Ceyhun Hacıbəyli haqqında ilk monoqrafik tədqiqat

1991-ci ildə keçirilən "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı" Beynəlxalq elmi simpoziumda gündəmə gələn məsələlərdən biri də Azərbaycan xalqının görkəmli simalarından olan Ceyhun Hacıbəyli haqqında ciddi, sanballı və hərtərəfli işlənilmiş ilk monoqrafiyanın ərsəyə gəlməsi idi.

Bu gün deyə bilərik ki, tanınmış tədqiqatçı Abid Tahirli bu sahədə üzərinə düşən mühüm işin öhdəsindən uğurla gəlib (Abid Tahirli. Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılıq yolu. Bakı, "Elm və təhsil", 2019, 344 səh.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının 19 iyun 2017-ci il tarixli (protokol №8) qərarı ilə çapı tövsiyə edilmiş əsərin mündəricatına nəzər salarkən aydın olur ki, müəllif qarşısına nə kimi böyük bilik və gərgin zəhmət tələb edən məsələlərin həllini qoyub.

"C.Hacıbəyli Azərbaycan maarifçi-realist nəsrin görkəmli nümayəndəsi kimi. Ədibin mühacirətəqədərki yaradıcılığı" adlanan I fəslində müəllif tamamilə doğru olaraq maarifçilik və maarifpərvərçilik anlamları arasında olan fərqi göstərir, C.Hacıbəylinin rusdilli qəzetlərlə əməkdaşlıq və əsərlərinin də çox zaman rus dilində yazılmasının səbəblərini açıqlayır. C.Hacıbəylinin "Kaspi" qəzetində dərc olunan məqalələrini ardıcıllıqla izləyərək, onları tamamilə düzgün olaraq 9 yöndə qruplaşdırır: məktəb, təhsil problemləri, dini dəyərlərin təbliği, cəhalət və fanatizmin tənqidi, xeyriyyəçilik, onun cəmiyyət üçün faydaları, formaları, xeyriyyə təşkilatları, Qars qaçqınları, onların problemləri, nadanlığın, laqeydliyin, çürük adət-ənənələrin tənqidi, mətbuat-nəşriyyat məsələləri, ədəbi-mədəni mühit, onun problemləri, tarixi şəxsiyyətlər, onların xidmətlərinin dəyərləndirməsi, xatirələrinin əbədiləşdirilməsi, ilin ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi hadisələrinə həsr olunmuş hesabatlar və qarşıda duran vəzifələr.

Araşdırmalardan çıxış edərək, müəllif təsdiqləyir ki, C.Hacıbəylinin publisistikasının məğzi, mahiyyəti, ideyası, amalı maarifçilik missiyasına xidmət etmə-sidir. Material üzərində işlərkən tədqiqatçı Ceyhun bəyin imzalarına da xüsusi önəm vermiş və qeyd etmək lazımdır ki, əldə etdiyi faktlarla özündən əvvəlki tədqiqatçıların fikirnə zidd olaraq sübut edir ki, "Dağıstani", "Daqestanı" imzaları Cəmaləddin Məmmədquluzadəyə deyil, məhz Ceyhun Hacıbəyliyə məxsusdur. A.Tahirli bir çox məqalələrin qısa izahını oxucuya çatdırır və maraqlısı odur ki, elə bil onlar bu gün üçün yazılıb: misal üçün "dil və məktəb" mövzusu, toy məclislərinin ağlamalı sonu, yaxud qaçqınlar, erməni düşmənçiliyi, xeyriyyəçilik, humanitar yardım, təşkilatçılıq məsələləri ilə bağlı yazılar. Müəllif belə qənaətə gəlir ki, bu məqalələr tariximizi, ənənələrimizi öyrənmək, tədqiq etmək baxımından maraqlı mənbədir və bugünkü jurnalist - publisistlər üçün böyük məktəbdir, həyatın ibrət dərsidir.

I fəslin "Din və ruhanilərimizin cəmiyyətdəki rolu haqqında" olan bölümündə də müəllif C.Hacıbəylinin bu mövzuda olan məqalələrini diqqətlə izləyərək, əvvəla Ceyhun bəyi "İslamın mahir bilicisi" adlandırır və göstərir ki, istedadlı qələm sahibi, ruhaniliyin mövcud problemlərini çox obyektiv şəkildə araşdırmış, çıxış yollarını göstərmiş, bununla da, yalnız "ifşa etməklə" məşğul olan, həm qafqazlı həmkarlarını qınamış, həm də Avropada "fanatizm", "dözülməzlik" kimi ibarələrlə car çəkən İslamın düşmənlərinə tutarlı cavab vermişdir. Hal-hazırda dünyada baş verən münaqişəli hadisələri nəzərə alsaq, demək olar ki, C.Hacıbəylinin İslamdan bəhs edən yazıları elə bu gün də aktualdır.

Fəsilin dördüncü bölümündə C.Hacıbəylinin mühacirətəqədərki bədii yaradıcılığını izləyən müəllif sənətkarın povest, hekayə və felyetonlarını araşdıraraq tarix və ədəbiyyatşünaslıq baxımından olduqca dəyərli nəticələr əldə edir. Yazarın "Hacı Kərim" povestinin yaranma tarixini, nəşrlərini, tərcümələrini əsaslı şəkildə nəzərdən keçirərək olduqca inandırıcı bir fikir irəli sürür ki, görünür, rus ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olan C.Hacıbəyli XIX əsr rus yazıçısı Qleb Uspenskninin naturalist bədii oçerk-hekayələr silsiləsindən bəhrələnərək Azər-baycan ədəbiyyatına tam yeni bir bədii forma gətirib. 6 hissədən ibarət povestin hər bir hekayəsini ayrı-ayrılıqda araşdıraraq A.Tahirli göstərir ki, müəllif hər bir hekayədə öz sevimli qəhrəmanı Hacı Kərimin xarakterinin hansısa cəhətlərini açıqlayaraq, qəhrəmanın bütöv, tam bir obrazını yaratmağa səy göstərmişdir.

Bu bölümdə tədqiqatçı, C.Hacıbəylinin mühacirətəqədərki dövrdə yazdığı hekayə və felyetonlarında üzərində onların mövcud hökumətin yararsızlığını, xalqı aldatdığını, məmurların rüşvətxorluğunu əks etdimək məqsədilə yazdığını tutarlı nümunələrlə nümayiş etdirir.

Nailə MURADƏLİYEVA,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutunun baş elmi işçisi,

filologiya elmləri doktoru

Ədalət.- 2019.- 25 iyul.- S. 7.