"Bilən bilir dünya necə dünyadır..."

NAĞILLAR YALAN OLMUR?

"Qadınlar qulaqları ilə sevir" - deyiblər.

Çarli Çaplin 1931-ci ildə çəkdiyi "Böyük şəhərin işıqları" adlı səssiz (!) filmdə bu mifi darmadağın etdi, daha doğrusu, onun astar üzünü göstərdi, üstəlik, böyük ALDANIŞ haqqında yaratdığı antimifə bu gün də insanları öz cazibəsində saxlayan, dünya kinoşünaslarının dönə-dönə qayıtdıqları bir neçə saniyəlik dahiyanə epizodla nöqtə (bəlkə də nida içarəsi) qoydu...

Çaplin göstərdi ki, qulaqları, daha doğrusu, səs obrazları ilə sevmək əslində, nəinki qadınların, ümumiyyətlə, insanların ən böyük ALDANIŞIDIR.

Həmin o anları göstərən kadrlar dünyanın hər yerində kino dərsliklərinə salınıb öyrənilir, tədris olunur, lakin Çaplinin yaratdığı bu şedevrdə - həmin o epizodda əbədiləşən anlar - miskin, avara Çarlinin öz sehrinə görə hətta Mona Lizanın təbəssümünü kölgədə qoyan təbəssümü öz sirrini sona qədər açmır ki, açmır...

Dünyada, eləcə də onun bir parçası olan Azərbaycanda bu filmə tamaşa etməyən az adam tapılar. Amma çoxlarının ekssentrik komediya ustası, gülüş kralı kimi tanıdığı Çaplinin bu ağlamalı komediyada nə demək istədiyini, bizlərə hansı mesajı ötürdüyünü filmə həm də 6-cı duyğunun gözü ilə baxmağı bacaranlar duyar.

...Gənc, gözəl, amma dünya işığına həsrət qalmış bir qız əlində səbət küçədə gül satır. O, sonda onun gözlərini açacaq bir eşq, bu eşqi onun həyatına gətirəcək alicənab centlmen həsrətindədir və inanır ki, xoşbəxt gün gələcək, həmin o böyük məhəbbətin onun ayaqları altına tökəcəyi pullar gözlərini açacaq və o da bundan sonra indiyədək yalnız səsindən tanıdığı sevgilisini, yalnız səs obrazları ilə sevdiyi dünyanı daha böyük şövqlə sevəcək. O, hər gün bir qarın çörək üçün qazandığı pulu gətirib bu qıza verən, onunla ünsiyyət qurub yaşamağa, həyatı sevməyə ruhlandıran avara Çarlinin həmin böyük eşqin müjdəçisi olduğunu, onun simasında öz sevgilisini tapdığını düşünür. Amma Çarli yalnız ona təklif olunan bu rolu oynamır, ürəyində bu kor qıza qarşı yaranan mərhəmət, şəfqət hissləri ilə bərabər, məhəbbət duyğusuna da yenilir, qızın gözlərinin açılması üçün lazım olan məbləği ağlagəlməz çətinliklə tapıb ona çatdırır və yollar ayrılır - Çarli həbsxanaya, qız isə xəstəxanaya gedir... Qazamatdan çıxandan sonra Çarli həmin tinə gəlir və görür ki, gözləri açılmış qız artıq gül mağazasının yiyəsidir. Bu gün də milyonlarla insanı riqqətə gətirən, eyni vaxtda həm sevindirən, həm kədərləndirən, həm düşündürən və həm də kövrəldən həqiqət anını Çaplin filmin məhz bu yerində - finalında əbədiləşdirib. Qız qarşısındakı bu miskin varlığın ona sevgi qarışıq xəcalət hissi ilə baxmasından çaşır, bu biçarənin könlünü almaq üçün ona bir gül bağışlayır. Çarli gülü alıb utana- utana soruşur: "Siz artıq görürsünüz?" Və şübhələnən qız Çarlinin əlini əlinin içinə alan kimi bircə anın içindəcə başa düşür ki, onun həsrətlə yolunu gözlədiyi, gec-tez öz məhəbbətinin ardınca gələcəyini düşündüyü idealı - təsəvvüründə yalnız səs obrazları ilə yaratdığı centlmen qarşısında dayanmış bu miskin varlıqdır. Qızın heyrət, təəccüb dolu, ağrı ilə verdiyi "Bu, sizsiniz?" sualına Çarli həmin o səssiz təbəssümü ilə cavab verir. Beləliklə, səslə dərk olunan rəngsiz, qaranlıq dünya yerlə-yeksan olur, onun yerini rənglərlə dərk olunan rəngbərəng dünya tutur. Səs obrazları çevrəsində yaranan məhəbbət də siqaret tüstüsü kimi uçub gedir, amma onun yerini Çarlinin layiq olduğu təmənnasız məhəbbət tutacaqmı?

Hamlet demişkən, sual budur, bu.

Gözlə görünən və duyulan dünyanın 1001 rəng çaları olduğu kimi, bu sualın da 1001 cavabı var.

Yox, cavabı aşağıda gördüyünüz kadrlarda Çarlinin xəcalətli təbəssümü, qızın isə içindən ağrı tökülən gözləri verir.

Çarli ilk növbədə sevinir - gözləri açılan qızı sevir axı!..

Amma o, həm də utanır, xəcalət çəkir - kor qızın aldanışının səbəbkarı olduğuna, gözləri açılmış qızı sarsıdan, onun ümidlərini puça çıxaran həqiqət anına görə...

Çarli öz təbəssümü ilə kor qıza bəxş olunan bu rəngbərəng dünyanı həm bağışlayır, həm də ittiham edir...

Çarli bu kadrda bütün dünyanın qərq olduğu günaha görə üzr istəyir...

Fəqət kimdən?..

Çarlinin təbəssümündə insanın sevinc qarışıq günah hissinin bütün rəng çalarlarını tapmaq olar - qorxu... səksəkə... xəcalət... utanmaq... əlacsız ümid... yarımçıq inam... təlaş...

Film kamera ilə çəkilir. Əsl filmlərdə isə kamera dünyanı Allahın "gözü" ilə görür, həyatın, insanların sirlərini bizim üçün görümlü obrazlara çevirir. Bu mənada haqqında söhbət açdığımız kadrlar dünya kino sənətində Allahın "gözlərinin" işığı düşən ən möhtəşım kadrlardandır.

VAXTA VƏ BAXTA QARŞI GEDƏN KABİRİYA

Mentalitetimiz elədir ki, çox vaxt abır-həyaya qısılır, bəzi mövzulara toxunmağı, bəzi insanlardan yazmağı məqbul hesab etmirik. Dünyanın ən qədim peşə sahibləri də bu sıradandır. Amma ictimai şüurda əxlaqi deqradasiyanın simvoluna çevrilən bu məxluqların sinələri altında nələr yatdığından tam xəbərdarıqmı?

Mən dünyanı normal əxlaqlı normal adamların - az qala filosoflaşan nəcib insanların, aristokratların, moralistlərin... baxış bucağından göstərən, öz mesajlarını onların dilindən ötürən yazıçıların, rejissorların əməyini o qədər də yüksək qiymətləndirmirəm. Bu mənada Hamlet, Lir, Otello kimi filosof rolu oynayan obrazların yaradıcısı Şekspir də mənim üçün dahi yazıçı deyil. Mənim nəzərimdə dahi dünyaya Roskolnikov kimi qatilin ("Cinayət və cəza"), Mitya kimi əhlikefin ("Karamazov qardaşları") gözləri ilə baxan Dostoyevskidir, məsum bir qızın namusunu ləkələyib ömürlük bədbəxt edən Nexlyudovun, onun qurbanı olan Katya Maslovanın ("Dirilmə") daxili yaşantılarını, sarsıntılarını göstərən Tolstoydur, Don Kixot kimi bir avantüristin bu gün də bəşəriyyəti öz sehrində saxlayan fəlsəfəsini yaradan Servantesdir...

Bir də fahişəliyin astarını üzə çevirib nəinki kino sənətinə, ümumiyyətlə, ictimai şüura "fahişəliyin xoşbəxtlik həsrəti, xoşbəxtlik haqqı" diskursunu gətirən Federiko Fellini.

Onun alçaqboylu, dilli-dilavər, zahirən acıdil, əslində isə son dərəcə səmimi Kabiriyası neçə on illərdir ki, dünyanın iç üzünü açmaqda, onu ifşa etməkdə davam edir. Dünya isə susur, çünki cavab verməyə üzü yoxdur.

Bütün bəşəriyyət əxlaqı deqradasiyaya uğramış, harın kişilərin pul gücünə nəvələri yaşda qızları korladığı, namussuzun namusdan, şərəfsizin şərəfdən bağıra-bağıra danışdığı bir durumda yaşayır. ?mma humanist məqsəd naminə bir fahişənin taleyi bədii araşdırma obyektinə çevriləndə hamı dərhal dönüb əxlaqlı olur, az qalır əsl namuslu adamların basıb gözünü töksün. Fellini isə 1957-ci ildə çəkdiyi "Kabiriyanın gecələri" filmində dünyanı belə bir qəhrəmanın mənəviyyat və düşüncə rakurslarından göstərməyə ehtiyat eləmədi, əksinə, bədii söz, incəsənət aləminə günü bu gün də müxtəlif yönlərdən araşdırılan bir mövzu gətirdi.

Fellininin dahiliyi onda idi ki, o, hamının lənət obyektinə çevirdiyi fahişəni ilk dəfə olaraq təkcə fahişə kimi yox, həm də insan kimi kəşf etdi və üstəlik, göstərdi ki, o, bir çox keyfiyyətlərinə görə yüzlərlə namussuz "namuslulardan" ləyaqətli və üstündür. Kabiriyanı üst qatdakı hamıya məlum həyatı ilə alt qatdakı mübhəm həyatını paralel izləyən rejissor onun xoşbəxt olmaq haqqını üzə çıxarıb bütün dünyaya bəyan etdi.

Xoşbəxtlik üçün kilsədə etdiyi duaların qəbul olunacağına inanan Kabiriya gec-tez onu bu girdabdan xilas edəcək böyük məhəbbətin gələcəyinə inanır. Lakin rejossor onun şüuru altında gizlənən və heç kimin bilmədiyi arzularını, istəklərini də göz önünə gətirməyi vacib bilir və bunun üçün əla bir üsul tapır - hipnozçunun təsirinə məruz qalan Kabiriyanın zahiri qabalığına, acıdilliyinə uyuşmayan bütün iç dünyası faş olur. Bu məqamdan ustalıqla istifadə edən növbəti fırıldaqçı Kabiriyanı onu sevdiyinə inandırıb bütün var- dövlətini əlindən alır. Kabiriyanın ağlaya-ağlaya öz "xilaskarına" "Öldür məni! Mən yaşamaq istəmirəm" - deyə yalvardığı məqamda dünyanın bu qədər amansız olmağına təəssüflənməyə bilmirsən və sanki çevrə də qapanır, Kabiriyanın xoşbəxtlik arzularına birdəfəlik son nöqtə qoyur. Amma bununla kifayətlənsəydi, nöqtəni üç nöqtəyə çevirməsəydi, Fellini Fellini olmazdı ki!

Nəinki bu filmin, ümümiyyətlə, dünya kino sənətinin "şah" kadrlarını Fellini onun finalına saxlayıbmış...

Meşənin dərinliyində, çayın kənarında yıxılıb qalan Kabiriya axır ki, ayılır, intihar etmək məqsədilə yola çıxıb öz gecələrinin şəhərinə - aldanışlarının, yalvarışlarının məkanına üz tutur. Qəfildən hardansa peyda olan və əllərində gitara tutmuş bir dəstə gənc mahnı oxuya-oxuya Kabiriyanı dövrəyə alır və rejissor ümumi plandan orta, sonra iri plana keçərək bizi Kabiriyanın çöhrəsi ilə tək qoyur.

Bu gənclərin oxuduğu şən mahnının təsiri ilə gecənin qaranlığında Kabiriyanın çöhrəsi dan yeri kimi alışıb-yanır. Kabiriyanın nəmli gözlərindən, çöhrəsindəki təbəssümdən ətrafa nur ələnir.

Bu qədər əziyyətdən, məşəqqətdən sonra Kabiriya yenə də geri - həyata, yaşamağa, yenə də öz sevgisini, xilaskarını gözləməyə qayıdır.

"Hər nə olur olsun, yaşamaq gözəldir, sevgini gözləmək gözəldir" - deyir Kabiriyanın təbəssümü.

Fellini dünyanı xoşbəxtliyə layiq bir fahişənin təbəssümü ilə utandırır, ittiham edir.

Və Kabiriyanın təbəssümü dil açır: "Mən xoşbəxt olmağa layiqəm axı!"

F.Fellini və onu həyat yoldaşı - Kabiriya rolunu oynayan J.Mazina bəşəriyyəti buna inandırmaq istəyirdilər...

Əlisəfdər Hüseynov

525-ci qəzet.-2021.- 3 sentyabr.- S.13.