A.Həsənlinin özü və sözü haqqında düşünəndə

Şair-publisistin 65 yaşına

Oqtay Abbas,

pedaqoji elmlər

üzrə fəlsəfə doktoru, şair.

(əvvəli ötən sayımızda)

Ağacəfər də bu barədə öz yazılrında yazıb. O mənim dünyaya göz açdığım Dəvəçi (indi Şabran) rayonunun Çaraq kəndində çox olub. Zarafatla deyirəm ki, Ağacəfər, sən Çarağın fəxri vətəndaşısan. O da elə həmin tonda cavab verib: Belə yanaşanda gərək sənin də Rvarudun fəxri vətəndaşı olduğunu nəzərə alaq. Çaraqda olanda bəzən səhəri "dirigözlü" açmışıq. Dünyanın keşməkeşlərindən, klassik və müasir ədəbiyyatdan danışmışıq. Sözün qüdrətinə heyran olmuşuq. Ağacəfər hər dəfə söhbəti məharətlə gətirib bağlayıb böyük Füzuliyə. Ağacəfəri tanıyanlar onun M.Füzulini, demək olar ki, əzbər bildiyini bilirlər. Kənd axşamları qarışıb Füzuli poeziyasının nuruna. Elə səhər də açılıb bu işıqla.

Sözdür gühəri-xəzaneyi-dil,

İzhari-sifati-zatə qabil!

Can sözdür əgər bilirsə insan,

Sözdür ki, deyərlər özgədir can.

Billah, bu yamanmıdır ki, hala,

Əmvatə söz ilə verdin əhya?...

Mən də Ağacəfərin doğulub boya-başa çatığı kənddə- Lerikin Rvarudunda az olmamışam. Bir-birindən maraqlı keçib günlərimiz. Ağacəfərin atası, indi haqq dünyasında olan Hüseyin əmi də söhbətlərimizə qoşulub, məclisi daha da şirinləşdirib. Onun xatirələri bizi aparıb bizim dünyada olmadığımız illərə. Canlanıb o günlər gözlərimizin qarşısında. Represiya illərindən söz düşəndə Hüseyin əminin çöhrəsinin necə tutulduğu, sifətinin necə qaraldığı yadıma düşəndə sanki o illəri mən də yaşamışam kimi hiss edirəm özümü. Bu söhbətlərdən başımız açılan kimi üz tutmuşuq Lerikin görümlü-baxımlı yerlərinə. Belə yerlər də istədiyin qədər. O illərdən çox zamanlar keçib. Amma indi də yada salanda görüşdüyümüz adamların Ağacəfərə doğma münasibətini xatırlayıram. Hamı səmimiyyətlə, doğmaları ilə rastlaşıblarmış kimi, hal-əhval tuturdu. Ağacəfər də eyni səmimiyyətlə cavab verir, bu görüşdən çox sevindiyini ifadə edir, kitablarından onlara hədiyyə verirdi. Oxumağı bacarmayanlar da bu kitablara sevinclə baxır, razılıq edirdilər. Bir ağsaqqalın dediyi sözlər indi də yadımdadır: Nəvəmə oxudacağam bu kitabı, sonra da verəcəyəm onda qalsın.

Onsuz da həssaslığı ilə seçilən Ağacəfər ağsaqqala bir qədər də yaxın gəldi. Nəvəsinin adını, neçənci sinifdə oxuduğunu soruşdu. Sonra kitablarından birini açdı, nəsə yazdı və həmin kişiyə təqdim etdi.-Verərsiz nəvənizə,-dedi.

"Nəsə yazdı" ifadəsini işlətdim. Amma müəllif sözü yazdığına əminəm və buna da əminəm ki, kitaba yazılmış müəllif sözləri həmin uşaq üçün dünyanın ən yaxşı sözləri olacaq, onu daha yaxşı oxumağa ruhlandıracaq, bəlkə də şeir yazmağa həvəsləndirəcəkdi.

Bu xatirələr Ağacəfərin tanıdığı insanlara münasibəti ilə onun yazılarındakı səmimilik arasında assosiasiya yaradır. Görürsən ki, Ağacəfərin nəsrində, publisistik yazılarında da bir şeir ovqatı var. Asan oxunur. Dili aydındır. Çatdırmaq istədiyi məsələni dolğunluğu ilə təqdim edir: "Adil Cəmil yer-yurd itirdi, el-obası, ixtiyar yaşı, şair təbiətli atası Kəlbəcərdən gen düşdü. Qurbanini, Tufarqanlı Abbası, xəstə Qasımı, Sarı Aşığı, Şəmşiri sinədəftər bilən nurani atası ağsaqqal ömrünün ahıl çağlarında həsrətə dözmədi, taleyini qarğıdı, əlindən heç nə gəlmədi və nisgillə barışdı. İndi o, Kəlbəcəri əbədi olaraq Masazır məzarıstanına dəyişib, orada rahatca uyuyur. Ancaq Savalan atanın nigaran ruhu yenə Dəli Dağın, Murovun sorağındadır". Bu parça Ağacəfərin "Qu quşunun nəğməsi kimi..." adlı kitabındakı "Tale ortağım və nəsildaşım" adlı yazısındandır. Görkəmli şair və dəyanətli dost Adil Cəmil haqqındadır yazı. Nümunə nəsrdən çox nəzmə bənzəyir. Və qeyd etdiyimiz kimi, Ağacəfərin nəsr əsərlərində, publisitikasında bu xüsusiyyət onun yazılarını daha şirin, daha yaddaqalan edir. Müasir dünya insanları vaxt qıtlığı ilə sınağa çəkir. Hamı vaxtın sürətlə getdiyindən, zamanın çatışmazlığından şikayətlənir. Bu isə insanlardan bütün sahələrdə konkretlik tələb edir. Başqa yol yoxdur. Vaxt çatışmazlığının qarşısını, qismən də olsa, ancaq fəaliyyətdəki konkretliklə almaq mümkündür. Yazıda da belədir. Adamların "uzun yazılar" oxumağa hövsələsi çatmır. İnsanlar roman, povest, poema oxumaqdan çox əsərlər haqqında rəylərlə tanış olmağa üstünlük verirlər. Təbii, rəy əsər haqqında dolğun fikir formalaşdıra bilməz. Orijinaldan oxumağın hissi-emosional təsiri də öz yerində. Amma nə edəsən? Reallıq belədir. Açıq görünür ki, Ağacəfər yazılarında bu reallığı nəzərə alır. Ancaq konkretlik onun yazılarında məqsədi duymağa mane olmur, əsərin ideyasını tutmağı, həyati nəticə çıxarmağı əngəlləyə bilmir. Qənaətə gəlirəm ki, Ağacəfərin istər şeirlərini, istərsə də nəsrini maraqlı edən, şirinləşdirən cəhətlərdən biri də elə budur-konkretlik! Konkretliklə məqsədi, mahiyyəti, məzmunu ifadə edə bilmək! Böyük Nizaminin misraları düşür yadıma:

Sözün də su kimi lətafəti var,

Hər sözü az demək daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir su da.

Görünür, konkretlik təkcə müasir dövrün problemi deyil, onun tarixi qədimlərə gedib çıxır. Amma müasir dövrdə problem ciddi şəkildə kəskinləşib.

Ağcəfərin yaradıcılığında insan amili, "İnsan necə olmalıdır"? sualı qırmızı xətlə keçir. Bu, yaxşı cəhətdir. Ona görə belə hesab edirik ki, onun əsərlərində bu suala bəzək-düzəksiz cavab verilir. Çox vaxt da cavab verilmir. Cavabın tapılması sadəcə oxucunun ixtiyarına buraxılır. "Şəhid" sözü A.Həsənlidə bir qədər də müqəddəs, nəvazişli, kövrək səslənir. Ağacəfərin yazılarının qəhrəmanları çox müxtəlif sahələrin, peşələrin nümayəndələridir. Bu adamların xarakterindəki oxşarlıqları və fərqli cəhətləri müəllif məharətlə yazıya gətirir. Oxucu yazıları mütaliə edərkən özünü kitabla deyil, həmin qəhrəmanlarla üz-üzə dayanmış, ünsiyyət saxlamış kimi duyur. Bir anlığa onun daxili aləmi oxucunun gözləri qarşısında canlanır. Əlbəttə, bu yazıçının məharətindən, ifadə vasitələrindən yaradıcılıqla istifadə edə bilmək bacarığından asılıdır.

A. Həsənli yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan cəhətlər çoxdur. Bu xüsusiyyətlər ona müraciət etdiyi şəxsin obrazını daha dolğun yaratmaqda, daxili psixoloji aləmini açmaqda kömək edir. Ağacəfər başqa ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar haqqında çoxlu yazıların müəllifidir. Onların arasında fəhlə də, alim də, mədəniyyət nümayəndələri də, iş adamları da var. Fərqli adamlardır. Amma yazılarda onların hamısı üçün oxşar olan cəhət daha çox diqqəti cəlb edir: Vətənə, doğma Azərbaycana münasibət. Yazıçı sanki axtarıb bu adamların arasından elələrini seçir ki, onların qəlbi həmişə Vətən sevgisi ilə döyünsün. Azərbaycanın sevincinə sevinsin, kədərinə qüssələnsin. Yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabda xaricdə yaşayan onlarla həmvətənimizlə bağlı bir-birindən maraqlı yazı nümunələri verilmişdir. İstisnasız olaraq bu adamların hər biri daha çox vətənsevərliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu faktın özü də belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, müəllif- A.Həsənlinin özünün daxilində də bir əbədi Vətən sevgisi, Vətən istəyi vardır. Əks halda, yazılarında vətənpərvərlik hissi bu qədər güclü verilə bilməzdi.

Belə düşünürəm ki, hər kəsin yaradıcılığı özünə oxşayır. Bu barədə başqa yazılarımda da fikir bildirmişəm. İnsanın xarakteri, yaxşısı, pisi fəaliyyət məhsullarında öz əksini tapır. Psixoloqlar belə bir qənaətə çoxdan gəliblər. Ağacəfərdə də belədir: Hər hansı yazısını, istər şeiri olsun, istər publisistik yazılar, oxuyanda özü gəlib dayanır gözlərinin qarşısında.

Özünün dediyi kimi, Ağacəfər Azərbaycanı qarış-qarış gəzib, onun hər bir guşəsinə bələddir. Bunu onun yazılarından da sezmək olur; yaradıcılığında Azərbaycanın bütün bölgələri, bu bölgələrdə yaşayan işıqlı insanlar əhatə edilib. İlk baxışda qeyri-adi bir hiss yaratmır. Amma dərindən düşünəndə görürsən ki, belə yanaşma publisistik yazıların dəyərini artırır, oxucuda tamlıq hissi, dolğunlq təəssüratı yaradır. Yeri gəlmişkən, tərcümə sahəsində daha çox bədii əsərlərin çevrilməsinə üstünlük verilir, publisistik yazılar diqqətdən kənarda qalır. Bunun hansı məntiqi əsası var? Yəqin, yoxdur. Əksinə, xalqın dəyərləri, ziyalı insanları, siyasi xadimləri, ağsaqqalları barədə publisistik yazıların başqa dillərə tərcümə olunması ölkəmiz, onun mədəniyyəti, dövlətçilik ənənələri... barədə dünya ictimaiyyətinə daha yaxşı məlumat verməyə imkan yaradar. İkili siyasətin baş alıb getdiyi dünyada bu daha vacib deyilmi?! Bədii əsərlərin tərcüməsinə etiraz etmək niyyətimiz yoxdur. Sadəcə, publisistik yazıların başqa dillərə çevrilməsinin həm də siyasi, beynəlxalq əhəmiyyətini nəzərə çatdırmaq istəyindən yaranır bu fikir. Elə hesab edirik ki, yazıya gətirdiyimiz fikirlər barədə ilk növbədə müəlliflərin özləri, o cümlədən publisistika sahəsində yaxşı uğurlar əldə etmiş əziz dostum Ağacəfər də düşünməlidir.

Söz-sözü çəkər deyirlər. Yadıma Ağacəfərin heç də uzaq olmayan zamanda təqdim etdiyi "Müəllimin həyat dastanı" adlı digər kitabı düşdü. Bir nəfəsə oxudum. Bəlkə də kitabın olduqca maraqlı olması, bəlkə özümün də müəllim olmağım səbəbindən əsər məni belə çəkdi. Bilmirəm, amma onu bilirəm ki, dəyərli bir insana, min əzablara qatlaşmağı göz önünə lap gənclik illərindən alan müəllimə, uzun bir dövrdə məktəb direktoru işləmiş, el ağsaqqalı kimi nüfuz qazanmış Şahbaba Mirbaba oğlu Poladova həsr olunub. Şahbaba müəllim Şabran rayonunun ucqar bir dağ kəndində çalışıb. Layiqli övladlar tərbiyə edib. Dərs dediyi şagirdlər indi müxtəlif sahələrdə çalışırlar. Amma Şahbaba Poladovu yenə özlərinə müəllim sayır, xətir-hörmətini saxlayırlar. Daha maraqlısı isə budur ki, kitabı oxuduqca Azərbaycanın ümumiləşdirilmiş bir müəllim surəti canlanır gözlərim qarşısında: bu müəllim peşəsinin vurğunudur, gözünün nuru, qəlbinin hərarəti ilə formalaşdırdığı şagirdlərini sevir. Aldığı məvacibin onu necə təmin etməsindən asılı olmayaraq (hərçənd bu, çox vacib məsələdir), sevgisi heç vaxt azalmır. Bu sevgi uşaq və gənclərin ürəyinə böyük hərflə yazılan İnsan sevgisidir. Yazılanlar Ağacəfərin ümumiləşdirmə bacarığından, yazmaq istədiyi adamı dəqiq və ətraflı öyrənə bilməsi üçün çəkdiyi zəhmətdən xəbər verir.

Ağacəfərdə dilə, sözə qibtəedici bir həssaslıq var. Yazılarını oxuyanda heç vaxt "bu söz, bu cümlə burada yox, başqa yerdə işlədilməliydi" kimi fikirlər oxucunu yormur, diqqəti "orfoqrafik, üslub" problemlərinə dağıtmır. Nəticədə müəllif-oxucu ünsiyyəti soyuqluqdan, birtərəflikdən xilas olur. Oxucuda kitabla deyil, müəlliflə üz-üzə dayanıbmış kimi bir gözəl hiss yaradır. Bunun əhəmiyyəti nədir? Fərdlər, cəmiyyət nə fayda qazanır belə yanaşmadan? Şübhəsiz, fərdi fayda daha çoxdur. Amma bunun oxumağa həvəsi olan bir təbəqənin formalaşmasındakı rolunu da unutmamalıyıq. Təbii, o iddiada deyilik ki, oxucu təkçə A. Həsənlinin əsərlərini oxuyan kimi dönüb çevriləcək kitabsevərə. Problemin həlli hamımızdan-yazıçılardan, müəllimlərdən, valideynlərdən... asılıdır.

Bəli, təqdim olunan bu portret-yazı gözəl Azərbaycan ziyalısı, yaxşı şair, nasir, jurnalist, dəyərli dost, səxavətli insan olan Ağacəfər Həsənli haqqında ürəkdən gələn fikirləri özündə əks etdirir. İnanırıq ki, hələ uzun illər sonra da A.Həsənli yaradıcılığı qədirbilən oxucular tərəfindən seviləcək və maraqla izlənəcək.

Ədalət 2019.- 1 mart.- S.6.