Qafar Cəfərlinin nəsri haqqında bəzi qeydlər

(əvvəli ötən sayımızda)

Qafar Cəfərlinin kitabında üç novella ("Koma", "Alıcı" və "Hədiyyə") maraqlı, həqiqətən gözlənilməz əhvalat üzərində qələmə alınmışdır. Qeyd edərdim ki, nəsrimizdə bu "törəmə janr"a az hallarda rast gəlirik; səbəbi "hekayə"dən fərqli olaraq əhvalatın - hekayətin oxucunun yoza bilmədiyi, gözləmədiyi şəkildə qurtarmasıdır. Xatırladaq ki, rus nəsrində bu janrın ən kamil yazarı Anton Çexov, bizdə isə Mir Cəlal olmuşlar. A.Çexovun "Çinovnikin ölümü"nü vaxtilə orta məktəb dərsliyinə salmışdılar. Deməli, novellanı hər hekayəçi yazmır, yaxud mövzu tapmır.

Qafarın iki novellası: "Koma" və "Alıcı" omonim-qrammatik anlayış (termin) üzərində qurulmuşdur. Düzü, mən başlığı oxuyanda komanı tibb baxımından, xəstənin ağır vəziyyətində təsəvvürümə gətirdim. Sən demə, yanılmışam və bu halıma sevindim o baxımdan - müəllifin nəsr təfəkkürünün çevikliyinə, axtarışına. Bir də personajlarının psixologiyasını məharətlə çatdırmasına. Nağının və Davudun xarakterlərini yazıçı zərif örtükdən çıxarır, dialoqları ilə özlərinin psixologizmini göstərir. Biz insanlara məxsus münasibətlərimizdəki soyuqluq, axtarıb tapmamaq vərdişimiz və ilaxır. Bu dəfə Davud qohumu, Nağının müəllim qardaşı Tağını soruşur, durumu ilə maraqlanır. Müəllif ustalıqla müəllim tayfasının məişət qayğılarının heç də yaxşı olmadığına işarə vurmasını alqışladım bir pedaqoq - müəllim kimi: "Altmış yaşından üç-dörd ay ötmüşdü ki, bərk xəstələndi. Həkimlərin məsləhəti ilə müəllimlikdən bir dəfəlik ayrılıb həyət-bacasını əkib-becərməyə, mal-qara saxlamağa və repetitor kimi ildə üç-dörd uşaqla məşğul olmağa başladı. Bu epizodun xatırlanmasına böyük dəyər verirəm, ona görə ki, nəsrimizdə titullu yazıçılar da müəllim həyatına, ömrünü siniflərdə yaşayan müqəddəs peşə sahiblərinə müraciət etmirlər. Çünki onlar müəllim-məktəb həyatından bixəbərdirlər, az-çox yazanlar da müəllim xarakterini təhrif edirlər (yaxşı ki, yazmırlar). Qafar Cəfərlinin novelladakı qısa süjet çərçivəsinə salınmış həyatı, sonda kiçicik komada yaşaması bir povestə dəyər. Biz onun da şahidiyik ki, təcrübəsinin kulminasiya vaxtında - 60 yaşlarında müxtəlif süni bəhanələrlə, kağız üzərində donmuş əmrlərlə təqaüdə urvatsız yola salınması cəmiyyətimizə yalnız xəcalət gətirir. Cüzi təqaüdün ucbatından şərəfli ad daşıyan, halal maaşı ilə dolanan, yüksək rəsmi vəzifədə olanlara dərs deyən müəllim hətta naxıra gedir! Bəli, bu, cəmiyyətimizin novellasıdır! "Faciə" sözünü yazmağa əlim gəlmədi. Bəli, Qafar Cəfərlinin əzabla yazdığı kimi: "Mən dedim ki, Tağı müəllim komada, yəni köhnə, balaca evində qalır".

Yazıçı Q.Cəfərlinin novellalarında məişətimizin, quruluşumuzun daha ağrılı yerlərinə toxunulur. Yaşamaq, haqqını almaq üçün süni baryerlərlə qarşılaşırlar, halal pulları əllərindən alınır "Alıcı"da olduğu personajlar vasitəsilə: qızlarına elçi gəlib, ailə quracaq ata Elqəm və ana sevinirlər. Bəs el adətilə qızları Əminəyə cehiz qoşmalıdılar, buna isə maddi imkanları yoxdur, çarə oğlanları (Rusiyaya çörək pulu qazanmağa getmişdir, bu isə daha acınacaqlı vəziyyətdir) üçün ayrılmış torpaq sahəsini satmasıdır, alıcı tapmaqdır. Tərəddüdlər, ata etirazı, ana əzabı və əlacı kəsilmiş, razılığa gəlmək. Bu yolda idarələrin qapısını döyən, çox ustalıqla ondan rüşvət götürən məmurların həyasızlığı, Elqəmin etirafı: "Öz halal torpağımı satmaq üçün kəndin icra nümayəndəsi, bələdiyyəsi, torpaq şöbəsi və kadastr idarəsi arasında bir aydan çox süründüm. Hər birində də işi elə qurdular ki, yalvara-yalvara pul verdim. Artıq beşinci dəfədir ki, bura reyestr idarəsinə gəlirəm".

Novellada Alıcı adlı şəxs, şöbə müdiri imiş, soyadı Bacarani. Hansı ki, o, mənfi adam, Pənahın tayı deyilmiş: "Müəllim abırrı adama oxşayır, onu incitməyək. Kupçasını hazırlayıb verin" - deyir. Maraqlı bir nüans da novellada yox deyil: həm hadisə, həm də şöbə müdirinin özü gözlənilməz təsiri oyadır. "Hədiyyə" də maraqlı hadisə üzərində qurulmuşdur. Məktəb həyatının bir parçası təsvirini tapmışdır. Qafar Cəfərlinin "ədəbi təcrübəsi" daha bir uğurunun üstündən keçmədən alqışlamaq yerinə düşər. "Saatın 61-ci dəqiqəsi" nəsr kitabında "Namus yarası", "Xəyanət" və "Xoşbəxt əsirlər" adlı üç dedektiv povesti verilmişdir. Bu janrın uğur qazanması təbiidir, müəllifin mövzunu seçməsi, hadisələri macəraçılığa aparması və oxucunu intizarda saxlaması. Bu sıraya yazıçının konkret təhkiyəsini də əlavə edərdim. Nəsr nitqinin (dialoq da istisna deyil) mühüm forması mülahizə, diskurs mühakimədir. Hər bir söz, işarə olacaq (yaxud olmuş) hadisələrin "yolunu" açır, baş verən əməliyyatlar yazıçı düşüncəsi və təhlilinə ehtiyac yaradır. Məsələlərin həm sosial, həm də mənəvi aspekdə qoyuluşu bəzi rakurslardan aydınlıq gətirir. Bu sözləri Qafar bəyin dedektiv povestlərini oxuyandan sonra deməyi özümə borc bildim. Və məşhur ədəbiyyatçı X.L.Borxesin: "Ədəbiyyat - idarə olunan uyğudur" - fikrini xatırladım. Necə ki, Q.Cəfərli hadisələri bədii situasiyalarda, səs-küysüz, təmkinlə məcrasına qoyur və ideyalara çevirir. "Namus yarası" povesti, hərçənd, oxucuya bir növ mövzunu yozdurur (bu, olmasa daha yaxşıdır, ad seçməklə bağlıdır), lakin oxucu əhvalatların sosial-əxlaqi mahiyyətinə varanda düşünməli olur. Ailə-məişət zəminində baş verən, bacısının (bəlkə də digər bacısı Kubranın) namusu qonşu Rafiq tərəfindən tapdalandan sonra Xəyalənin acı taleyini görürük. Əsərin iki (bəlkə də üç) görünən tərəfi ibrət almağa zəmanət verir. Birincisi ailədə atanın nümunə olması, övlad tərbiyəsində rolu məsələsidir. Xəyalənin atası bu mühüm funksiyanı itirmişdir, uşaq üstə ölən anadan sonra özü üçün yaşayan ata və ailənin ağır maddi yükünü erkən daşıyan Xəyalə obrazlarını son vərəqədək izləyirik. Xəyala hətta Dağıstana gedir, aylarla alver edib pul qazanır, ailəni dolandırır. Bu isə Xəyalənin açıq etirafı olmasa da məntiqlə iki bacısını başlı-başına buraxmaya, qonşu Rafiqin evində qulluqçu kimi işləməyə gətirir və Xəyala bununla əsla barışmaq istəmir, əvəzində ömrünü doğmalarının yaxşı yaşamalarında görür. Polis zabiti Əli Zaminli ilə söhbətində hisslərini gizlətmir: "Mən əvvəlki qaydada yenə evə gəlib-gedərdim. Yenə istəyim çıxırdı, amma mən ərə getməyə razılıq vermirdim. Mənim bacı-qardaşım sahibsiz, imkansız qalacaqdısa, mən necə xoşbəxt ola bilərdim? Bircə onları el qaydası ilə, ləyaqətlə yerbəyer edə bilsəydim!. Kubradan xahiş edirdim ki, Rafiqin evində işini görüb qurtaran kimi tez qayıtsın". Bu duyum Xəyalənin daxilindən gələn xəbərdarlıqdı. Arvadı ölmüş bişərəf qonşunun atacağı binamus addımın səsiydi və biçarə qız yanılmamışdı. Bu məsələdə Qafar bəy bir pedaqoq kimi hadisələrə yanaşır, obrazlarının davranışını ortaya qoyur: nəzarətsizliyin acı nəticələri uzaqda deyil, qonşuluqdadır, od alışıb hər şeyi kül edər, necə ki, yandı da! İkincisi qisas məsələsidir ki, Rusiyada yaşayan Rafiqin Elşad adlı oğlunun kəndə pis niyyətlə dönməsi və atasının qazda boğulmasının baiskarının Xəyalə olduğunu yəqinləşdirib, onu öldürmək və aradan çıxmağa hazırlaşmasıdır. Sual yaranır: Bacısı Şəfiqənin namusuna sataşan, hətta ondan hamilə qalan Rafiqin amansızcasına məhv edilməsi Xəyalə tərəfindən nə dərəcədə düzgün addımdır. Əli Zaminli demişkən, bir qarışqanı yaratmaq iqtidarında olmayan insan - Xəyalə haqlıdırmı? Bu hərəkət, yoxsa qadın hikkəsidir, ruhi həyəcanın - akselerativ yaşantıdır? Bu hərəkəti müəyyən niyyətlidir - dizpozisiyalıqdır? Bu hərəkət vəhşilikdir - hanniballıqdır? Hər üçü və daha əlavəlisi də ola bilər. Üçüncüsü hüquq-mühafizə orqanlarında çalışan əməkdaşların operativliyi, yeri gələndə "yazılmamış qanunlara" rəvac vermələridir. Bu sonuncunun povestə daxil edilməsi eyni zamanda Qafar Cəfərlinin ədəbi cəsarətidir, icraçısı polisdə şöbə rəisinin müavini Əli Zaminlidir (bu obraza yazıçının bir hekayəsində və povestində də rast gəlirik) və inandırıcı hərəkətlər edir. Cavanlığı, sağlamlığı həbsxanada sovrulmuş, 12 il barmaqlar altında vərəmə tutulmuş bir namuslu azəri-türk qızının binamus, ləyaqətsiz kişini ölümə məhkum etmişi təzədən həbsə almaq nə dərəcədə Allaha xoş gedərdi? Əli Zaminli Xəyalənin səmimi, yana-yana söylədiklərini, əməllərini dinlədikcə haqlı olaraq bu kriminalda belə, daxili təmizlənməni - katarzisi duyur və qarşısındakına haqqa qazandırır.

Xəyalə Rafiqin mənzilinə gəlir, onun etirafını eşitsəydi güman ki, qəzəblənməzdi, mezantronik xasiyyətli adamı bağışlayardı. Əvəzində nə eşidir bacısını ləkəyən bir əclafdan: "Elə fikirləşirdin ki, Şəfiqəni özümə arvad edəcəyəm? Bir gün ölsəm var-dövlətim də sizə qalacaq? Elə sizin kimi cındırlarla qohumluğum çatmırdı! Axmaqlar! Layiq olsaydınız, elə Kubra ilə evlənərdim də. Öz yerinizi bilin. Bu evdə keyf görməyiniz elə sizə bəsdir! Beləsini daha heç yerdə görə bilməzsiz! Bu cür rahatlıq, cah-cəlal! Kubra da əl çəkmirdi. Başa saldım, o, tez başa düşdü". Və sair kişiyə və kişiliyə sığmayan çərənləmələr. Povestdə Xəyalə obrazlı güclü alınmışdır, hətta oxucu əsərin dedektivliyini ikinci plana keçirir, xalis mənəvi-əxlaqi prizmada onu təsəvvür edir. Cavan, sağlam qız olasan namusu tapdalayan güclü kişini və namusu oğurlanan zərif bacısını qətlə yetirəsən, sonuncunu boğasan! Xəyalə danışdıqca ürəyini boşaldır, sakitləşir, sirr saxlamır. Ondakı namusun, bu namusun qisasını çıxmaq həddinə çatdırır özünü, bu psixoloji məqamlarda medibasiyaya vadar edir, yəni dərin fikri və hissi birləşmədə axtarıb tapır, ağır namus yükündən xilas edir varlığını. Lakin yazıçının ustalığını qiymətləndirərdim; Xəyalənin haqqına atdığı bu addım hendofnik-həzzalma deyil personajının tolerantlığından irəli gəlir.

Qafar Cəfərlinin "Xəyanət" povesti bir ailənin faciəsi üzərində yazılmışdır. Hümmət kişinin arvadı Türə, qızları Maya və səkkiz yaşlı Könüldür. Onların həyat tərzi, Hümmətin əvvəllər, qəzaya düşməzdən əvvəl yaxşı yaşamaları, sonradan təkayaqlı olaraq arvadı və böyük qızı tərəfindən "atılması" məişət səviyyəsində oxucuya təqdim edilir. Hümmətin əsgər yoldaşı Əli Zaminlinin bu hadisəni eşidib başsağlığı üçün dostugilə gəlişi dərdi təzələyir və cinayətkarın - qatilin mütləq tapılmasını xahiş etməsi povestin süjet xəttini daha da zənginləşdirir. Bu şəxsi - Əli Zaminlini təkrarən iş başında (təqaüddən sonra), kriminal aləmdə görürük: yenə peşəsində ayıq və mahir, dostluqda sadiq və ədalətli görürük. Bu məsələdə elə düşünürəm ki, yazıçı "köhnə, bişmiş kadr" məsələsində bir çağırış edir ki, yaş məsələsi, xüsusilə, kriminal (və müəllimlikdə) aləmdə son dərəcə lazımlı fiqurlardır. Əslində cavan müstəntiqlər onlardan öyrənməlidirlər; rəis Rəşid Mürsəlov vaxtilə Əli Zaminlinin işçisi olmuşdur, cari cinayətin açılmasında rolu az deyilg

Povestdə "Namus yarası"nda olduğu kimi, cinayətin fərqli olaraq "görünməyən" tərəfilə tanış oluruq. Xəyalə aşkara cinayətə əl atmış, bacısını və Rafiqi qətlə müxtəlif vəziyyətlərdə yetişdirmişdir. Və diqqət Xəyalə obrazının mənəvi əzablarına yönəldilmişdir, "Xəyanət"də əsas diqqət ata Hümmət kişinin ağır itkilərdən, xüsusilə, Könül körpəsinin ölümündən təsirləndiyi diqqət mərkəzində dayanır. Lakin Qafar Cəfərli kriminal məsələlərin mahiyyətinə, onun açılması mizanlarına üstünlük verir. Mən fikrimdə israrlıyam ki, müəllif bu məsələləri yaxşı bilir, kritik situasiyaları peşəkarlıqla "açır", bunu Əli obrazının simasında təsvir edir. Bu, dedektiv müəllifləri üçün xarakterikdir, sırf macəraçılığa yol açmamaqdır, janrın tələblərini gözləməkdir. Məsələn: Adətən, belə çətin məqamlarda dara düşən insan özünə yaxın adamla təmas, ondan kömək ummağa çalışır. Qaynatası ilə dostluğumu bilirsə, demək, məni də özünə yaxın, məhrəm hesab etməlidir. Bu inamı qazana bilsəm Qadir ürəyini mənə açacaq. Yaxud: "Qadiri dinlədikcə Zaminli onun gözlərində bir qorxu, səsində bir titrəyiş olduğunu hiss etdi. Bu, səbəbsiz ola bilməzdi. Uzun illərin təcrübəsi imkan verirdi ki, günahkarlarla günahsızın səs tonunu, danışıq tərzini, göz ifadələrini, mimikasını bir-birindən ayıra bilsin. Bir anlıq ona elə gəldi ki, Qadir hadisə ilə bağlı nəsə bilir və ya nəyisə gizlədir. Əməliyyat fəndinin vaxtı idi: birbaşa həmlə xarakterli qəfil sualla müsahibini şoka salmaq". Q.Cəfərlinin "Xoşbəxt əsirlər"i də səviyyəli, günün, ilin, əsrin ən yaralı nöqtələrindən, insanların (cinayətkarların) insanlıq müstəvisindən "oyana" çıxmasından bəhs edir və biz yenə də əməliyyatçı-polis zabiti Əli Zaminli ilə qarşılaşırıq.

Qafar Cəfərlinin bu üç dedektiv povestində təbii ki, paralellər yox deyil, orada cinayət prosesləri mövcuddursa, açılırsagoxşarlıq inkaredilməzdir. Məncə, müəllif bu "triada"nı bir başlıq altında ayrılmaz şəkildə versə daha məqsədəuyğun olardı, oxucu hadisələri bir-birindən həm ayırıb, həm də birləşdirib qavrayardı. Buna əsası Əli Zaminlinin baş qəhrəman olması da əsas yaradır. Nəsrdə "tendensiyalı roman" anlayışı vardır ki, bu ədəbi məhsulu əsərin həcmilə yox, müəllif fikrini, ideyasını yeni ənənələr (tendensiyalar) çərçivəsində təsdiqləyir. Bu "üçlük"də ambivalentlik - hisslərin, həyəcanların ikili mahiyyətini: simpatiya və antipatiyanın sonu haqqında oxucuda təsəvvür yaranır və düşünməli olursan: bu cinayət (yaxud hərəkət) nə üçün baş verdi, buna ehtiyac vardımı? Günahsız insanı öldürməyə dəyərdimi? Bəlkə insan həyatına "uf" belə demədən qəsd edən adam üçün dünyanın sonudur? İstədiyini həyata keçirsin, sonrasını Allah bilər! Dedektiv əsərlərdə teza və antitezalıq: dəlil və əks dəlil aparıcı olur ki, kriminalistlər üçün bu yanaşmanı obyektiv araşdırıb açmaq vacib faktor sayılır. Sadaladığım və sadalamağa imkan tapmadığım anlamımı, yozumumu Qafar Cəfərlinin həm hekayələri (novellaları da), həm də povestləri verdi, daha başqa nüanslar da həmçinin. O, sanki mövzunun tapılması üçün darıxmır, çün, təhkiyənin axarlığı da bunu göstərir, oxucu "ilişmir" nahamvar yolla gedərkən. Hadisələr, onların davamı və açılması yazıçı düşüncəsinin öz predmetinə istiqamətlənir və sözlər ( müəllifin dili) bir-birini tamamlayır, məna çalarlarının üzərinə işıq salır.

Qafar Cəfərlinin nəsr poetikasında Söz dilin materialı olmaqla yanaşı, linqvistik baxımından sözün (kəlamın) yaşamasının spesifik predmeti müəllifin dil təfəkküründən qaynaqlanır. Sözün bütövlük funksiyası fərdi üslubu formalaşdırır. Qafar Cəfərli yeri gələndə praqmatik süjetə üz tutur, bu, meyl hekayələr üçün səciyyəvidir ("Səbir", "Dəyyus", "Çənlibel"də) və alınır. Yazıçının təsvir yaddaşı güclüdür, təbiətin fantomu hadisələrin açılmasına xidmət edir. Mən Qafar bəyin nəsrində yeni sözlərlə, terminlərlə, ifadələrlə qarşılaşdım, zəngin lüğət fondu gənc yazıçı üçün lazımlı materialdır. Xüsusilə, sözün deferensiyası, yəni müxtəlif dil üslubu, sosial dialektlər, peşə ifadələri (Jarqondan istifadə etməmişdir) və sair maraq doğurur və gələcəkdə daha iri həcmli romanlar, povestlər, hekayələr qələmə almağa imkan verir. Bu sıraya yazıçının monoloji və dialoji nötqini də əlavə edərdim.

İstedadlı - bu ifadəni - fikri yazıçı Qafar Cəfərlinin barəsində yazdığım kitabın kontekstindən çıxış edib, onun nəsr yaradıcılığında işıq gördüm, nəsr poetikasına xas ədəbi nüansları sezdim və ümidləndim ki, ədəbiyyata peşəkar yazıçı ayaq basmışdır, bu çətin, iztirablı və sevinc bəxş edən aləmdə rahat nəfəs almağa qadirdir. Yazıçıya nə lazımdır: mövzu seçimi və nəsr üslubu, dil (səs) ponifonikliyi və təhkiyə sadəliyi, obrazlarının mövcud cəmiyyətin içindən çıxması və əksliklərdən çəkinməməsig Daha nə qalır: yeni əsərlərə imza atmaqla oxucusunun psixologiyasını bütövləşdirmək.

Mən buna inanıram.

P.S. Bir məsələyə toxunmağı lazım bildim və istəmədim "açıq" qalsın, çün, yazıçının fərdi yozumunun əleyhinə çıxmaq düzgün olmazdı, eləcə də yaradıcılığına münasibətini bildirən oxucu da fikrindən keçəni gizlətməməlidir. Ölüm anlamı qırmızı xətlə keçir, obrazları (qəhrəmanları) hansısa səbəblərdən dünyalarını dəyişirlər, hətta bir əsərdə yarıdan çoxu! Bu faciənin fəlsəfəsində nə dayanır? Fiziki məcburiyyət, yoxsa mənəvi diqtə? "Qəbir yeri", "Qumru", "Çənlibel" hekayələrində və danışdığımız povestlərində. Səbəb nə? Xeyli düşündüm və bu cismani itkini insan xarakterilə cəmiyyətin sosial ziddiyyətlərinin nəticəsi kimi səciyyələndirirəm. Baiskarın bu ağır yükünü insanın daxili çatışmazlığında axtardım. Məncə, bu insanlar "artıq adamlar"dır, təbii və süni ölümün qurbanlarıdır; onların yaşamağa haqqı çatırmı? Müəllif demişkən: bir qarışqanı yaratmaq (hətta diriltmək) qüdrətindən məhrum İnsan nə üçün ölümə məhkumdur. Bu barədə xeyli götür-qoy etdim, müxtəlif variantlar seçdimsə, yekdil qərar çıxarmaq istəmədim - süni alınardı. Ən optimal qərarı isə yazıçı-müəllif verə bilər.

Allahverdi Eminov,

Ədəbiyyatşünas-tənqidçi,

fəlsəfə doktoru, dosent, pedaqoq

Ədalət 2019.- 1 mart.- S.6.