Ceyhun Hacıbəyli haqqında ilk monoqrafik tədqiqat

 

II fəsil C.Hacıbəylinin mühacirti dövrü yaradıcılığını əhatə edir. A.Tahirli C.Hacıbəylinin üzdə olan və Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin yazıçıya aid fondunda saxlanılan Azərbaycan, fransız, rus dillərində qələmə aldığı bədii əsərlər və publisistikasının, xatirələrinin, tədqiqatlarının əlyazmalarını, makina yazılarını araş­dıraraq ədibin bədii irsinə olan baxış bucağını xeyli genişləndirib. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, fransız dilində yayılmış «Baş tutmayan ziyarət» əsərinin qəhrəmanı Əbdül Kərim yazıçının illərlə öncə obrazını yaratdığı Hacı Kərimdir. Tədqiqatçı yazır ki, dini dəyərləri yüksək qiymətləndirən, həmişə İslamın böyük təəssübkeşi olaraq çıxış edən C.Hacıbəyli Əbdül Kərimin müqəddəs ziyarətə getmək istəyi  «Hacı» titulundan sui-istifadə edərək varlanmaq, başqaları ilə təkəbbürlə dav­ranmaq niyyətlərinin günah və yolverilməz olduğunu açıb göstərir. Həcc ziyarətinə təmiz dualarla, pak niyyətlərlə, halal pulla getmək lazımdır. Müəl­lif qeyd edir ki, əsə­rin başlıca ideyası budur və bir epoxa bundan əvvəl yazıl­ma­sı­na baxmayaraq, ya­zıçının ideyası bu günümüzdə də çox aktualdır. Dinlə bağlı problemlər yazıçının fransız dilində yazılmış və Mirzəbala Əmrahov tərə­findən tərcümə edilmiş «Mü­əz­zinin lənəti» hekayəsində də özünə yer almışdır. Tədqiqatçı, əsərin 50-ci illərin ortalarında – "soyuq müharibə” dövründə yazıldığını əsaslandırır, hekayə ilə bağlı fi­kirlərinin izah edir və yazır ki, bu hekayə nəinki C.Hacıbəyli yaradıcılığında, eləcə də ümumən Azərbaycan, o cümlədən mühacirət nəsrində bənzərsiz bir əsərdir, nasirin Sovet imperiyasının tez-gec süqut edəcəyi ilə bağlı qəti qənaətinin, sarsılmaz iradəsinin, əqidəsinin, inamının bədii ifadəsidir. O dövrdə yazılmış «Nejdanovun işi» hekayəsindən söz açarkən, onu rejimin aynası adlandır və vurğulayır ki, müəllif burada insanlığın faciəsini bədii sözün gücü ilə bütün çılpaqlığı ilə canlandıra bilmişdir. A.Tahirli əsəri rus dissident ədəbiyyatı ilə müqayisə edərək, onu rus dissident ədəbi nümunələrinin pioneri, qaranquşu adlan­­dır­ması ədə­biy­yat­şünas­lığımızda olduqca önəmli fakt sayıla bilər. C.Hacı­bəy­li­nin, həm də Azərbaycan mühacirət irsində ilk və yeganə sənədli siporsisin «Stalin öpü­şü» və «Fatimə»nin müəllifi olduğu araşdırılır. Siporsis əsasında ssenari yazmağın və kinoda can­lan­dır­mağın Ceyhun bəyə nəcib olmadığına təəssüflənərək, sələfləri tərəfindən bu işi başa çat­dıracaqlarına ümid edir. Həmçinin gələcək tədqi­qat­çılara «Səssiz-küysüz məh­kə­mələr» əsərinin tam mətninin tapılmasını və tər­cü­mə­sini məs­ləhət bilir.

Fəslin «Xəyal və həqiqətlərin bədii-publisistik təcəssümü» adlı II bölü­mün­də tədqiqatçı, araşdırmaları əsasən Ceyhun bəyin memuarları üzərində aparır, ədibin həyatından olan bir çox faktlar üzərində dayanır, onun memuarist kimi nə dərəcədə istedadlı olduğunu açıb göstərir. Xüsusi yer, ilk Azərbaycan operasının yaranmasına ayrılmışdır. Ceyhun bəy qardaşı Üzeyir bəylə «Leyli və Məcnun» operası üzərində apardığı işlərdən ətraflı danışır və qeyd edir ki, Şərq musiqisinə polifoniyanı birinci gətirən Üzeyir bəy olmuşdur.

Monoqrafiyanın III fəslində Ceyhun bəyin araşdırmaları izlənir. Müəllif qeyd edir ki, Hacıbəylinin araşdırmaları barədə dolğun, sistemli elmi-nəzəri qənaətlər əldə etmək üçün onun qələmə aldığı əsər­lə­rin təsnifatını verməklə təhlil etmək və dəyərləndirmək məqsədəuyğundur. Bununla bağlı o, araşdırmaları 4 hissəyə ayırır. I hissədə ədəbiyyatşünaslığa, tariximizə, mətbuat, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin yaradıcılığına dair əsərlər izlənir. Tamamilə düzgün qeyd edilir ki, Ceyhun bəy birinci olaraq Azərbaycan mətbuat tarixinin elmi, sistemli və əhatəli tarixini qələmə almışdır və məqalənin bəzi nöqsanlarına baxmayaraq, onun, ayrıca ki­tabça şəklində çıxmasını təklif edir. Bu bölümdə müəllif, C.Hacıbəylinin azər­bay­canlı qa­dı­n – şairlərinə həsr olunmuş «Azərbaycanın gülləri» məcmuəsinə xüsusi diq­qət yetirir. Ceyhun bəyin onların şeirlərini ilk dəfə olaraq rus və fransız dillərinə tərcümə etdiyini, yaradıcılıqları haqqında elmi mühazirələr söylədiyini  və sovet ədəbiy­yat­şü­naslığına tənqidi yanaşdığını da açıqlayır.

 Folklorşünaslığa dair araşdırmalar və folklor nümunələrindən istifadə möv­zu­suna toxunarkən, müəllif qeyd edir ki, problemin həllinə bir neçə aspektdən (Hacıbəyli – folklor toplayıcısı, folklor tədqiqatçısı, folklor nümunələrindən yaradıcı şəkildə istifadə edən yazıçı kimi) yanaşılsa, daha dolğun və doğru elmi-nəzəri nəticələr əldə etmək müm­kün olar. «Qarabağ dialekti və folkloru” (Qafqaz Azərbaycanı) əsərinin bu gün də aktuallığını saxladığını və Qafqaz etno­qra­fi­ya­sını, dialekt və folklorunu öyrənmək üçün mötəbər məxəz olduğunu vurğulayır».

«Sovetologiya, politologiya və tarix sahəsində araşdırmalar» bölümündə müəl­li­f, Ceyhun bəyin nüfuzlu sovetoloq kimi tanınmasından, yazılarında sovet rejiminin antibəşəri mahiyyətini açmasından və onun gec-tez məhkum olacağını inan­dı­rıcı dəlillərlə əsaslandırmasından bəhs edir. Tarixlə bağlı araş­dır­maların fransız dilində olduğundan, hələ ki, onların öz tədqiqatçılarının göz­lə­di­yini göstərir.

«Tərcüməçilik fəaliyyəti» bölümündə A.Tahirli Azərbaycan – fransız ədəbi əlaqələrində Ceyhun bəyin müstəsna xidmətlərindən söz açır, İvan Turgenevin «Pulsuzluq», Monassanın «Yol­çu» əsərini ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyini vurğulayır. 1925-ci ildə onun tərcüməsi və rejissorluğu ilə Parisin «Femi­na» teatrında Üzeyir bəyin «Arşın mal alan» operettası tamaşaya qoyulmuşdur.

Nəticədə müəllif yazır ki, istər mühacirətəqədərki və istərsə də ondan sonrakı dövr Ceyhun bəy Hacıbəyli yaradıcılığı, ümumazərbaycan mədəniyyətinin, söz sərvətinin dərindən öyrənilmək, geniş təbliğ edilmək haqqını qazanmış bir parçasıdır.

Ümumi qənaət belədir ki, Ceyhun Hacıbəyli kimi nadir şəxsiyyətin çoxjanrlı və çoxsahəli alim - yazıçı irsinin ilk monoqrafik tədqiqatı ədibin elmi, bədii ax­ta­rış­larının öz dövrü üçün novatorluğu və bu gün üçün də gərəkliliyi haqda kifayət qədər dolğun təsəvvür yaradır. İşin böyük əhəmiyyəti bir də ondadır ki, müəllif bir çox məsələlərin üzərində işləməyi, araşdırmalar aparmağı gələcək tədqiqatçılara tövsiyə edir, lüzumlu sayır.

                      

 

Nailə Muradəliyeva,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi

şöbəsinin baş elmi işçisi,

filologiya elmləri doktoru

 

Ədalət.- 2019.- 26-27 iyul.- S.4.