Azərbaycanın ilk rəssam qadınının taleyi

Azərbaycanın ilk qadın rəssamı Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi Reyhan xanım Topçubaşovanın doğum günüdür.

Yəqin ki, bu adı bir çoxunuz tanımırsınız, bəlkə də heç ömründə bu ada rast gələnlər də olmayıb. Çünki Azərbaycan tarixini , ədəbiyyatını , mədəniyyətini, incəsənətini zənginləşdirən bir çox istedadlı şəxslərin təbliği aparılmır, onlar müasir gəncliyə tanıdılmır.

Əvvəlcə Reyhan Topçubaşovanın kim olması ilə əlaqdar bir neçə nəfərə sorğu ünvanladım. Sorğuda ziyalılar da olmaqla təxminən 11 nəfər iştirak etdi . Təəssüf hissi ilə deyirəm ki, Azərbaycanın ilk rəssam qadını haqqında 11 nəfər arasında məlumatı olan yox idi.Təhsilimizin və mədəniyyət təbliğatçılarının fəaliyyətsizliyinə əsəbləşib sorğumu yarımçıq dayandırdım.

Əvvəl təbliğ edək, sonra tələb edək.

Reyhan Topçubaşova 15 dekabr 1905-ci ildə Qubada anadan olub. Ziyalı bəy nəslindən olması onu dünyəvi elmləri kiçik yaşlarından həvəsləndirir. Atası İbrahim bəy Axundzadə dövrünün tanınmış və savadlı bəylərindən olub. Bibisi Səkinə xanım(atasının baçısı) ilk qadın dramaturq, Azərbaycanın ilk qadın müəllimlərindəndir. Yazıçılıqla, o cümlədən dramaturgiya ilə də məşğul olub. Babası yazıçı Mirzə Heybət Axundzadə "Fəda" təxəllüslü ilə şeirlər yazırdı və A.A.Bakıxanovun təşkil etdiyi "Gülüstan" ədəbi məclisinin üvzü idi.

Filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə rəssam haqqında araşdırma məqaləsində yazır: “Azərbaycan qadını” jurnalının 1946-cı il 4-cü sayında Reyhan xanımın özü və yaradıcılığı haqqında yazdığı bir məqalədə oxuyuruq:

“Mən 15 dekabr 1905-ci ildə anadan olmuşam. Uşaqlığımdan bütün vaxtımı şəkil çəkməyə və sevdiyim musiqiyə sərf edirdim. Xırda yaşlarımda ancaq karandaşla çəkirdim. Xatırlaya bilmirəm nə üçün rənglə deyil, karandaşla çəkirdim; yəqin ki, bu hal rəng ilə çəkməyi bacarmadığımdan irəli gəlmişdir”.

Reyhan xanım ilk təhsilini tanınmış Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Bakıda açdığı Qızlar məktəbində almışdır. Özünün dediyi kimi, uşaqlıqdan həm yaxşı rəsmlər çəkir, həm də musiqiylə məşğul olurdu. Ən böyük və çoxdankı arzularını içində boğa bilməyən Reyhan xanım 1923-cü ilə kimi pedaqoji sahədə çalışmaqla yanaşı, konservatoriyanın fortepiano sinfində təhsil alır. Lakin oğlu İbrahimin dünyaya gəlişi ilə bağlı olaraq təhsilini yarımçıq saxlayır”.

İndi oxucularımıza 18 yaşlı bu xanımın kiminlə ailə qurduğu haqqında məlumat verək: Deməli Azərbaycanda Topçubaşovlar nəslini tanımayan tapılmaz.(Ən azından mən belə düşünürəm- red-Ə.R) Bu tanınmış nəsil Azərbaycan xalqına böyük və təkrarsız xidmətləri ilə tanınır. (Sizə söz verirəm ki, bu nəsil haqqında bir gün sizə maraqlı məlumatlarla dolu bir yazı təqdim edəcəyəm-red-Ə.R)

Bəli Topçubaşovlar nəslindən olan Ağabəyin Mustafa adlı bir oğlu olur. Həmin o Mustafa kiçik olarkən Topçubaşovlar nəslinin fəxri olacağına yəqin ki qəlbən inanıblar.

Mustafa Topçubaşov Azərbaycan sovet cərrahı, ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycanda tibb təhsili və səhiyyənin təşkilatçısı, respublikada cərrahlıq elmi məktəbinin banilərindən biri olur. Azərbaycan SSR EA akademiki (1945), Bolqarıstan Xalq Respublikası EA-nın müxbir üzvü (1951), SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının akademiki (1960), "Stalin" mükafatı laureatı (1943), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1975), Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi (1940), Azərbaycan SSR EA vitse-prezidenti (1951–1956 və 1969–1981). Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri (1955–59 və 1967–71), Azərbaycan SSR Ali Sovetinə (1–10-cu çağırış) deputat kimi ömrünü xalqına xidmətdə keçirib.

Mustafa həkimin 28, xanımın 18 yaşı olarkən onlar ailə həyatı qururlar. Bir il sonra ailədə daha bir məşhur Topçubaşov doğulur. 1924-cü il noyabrın 5-də Bakı şəhərində anadan olan körpənin adını İbrahim qoyurlar. Bu həmin İbrahim Topçubaşovdur ki, Azərbaycan görkəmli alimi, tibb elmləri doktoru, professo eyni zamanda həm də bəstəkar kimi tanınıb. O, bir cox lirik mahnının müəllifidir.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın məşhur estrada, muğam və opera müğənisi, aktrisa, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Flora Kərimova mediaya açıqlamasında deyir: "Həyat yoldaşım İbrahim Topçubaşov xəstələri mənim mahnılarımın sədaları altında əməliyyat edirdi, bunun anesteziya təsiri olduğunu hesab edirdi. Yer üzündə ilk dəfə musiqi ilə müalicəni o etmişdi. Onun yoxluğundan çox illər sonra bu metod dünyaya yayıldı. Əlbəttə ki, yaxşı həkimin yanında gözəl musiqi səslənməlidir”. Bəli, İbrahim bəyin bəstəkarı olduğu məşhur "Qubalı qız" mahnısı Flora xanıma həsr edilmişdi.

1927-ci ildə isə əkiz Zemfira və Elmira dünyaya gəlir. Sonralar bu ekiz qızlar böyüyəcək və illər uzun illər Tibb Universitetinin Mama-ginekologiya kafedrasında dosent vəzifəsində çalışmış Zemfira xanım və Azərbaycan Musiqi Akademiyasının dosenti vəzifəsində işləmiş Elmira xanım kimi ziyalılar sırasına qatılacaqdılar.

Keçək N. Şəmsizadənin yarımçıq qoyduğumuz araşdırmasının davamına:”İlk ixtisas təhsili yarımçıq qalanda Reyhan xanım həyatda çox bədbinləşmişdi. Xüsusən peşəkarların işlərinə baxanda rəssamlığa başlamağına artıq gec olduğunu düşünürdü. Lakin daxilində günü-gündən alovlanan sənət sevgisi gənc xanımı professorların bu sahə üzrə mühazirələrinə gətirir.

Həmin mühazirələri dinlədikdən sonra Reyhan xanım elə onların mövzusuna uyğun rəng və tuşla tablolar çəkməyə başlayır. Beləliklə, rəssamlığa olan daxili istək və həvəsi 25 yaşlı sənət vurğununu yenidən rənglərin sehrli dünyasına qaytarır.

Reyhan xanım 1933-cü ildə imtahan verərək görkəmli Xalq rəssamı Əzim Əzimzadənin rəhbərlik etdiyi Rəssamlıq Texnikumunun 3-cü kursuna daxil olur, texnikumu 1935-ci ilin iyun ayında əla qiymətlərlə başa vurur. Elə həmin dövrdən də peşəkar sənətdə inamlı işinə başlayır.

1936-cı ildən etibarən Reyhan xanım Azərbaycan rəssamlarının sərgilərinə qatılmağa başlayır. İlk sərgidə gənc qadın rəssamın “Toy” adlı çoxfiqurlu əsəri nümayiş olunur. Reyhan xanımın diplom işi olan bu əsər hazırda R.Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində mühafizə olunur. Bu əsərdə müəllif Azərbaycan xalqının milli adət-ənənələrini, etnoqrafik əlamətlərini əks etdirən qədim toylardan birini təsvir etmişdir. Mütəmadi olaraq sərgilərdə iştirak edən Reyhan xanım qadın rəssamların əsərlərindən ibarət ənənəvi sərgilərin təşəbbüskarı olmuş və ilk belə sərgini 1938-ci il martın 8-də təşkil etmişdir.

Müharibə illərində Reyhan xanım Topçubaşova sırf yaradıcılıq işləri ilə yanaşı, Rəssamlar İttifaqının rəhbərliyində də çalışırdı. İttifaqın idarə heyəti sədrinin müavini vəzifəsini daşıyırdı.

Müəllimi Ə.Əzimzadənin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini davam etdirən Reyhan xanımın ilk böyük əsəri “Köhnə Bakı küçəsi” tablosudur. Milli İncəsənət Muzeyində mühafizə olunan bu əsəri rəssam tələbəlik illərində yaratmışdı. Bu işində köhnə Bakının bəzi küçələrində gördüyü epizodları rənglərə köçürmüşdü. Məktəbdən yayınan uşaqların arşın malı, xalça və s. satılan dükanlar qarşısında əyləşərək küçə əyləncələri ilə məşğul olduqlarını təbii və canlı şəkildə təsvir edən Reyhan xanımın bu əsəri dəfələrlə Azərbaycan sərgilərinin bəzəyi olmuşdur.

Hazırda Milli İncəsənət Muzeyinin daimi ekspozisiyasında nümayiş olunan balerina Qəmər Almaszadənin portreti də rəssam Reyhan xanımın novator istedadının məhsuludur”

Beləliklə, sənətkar 1941–1945-ci illərdə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı İdarə Heyətinin sədr müavini vəzifəsində çalışıb. O, 10 iyul 1943-cü ildə qadın rəssamlarından ilk "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adına layiq görülüb.

Görkəmli cərrah İbrahim Topçubaşov məhsuldar yaradıcılığının coşqun vaxtında – 23 fevral 1970-ci ildə vəfat edir. Anası Reyhan xanım isə ondan cəmi 10 gün sonra, uzun sürən xəstəlikdən dünyadan köçür. Bu kədərli hadisədən 11 il sonra 1981-ci il noyabrın 20-də Əməkdar elm xadimi, SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının akademiki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını Mustafa bəy Topçubaşov Bakı şəhərində vəfat edir.

Son olaraq, bu gün Reyhan xanımın bu dünyaya gəlməsindən 118 il keçir... Nə yaxşı ki, doğulmuş!

Bəli, bir Topçubaşovlar ailəsinin Azərbaycana xidmətdən , vətənə məhəbbətdən ibarət olan mənzərəsini sizə aça bildik, zənnimcə!Gələn yazımızda diğər məşhur Topçubaşovlar haqqında da məlumatlar verəcəyik!

Əntiqə Rəşid

Ədalət .-2023.- 22 dekabr,№ 49- S.8.