Azərbaycan şeiri - 2018

Şeirmizdə Qarabağ mövzusu haqqında düşünəndə istər-istəməz keçən əsrin doxsanıncı illərində qələmə alınmış və hər misrasından ümid, inam, qələbəyə çağırış ifadə edən «Ayağa dur, Azərbaycan», «Ayağa dur, məmləkətim», «Qalx ayağa məmləkətim» (Məmməd Araz, Xəlil Rza, Zəlimxan Yaqub) şeirləri yada düşdü. Xüsusilə, Xalq şairi Qabilin o illərin ən haraylı, çağırış şeirindəki həqiqəti xatırladıq.«Ümid sənədir ancaq..» şeiri göstərdi ki:

Ali qonaqlar gəlir

Dünyanın hər yerindən.

Ürək yanır, göz dolur

Şəhid qəbirlərindən.

Düşünüb-daşınıram

Özlüyümdə dərindən:

İntiqam ala bilməz,

Qana qan ola bilməz

Məzarları bəzəyən

Ehtiram çiçəkləri…

Ümid sənədir ancaq,

Azərbaycan əsgəri!

Qabilin doxsanıncı illərdə səsləndirdiyi bu çağırış nidasının həqiqət olduğunu 2016-cı ilin Aprel döyüşləri təsdiq etmədimi? Nədənsə şeirimizdə belə nümunələrin sayı getdikcə azalır, amma Ramiz Duyğunun, Rəşid Faxralının, Əbülfət Mədətoğlunun, Musa Ələkbərlinin, Rəfail Tağızadənin, Əli Rza Xələflinin, Adil Cəmilin, Əli Nəcəfxanlının, Rizvan Nəsiboğlunun bəzi şeirlərində həmin tendensiyanın davam etməsinə yalnız sevinmək olar. Xüsusilə, Rəşid Faxralının Aprel döyüşləri ilə bağlı şeirlərini təqdir edirik. Bir məqamı da unutmayaq: Qarabağ problemi təkcə ölkə prezidentinin apardığı ardıcıl, məqsədyönlü siyasətlə yaqaşı, həm də hər bir azərbaycanlını düşündürən bir həyat amalı olmalıdır. Şair Vahid Əziz də elə bunu deyir:

Gör, nə qədər itirmişik?

O Qarabağ, bu Qarabağ.

Danışmayaq düşüyk-düşük,

torpaq satmağı unudaq.

Sındırmaqda düşmən bizi,

yetər boğduq səbrimizi,

qırıb «Tamah dişimizi»,

rüşvət almağı unudaq.

Tanrı nuru qəlbimizdə,

dəyər verdi sevgimizə,

içimizdə bir-birimizə,

düşmən olmağı unudaq.

Bu torpaqlar çox ağlayıb,

sinəsində minlərlə dağ.

qanları yadda saxlayıb-

unutqanlığı unudaq!

3.Bəs şeirimizin lirik qəhrəmanı haqqında nə söyləyə bilərik? Burada biz V.Q.Belinskinin məşhur tərifini misal gətirəcəyik: «Şairin yaradıcılıq fəaliyyətinin mənbəyi onun şəxsiyyətində ifadə olunan poetik ruhundadır, buna görə də onun əsərlərinin ruhunun və xarakterinin izahını birinci növbədə şairin şəxsiyyətində axtarmaq lazımdır.Hər bir poetik əsər şairin bütün varlığına hakim kəsilən qüdrətli fikrin məhsuludur». Hər bir şeirin mətnində şairin duyğu və düşüncələri yaşayır. Vaxtilə, sovet dönəmində lirik qəhrəman özünü «Mən və Vətən» «Mən və Dünya», «Mən və Zaman», «Mən və Həyat», «Mən və Təbiət», «Mən və Sevgilim» paralelləri ilə ifadə edirdi. Bu paralellərdən çox zaman «sovet adamı» obrazı reallaşırdı. indi də bu paralellar davam edir. Amma «sovet adamı» obrazına daha ehtiyac qalmayıb. Müstəqillik dövrünün şeirində isə lirik qəhrəmanın həyat hadisələrinə, dünyaya, zamana, insana, Tanrıya, ölümə, varlığa-yoxluğa münasibəti dəyişib. Lirik qəhrəman, yəni şair fikrən də, ruhən də azaddır. Şairlər bir vaxtlar sanki içərilərinə çökmüş dumanı ciyərlərindən çıxarıb azad nəfəs alırlar. Biz bu sırada Ramiz Qusarçaylının, Əhməd Qəşəmoğlunun, Əjdər Olun, Ağacəfər Həsənlinin, Barat Vüsalın, Avdı Qoşqarın, Rəşad Məcidin, İlham Qəhrəmanın, Elçin İsgəndərzadənin,Yusif Nəğməkarın, Rafiq Yusifoğlunun, Balayar Sadiqin, Qəşəm Nəcəfzadənin, Sabir Yusifoğlunun, Xanəli Kərimlinin, Maşallah Məftunun, Ağamir Cavadın, Zirəddin Qafarlının, Tahir Talıblının, Orxan Paşanın, Gülnarə Cəmaləddinin, Adil Cəmilin, Hüseyn Bağıroğlunun, Faiq Balabəylinin,Tərlan Əbilovun, Asim Yadigarın, Zakir Məmmədin, Tahir Taisoğlunun, Kəmaləddin Qədimin, İslam Sadığın, Nazim Əhmədlinin, İnqilab İsaqın, Bilal Alarlının, Əlisəmid Kürün,Vəliyulla Novruzun, Əlizadə Nurinin, Dayandur Sevginin, Sərvaz Hüseynoğlunun şeirlərini xüsusi qeyd edə bilərik.

Əsasən ədəbiyyatımızın orta nəslini təmsil edən adlarını çəkdiyim bu şairlər özünü ifadə baxımından bir-birindən fərqlənə, seçilə bilirlər. Məsələn, Ağacəfər Həsənlinin şeirlərində fikir ahəngi ön plana keçməkdədir, «Günlər ömrün gülləridi, solur zamanın əlində» deyən Ağacəfər başqa bir şeirində yazır ki: «Haçandlan eyni havaya oynayaram, eyni sudan içərəm, eyni yoldan keçərəm, eyni sünbüldən biçərəm, gözümü kor edib işıqlar, qulağım dəng olub oxşar sözlərlən» misralarıyla əslində, XXI əsr şairinin, daha çox öz ədəbi nəslinin poetik məramını ifadə edir. Və onun şeirlərində də yenilik hissi, «eyni havaya oynamamaq», həyata, dünyaya düşüncə çevrəsindən yanaşmaq prinsipi üstünlük təşkil edir. «Fikir ahəngi» ifadəsini işlətdik və Əhməd Qəşəmoğlunun sonuncu şeirlər kitabına yazdığı ön sözləri xatırladıq: «Dünya-ahəng dilidir. Ahəng dili Allahın yoludur. Qəlbim mənə deyir ki, nə qədər ki, insanlar dünyadakı əməllərini ahanglə kökləməyiblər, özləri də, ətrafları da, Yer üzü də qan-qada içində olacaqlar. Dünyanın bir çox sirlərinin açarı elə həmin ahəng aləmindədir».Əhməd Qəşəmoğlunun bu «ahəng qanunu» təzə deyil, amma onun əksər şeirləri bir ahəng üstündə qurulub: dünyada heç bir zərrə adi deyil, hər şey, hər nəsnə ahəng içindədir, İlahinin yaratdığı bu ahəngin Eşq mərtəbəsinə, ucalığa köklənməsi insanın Sirri-xudaya sonsuz məhəbbətinin ifadəsidir. «Azərbaycan bayrağı» kimi çox gözəl bir şeirin müəllifi olan Ramiz Qusarçaylı bu ədəbi nəslin içərisində xüsusilə seçilir. Onun nisgilli «Toy» şeiri sübut edir ki, Ramiz hər hansı bir hadisəsini poeziya hadisəsinə çevirə bilər. Nişanlısı Lələdağ döyüşlərində həlak olan bir qız toy zamanı bu xəbəri eşidir, amma :

O qız toyda ölənəcən oynadı,

Ayaqları gülənəcən oynadı,

Toyu toydan silənəcən oynadı.

Gör o toyda iqarğılı ney neynədi,

Zilində Yer,

bəmində Göy göynədi,

Xarı bülbül namus yeri, göynədi,

Cıdır düzü qisas yeri, göynədi,

Daşaltıda casus yeri göynədi.

Qurd çölündə çadır yeri oynadı,

Güləbürtdə abır yeri oynadı,

Gülablıda qəbir yeri oynadı,

Dözüm yeri, səbir yeri oynadı.

Kim o qızı saxlayacaq bu axşam,

Kim o toyu ağlayacaq bu axşam…

Daha bir şairdən söz açaq. İnqilab İsaqın şeirləri barədə həmkarımız Rüstəm Kamal acı bir təəssüf hissilə yazır ki: «Ədəbi tənqidin «əyalət» sindromu nəticəsində dəyərli bir şairin obrazının yetərincə təqdim olunmaması təəssüf doğurur» Amma elə Rüstəm Kamal İnqilab İsaqın kitabına yazdığı ön sözdə bu sindromu aradan qaldırır və onun şeirlərini layiq olduğu tərzdə təhlil edir. Yazır ki: «İnqilab İsaqın poeziyasında bəlağətli deklarasiyalar və yüksək nidalar səslənmir, sanki sualtı axın şeirin üstü ilə gedir, sükutu intonasiyanın axarı üzə çıxarır». Doğrudur. Və biz təfərrüata varmadan İnqilab İsaqın «Bir uşaq ağlayır» şeirini misal gətirəcəyik. Bu şeir bir qaçqın ananın dilindən söylənilir. Bu şeirdə hüzn və kədər var, amma ritorikadan uzaq bir kədər. Kədərlənən təkcə anna deyil, qüssəyə qərq olan həm də şeirin özüdür, təşbihlər, metaforalar, xitablar da bu hüznün içindədir.

O uşaq ağlayır, ovutmayın siz,

İtən yurd yerində yuxusu qalıb.

Yüyürüb o cıdır, çəmən boyunca,

İçində bönövşə qoxusu qalıb.

O uşaq aldanmır, vallah, şirəyə

Böyüklər çox zaman aldanan kimi.

O uşaq ağlayır hey «Şuşam» deyə,

Odlanır dünyaya boylanan kimi.

Tapın o uşağın oyun yerini,

Bənövşə üzdüyü çəməni tapın.

Tapın üç almanı, nağıl yerini,

Tapın, ay böyüklər, Vətəni tapın!

Kiridin uşağı, kiridin görək!

Adlarını geniş siyahidə çəkdiyimiz hər bir şairin yaradıcılığından, xüsusən, 2018-ci ildə yazdıqları şeirlərdən misallar gətirə bilərik. Şeirimizdə əsl azadlıq ruhu dolaşmaqdadır və hər bir şair müstəqilliyin ona bəxş etdiyi bu mənəvi azadlıqdan bəhrələnir.

Amma çox maraqlıdır ki, bu azadlıq şeirdə çox vaxt lirik qəhrəmanın-şairin mənən azadlığına dəlalət eləmir. Şeirimizdə ictimai həyatdan yox, yalnız şəxsi, subyektiv azar-bezardan doğan dərdlərdən, darıxmaqdan, ölümdən çox yazırlar. Biri yazır ki: «Mən bədbəxt adamam, yazıq adamam!», başqa birisi «Mən çıxıb getməyə bir küçə tapsam» deyib «kimsənin olmayan uzaqlara» getmək arzusunu ifadə edir, bir başqası «Ölümüm qədər, kaş deyirəm gözəlləşəydi həyatım da» deyir və ölümü həyatdan üstün tutur, yenə bir başqa gənc şair yazır ki: «Sir-sifətim qırışmamış, Kimsə gəlib soruşmamış, Toz-torpağa qarışmamış Çürüməyi öyrənirəm», yenə bir misal: «Əcəl son etirafdfr. Hər insanın dilində. Ölüm hədiyyəmizdir, Yaşam müqabilində». Belə «ölüm şərqilərinin» sayını artırmaq olar, düşünürük ki, əksəriyyəti cavan olan, «çiçəyi burnunda olan» bu şairləri əcəl köhləninə minməyə nə vadar edir? Ədəbiyyatda Ölüm mövzusu əbədi mövzulardan biridir, istər klassik poeziyada, istərsə də müasir poeziyada ölümdən çox yazıblar. Amma bu mövzuya fəlsəfi rəng qatıblar.

Müasir poeziyada Vaqif Səmədoğlunun və Ramiz Rövşənin şeirlərində Ölüm motivinə daha çox rast gəlirik. Ramiz Rövşən bir müsahibəsində deyir ki: «Ölüm bütün dinlərin məğzindədir. Ölüm o qədər təbii, sadə anlayışdı ki…Platon deyir: hər bir yaradıcılıq öz gücünü ölümdən alır. Mən ən çox o vaxt yazıram ki, ölümlə toqquşuram. Yazmağın özündə bir ölməməzlik iddiası var. Yazırsan ki, ölməyəsən, qalasan, ölümdən sonra qalasan. Həyatın sonu ölümdü, ölümün sonu həyat deyil. Zen-buddizm fəlsəfəsində deyilir: «Bizim həyatımız ölümümsüzdə qısa fasilədir». Müasir Azərbaycan şeirində ölüm haqqında ən çox düşünən şair Vaqif Səmədoğlu idi, amma onun «ölümlü» şeirlərindən qətiyyən qəbristanlıq qoxusu gəlmir. Baxın: «Özümü öldürmək istəmişəm iki dəfə, amma öldürməmişəm min dəfə». «Ay yarımçıq, ulduzlar yoz, yaman ölməli gecədir». «Allah, məni yarı öldür, yarı saxla ağlamağa», «Özümlə məşğulam, özümü hər gün yüz yol dirildirəm, yüz yol asıram», «Sevgilim, mən öləndə, Bir küncdə xısın-xısın Ağlayacaqsanmı sən? Kimin xarabasında Bir damla yaşa dönüb, Düşəcəyəm gözündəın? Ağla, qurbanım, ağla, Ağla, heyranım, ağla».

4. 2018-ci ilin Azərbaycan şeirində sənətkarlıq məsələləri ilə bağlı nə demək olar? Əslində, çox şey. Vəzn məsələsindən tutmuş şeirimizin bədii təsvir vasitələrinə qədər, qoşmalı, gəraylılı, çoxbölgülü heca şeirindən sərbəst şeirinə qədər, Avropa şeirindən, türk poeziyasından gələn təsirləri də unutmayaq, klassik poeziya ənənələrinə bağlılığı da…Şeirdə novatorluq cəhdlərindən tutmuş «stəkanda fırtına» yaratmaq iddiasıyla «yeni şeir» eksperimentlərinə qədər…Şeirnimizdə yeni cərəyanların, xüsusilə postmodernizm dalğasının milli şeir ərazisində görünməsinə qədər…Dilimizin saflığını, gözəlliyini, zərifliyini qoruyan şeirlər də var, onu kimyəvi, fiziki, riyazi terminlərlə, əcayib-qəraib sözlərlə, ifadələrlə zibilliyənlər də. Ancaq bir yazıda bütün bunları əhatə eləmək mümkün deyil, yalnız bəzi vacib məqamlara diqqət yetirəcəyik.

Azərbaycan poeziyasında uzun müddət yaşayan ənənələr olmuş ki, bu da onların vərəsəlik qaydası ilə əsrlərdən əsrlərə gəlib keçməsi və özəl xüsusiyyətlərini saxlaması ilə bağlıdır. Poeziyamızda ənənələrin zənginləşməsi iki axarda cərəyan etmişdir. Birinci halda ənənələr daxilən, məzmunca dəyişmişdir. İkinci halda isə bu dəyişiklik bədii formada baş vermişdir. Ənənələrin məzmunca dəyişməsi, yeni çalarlar kəsb etməsi, heç şübhəsiz, xalqın ictimai həyatında baş verən yeniliklərlə bağlıdır ki, bu inkişaf və dəyişikliklər bədii təfəkkürə də təsirsiz qalmamışdır. XX-XXI əslər heca şeiri də məhz belə inkişaf və yeniləşmə imkanları ilə diqqəti cəlb etmişdir.Ümumiyyətlə, XX əsr Azərbaycan şeirində heca vəzninin nisbətən üstün mövqeyindən söz açmaq olar.

Vaqif YUSİFLİ,

filologiya elmləri doktoru

Ədalət.- 2019.- 19-20 iyul.- S.15.