci korpus, 213-cü otaqda.

- Mən də orada qalıram, 313-cü də. Sənin üstündəki mərtəbədə. Gedək otağa, buralar sənə yaraşmır!..

- Elə-belə adi şeylərdən yazılıb?

Qadın heyrətləndi, ona lap yaxın gəlib alçaq boyu ilə aşağıdan yuxarı baxdı.

- Sən bunlara adi, elə-belə işlər deyirsən? Gör neçə minlərlə insanın taleyi heç nədən puç olurdu? Bunlar faciə idi. Minlərin, milyonların faciəli taleyi. Yox, bunlar hadisələrin gedişində bir-bir açılır. Kitabda Kremlin ətrafında - birinci çevrədə partiya, sovet rəhbərlərinin hər birinin ailəqarışıq mübarizələri verilib. Oxuyanda görəcəksən!

Liliya Vasilyevna ilə sağollaşıb zirzəmini tərk etdi. Müalicələrinin vaxtı keçirdi.

***

Buranın adı //"Akva salon" idi, qeyd dəftərçəsində də belə yazılmışdı, günün istənilən vaxtı hər yarım saatdan bir seanslar başlayırdı və bura həm də kinoteatra daha çox oxşayırdı, çünki içəridəki iyirmi dörd stulda əyləşənlər işığın sönməsini gözləyir və qaranlıqda həzin musiqini dinləyir, çoxları yuxuya gedir, ən əsası əsəblərini sakitləşdirirdilər. Qaranlıqda tavandan ona yaxın ulduzun şüası közərir və ona elə gəlirdi ki, bura akvarium dünyasıdı, dünya kiçicik şəkildə akvarium otağa yerləşdirilmişdi. Dalğaların sahilə çırpılmasına sakitlikdə və tənhalıqda qulaq asmaq necə gözəl idi. Özü də Selinlə yanaşı...

- Mən kitabı alıb otağa qalxacam! - Selindən ayrılıb zirzəmiyə düşdü.

- Gəldin?

Qeyd kitabçasını ona uzatdı, Liliya Vasilyevna kitabçanı başdan-ayağa vərəqləyib qarşısına qoydu, öz kitabçasından birini açıb onun soyadını, adını, otağının nömrəsini asta-asta yazdı.

- Yerli telefonun varmı?

- Yox - dedi.

- Eybi yox, otaq nömrən bəs edər. Mən iki gündü o oğlana xəbər yollamışam, hələ gəlib çıxmayıb. Narahat olma, kitabı səndən başqa kimsəyə verməyəcəm.

Onun narazı qaldığını hiss etdi, odur ki, kitabı aparanın arxasınca gileyləndi, amma sonda onu dedi ki, ola bilsin ki, oxuyub başa çatdırmyıb.

- Kitabda əsas məsələ Stalinin ölümü ilə bağlı mülahizələrdir. Bilirik ki, ömrünün sonlarında Stalin hətta öz şəxsi həkimini də qovmuşdu, heç kimə inanmırdı. Hə, o, neçə gün döşəmədə uzanıqlı qalıb. Allah bilir, çox qarışıq məsələdi. Heç mən də inanmıram ki, o, necə olub? Öldrüblərmi? Bilinmir. Radio ilə hər gün neçə dəfə onun səhhəti ilə bağlı məlumatlar verilirdi, guya ki, vəziyyəti normaldır, işləyir. Hə, kitabda Stalinin ölümünü təşkil edə biləcək silahdaşları haqqında danışılır. Malenkov, Kaqanoviç, Mikoyan, Molotov...

Çoxdu, orda Xruşşov da var, Brejnev də, Çernenko da, Qorbaçov da... Özgə kimləri deyim? Kirov, Jdanov, Jejov, Beriya, Avakumov...

Ehtimallar kimlərdən başlayır? Kaqanoviçdən. Cuhud idi. Baxmayaraq ki, Stalinin onları görən gözü yox idi, ancaq onunla axıra qədər işlədi. Kaqanoviçin qardaşına böhtan atdılar. O, Kremldə özünü güllələdi, düz Stalinin otağının qabağında. Təsəvvür edirsiniz, Kaqanoviç qardaşının təqsirsiz olmasını Stalindən xahiş etmədi.

- Onda mən kitab üçün nə vaxt gəlim?

- Elə sabah. Mən çalışacam ki, bu gün kitabı alım. Hə. Hələ Molotovu demirsən. O vaxtlar xalq təsərrüfatının inkişafında müstəsna rolu olub. Moskva metrosunun tikintisinin memarı odur. Stalinə ən yaxın fiqurlardan biri olub. Ancaq arvadını həbs edib sürgünə göndəriblər. O da hökumətdə yüksək vəzifə sahibi olub. Ancaq... Molotov arvadının əhv edilməsini rəhbərdən xahiş etməyib. Çox maraqlıdır. Arada Stalin Molotova deyirmiş ki, sən arvadını boşa. Sən vəziyyətə bax, Molotov Sibirə öz arvadı ilə bir dəfə də olsun görüşə getməyib. Bu nə deməkdir? Ancaq Malenkovun arvadı çox ağıllı olub. Mərkəzi Komitədə işləyib və ərini oraya onun təklifi ilə gətiriblər. Sonralar o, elmi-tədqiqat institutunda işləməyə gedib. Çox düzgün edib. Az da olsa, siyasi oyunlardan özünü kənarlaşdırıb.

Liliya Vasilyevna yerində oturmuşdu, rahat idi və sanki müəllif kimi çıxış edirdi. Ona qulaq asmaq isə səbr tələb edirdi, demək olar ki, bütün günü bu rütubətli zirzəmidə ağır havanı təkbaşına ciyərlərinə çəkən adamın əlinə kimsə düşə - qırsaqqız olub yapışır yaxasından, buraxmır ki, buraxmır. İndi Selin idman formasında meşənin içində aqalay daşlarından salınmış dairəvi yolda addımlayır. Gəzmək insana çox xeyirlidir və Selin də gəncliyini uzatmaq üçün həkimlərin tapşırığına əməl edir. Hələ otaqdakı litrlik kauçuk qabları da özü ilə götürüb, kilsənin yanındakı bulaqdan su gətirəcək, axşam yeməyindən sonra isə gölə gedəcəklər. Bir az aralıda yerləşir.

- Sui-qəsdi törədə bilənlərdən ehtimal olunanlardan biri də Anastas Mikoyandı. O da Mərkəzi Komitədə elə-belə fiqur olmayıb. Köhnə qvardiyaçı dəfələrlə Stalinə ən yaxın adam hesab olunub. Ancaq Stalin onu 27-ci Bakı Komissarı adlandırırmış. Dəfələrlə ondan soruşurmuş ki, Bakı komissarları 27 olub. 26-nı güllələyiblər. Əslində çoxu güllələnməyib. Hə, Anastas, o 27-ci komissar görəsən kim olub? Mikoyan isə susurmuş. Niyə də susmasın? Stalin, Beriya, Mikoyan Bakıda bir fəaliyyət göstəriblər. Nə fəaliyyət? Onu dəqiq bilən yoxdu. Ancaq Mikoyanın susması heç də təsadüfi olmayıb. Yəqin nə günahı varmışsa, onu Koba-Stalin bilirmiş. Beriya da çılğın adam olub. Nə günahlar eləyib, onu bir özü, bir də Allahı bilər. Bakılıdı, orda anadan olub. Stalinin axır vaxtlarında onun yerinə yeganə namizəd özünü sayırmış. Özünə çox arxayın imiş. Ancaq sən saydığını say. Heç kimin saymadığı Xruşşov onu aradan necə məharətlə götürdü. Əgər Lavrentidən qorxmasaydılar, kimsə Xruşşova kömək etməzdi. Bu çox qorxulu addım idi. Beriya hər bir kəsin addımını da izlətdirir, telefon danışıqlarına qulaq asdırırdı. Mərkəzi Komitənin üzvləri məcbur olub bağ evində görüşür, Beriyanı - hamı üçün qorxunc fiquru aradan götürmək üçün ciddi cəhd göstərirdi. Xruşşov bu planı həyata keçirməyə nail oldu və hakimiyyəti ələ aldı. Bu çox gərgin, dramatik anlar idi. Mənə elə gəlir ki, belə bir film çəksələr, ən yaxşı dedektiv kino alınar. Bəlkə də nə vaxtsa çəkdilər...

Sonra o, kitab haqqında düşünmədi və kitabxanaya da üz tutmadı. Təxminən beş-altı gün su kimi ötüb keçdi. Morşin parkında xalq artisti Qurban Abbasovun konserti olacaqdı, axşam saat 8-də. Parkın kassasından bilet alıb qayıdanda Liliya Vasilyevna ilə görüşdü, daha doğrusu, sanatoriyanın girişində üzbəüz gəldilər və qaçmaq mümkün olmadı.

- Hə, necəsiniz? Heç görünmürsünüz? - Qadın alçaq boyuna yaraşmayan uca səslə danışırdı.

- Onsuz da bilirəm ki, hələ kitabı almamısınız.

- Hə, sabah tezdən yeməkxanaya gəlib onu tapmaqdan başqa çarə qalmır. Öz aramızdı, kitabda sizin Mir Cəfər Bağırovdan da yazıblar. Çox yox. Ancaq elə yazılıb ki, onun əməllərini təsəvvür etmək çox asandır.

- Necə?

- Mir Cəfər Bağırov Lavrenti Pavloviç Beriya ilə çox yaxın olub. Hər ikisi bakılıdı, qafqazlıdılar də! Hə, Molotov Stalinin yanında birincilik mövqeyini itirəndə Bağırovla rastlaşır.

- Sən - deyir Molotov - ölüm və sürgün siyahılarına qeydiyyat aparmadan hamısını imzalayan yeganə birinci katibsən.

- Mənə verilən raportları imzalamışam.

- O raportları sənə kimlər verirdi?

- Mənim inandığım adamlar.

- Hm - Molotov gülür - ermənilər nə vaxtdan inandığınız adamlar olub?

İki-üç addımdan sonra geri dönüb dedi ki, sabah yüz faiz o kitabı alıb ona verəcək.

- Bilirsən nə olub? Çox pis! Belə vəhşilik ancaq qafqazlılardan ola bilər. Başqa cür ola bilməz. Sən təsəvvür elə, kitabı götürüb aparıb. Çıxıb gedib. Gedirsən, kitabı gətir qaytar. Dədənin malı deyil ki? Elə bilirsən bunu belə qoyacam? Ay hay! Kitabın yüzqat cəriməsini alacam. Sən baxarsan! Ünvanı var, ad-soyadı var. Elə bu gün Bakıya teleqram vuracam.

- Sizə çətin olmayacaqmı?

- Olsa belə, bu işi başlı-başına qoya bilmərəm.

- Liliya Vasilyevna, əsəbləşməyin, yəqin unudub, ya kitab xoşuna gəlib. Kitaba oğurluq yoxdu ki? Düzdümü?

- O kitab neçə insanı bu kitabxanaya gətirirdi. Mənə çox ziyan oldu. Sizə elə-belə gəlməsin.

- Eybi yox, mən həmyerlimin səhvini düzəldərəm.

O həftənin şənbə günü üçlükdə "Telyonok" restoranında oturdular. Söhbətləri kitabdan idi.

- Mən onu Moskvadan poçtla gətirmişəm.

- Yenə gətirdə bilərsənmi?

- Gətirdərəm.

Cibindən 200 rəqəmi yazılmış kağız əskinası onun qarşısına qoydu.

- Bu bəs edər?

- Çoxdu.

- Götürün.

Liliya Vasilyevna sakitləşdi. Arağı açıb süzdü, giriş sözü dedi və içdilər.

- Liliya Vasilyevna - dedi - o kitabı oxumusunuz, başqa kitablarda, qəzet və jurnallarda da çox yazılıb. Stalinin ölümündə sui-qəsd halı olubmu?

- Qətiyyən! Kimsə o cürəti edə bilməzdi. Stalin hamıdan şübhələnir və kimsəyə aman vermirdi. Kim bilə-bilə özünü quyuya atardı? Sadəcə, onu deyim ki, axırlarda o köməkçisi Poskrebışevi, tanınmış həkimləri qovdu, sürgün etdirdi, güllələtdi. Bunların hamısı nədən irəli gəlirdi? Qorxudan! Stalin kimi adam ölümdən qorxur, hamını özündən kənarlaşdırır, məhv edir, intiqam alırdı. Başqa nə ola bilərdi? Şəxsən mənə elə gəlir ki, o kitabdan mən deyən nəticəyə gəlmək olar.

- Buranın suyu əvəzsizdir. - Selin söhbətin yönünü dəyişmək üçün araya söz atdı.

- Hə, mən hamıya deyirəm, gör neçə ildi! Morşinin suyundan heç yerdə olmaz.

Liliya Vasilyevna kilsəyə tərəf üz tutdu. Su oradan axırdı və əllərində qab su götürmək istəyənlərin növbəsi pəncərədən aydınca görünürdü...

Morşin, 2018

Ədalət 2018.- 21 sentyabr.- S.13-14.