QAFAR  CƏFƏRLİNİN ÜÇ HEKAYƏSİ HAQQINDA

3.Tənhalıqla iradənin savaşı

Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatında insanın psixoloji durumunu ən müxtəlif tərəfdən göstərən əsərlər oxucular tərəfindən xüsusi maraqla qarşılanır. Qısqanclığı yaradan psixoloji durum, yaxud ehtiyacın insan təbiətində yaratdığı dəyişilmələr, lap elə yüksək təminatın insanın xarakterinə təsiri... kimi amillər həmişə daimi, yaşarı bir problem kimi qavranılıb.

Qafar Cəfərlinin “Tənha qadın” hekayəsi də insan taleyi ilə bağlı xüsusi psixoloji durumun bədii şərhini verir. Hekayənin adından göründüyü kimi biz burada taleyin qədəri kimi qəbul edəcəyimiz bir insanın ömür yolundan bir parçaya diqqət etməli oluruq.

Ümumiyyətlə, onu demək lazımdır ki, Qafar Cəfərli, eləcə də digər yazıçılar insanın qarşılaşdığı problemləri şərh edərkən, başqa sözlə, onun bədii təsvirini verərkən bu problemləri yaradan səbəblərə də xüsusi diqqət yetirirlər.

Necə olub ki, əsərin qəhrəmanı Nərmin tənhalığa düçar olub. Axı o 8 il sevdiyi oğlanla özünün təbirincə desək, xoşbəxt bir həyat yaşayıb. Bu həyatın xoşbəxtliyini göstərən elementləri də yazıçı xatırladır. Onlar demək olar ki, dünyanın görməli, gəzməli yerlərinin hamısına səyahət ediblər. Əsas da odur ki, heç bir maddi çətinlikləri olmayıb. Bu da onu göstərir ki, sanki bu gənclər həyatın əsas tələbini unudublar. Evlilik müddəti... bu 8 ildir. Elə gəlib keçib ki, sanki heç xəbərləri də olmayıb.

Yazıçı tənha qadının düşdüyü durumun ağır məqamını bizə göstərir. Sanki bütün hekayə yarım saatdan bir az artıq müddətdə baş verən psixoloji durumun mənzərəsini açır. Bunun üçün biz qabaqca tənha qadının elə tənhalıq mənzərəsi ilə qarşılaşırıq.

Bizə elə gəlir ki, yazıçı bir insanın tənhalığını göstərmək üçün daha dərin qatlara enməlidir. Fələkləri köməyə çağırmalıdır. Mələklərdən tənhalığın səbəbini izah etməyi tələb etməlidir. Amma Q.Cəfərli bu cür əllaməçiliyə getmir. Sadəcə bir qadının evinin, yəni özünün güzəranı üçün bazarlıq eləyib mühitinə gəlməsini real cizgilərlə verir. Bu da bizə bəs edir ki, həmin qadını yaxşı tanıyaq:

“Dəhlizdəki bədənnüma güzgünün qarşısında ayaq saxladı. Arxası güzgüyə stulda oturdu. Son vaxtlar sanki buna adət etmişdi. Hər dəfə işdən gələndə 2-3 dəqiqə orda dincini alar, yad evə gəlibmiş kimi ətrafı maraqla gözdən keçirərdi. Bu gün əvvəlkilərdən fərqli idi. Heç olmamış kimi bədənindəki ağrılardan ürəyi sıxılırdı, bir az yorulub, bir az da tərləmişdi. Zarafat deyildi, binanın günlərlə “can verən” liftin “mərhəmət”indən əlindəki ərzaq və meyvə-tərəvəz dolu salafan torbalarla yeddinci mərətəbəyə piyada qalxmışdı. Bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldı. Özünü sakitləşdirməyə çalışdı. Son vaxtlarda tez yorulduğu fikri yenə ağlından keçdi. “Otuz yaşım yoxdur, amma belə tez yoruluram. Bütün ətrafımın həsəd apardığı yaddaşımdan da indi əsər-əlamət yoxdur. Ətrafa göz gəzdirdi. Ev sanki məzar sukutuna qərq olmuşdu. Milçək vızıltısı belə güllə səsini xatırladardı. Əslində bu son aylarda işdən evə qayıdarkən görməyə adət etdiyi səhnə idi. Hər dəfə evdə onu qarşılayacaq kimsənin olduğunu zənn etsə də bu olmurdu, olacağına da ümid az idi. Bunu özü də bilirdi, amma olmağını o qədər istəyirdi ki... Hətta bunun olmayacağını bilə-bilə özünü aldadırdı və bu aldanışdan da həzz alırdı”.

Demək, bu qadın elə bir üzü qız, bir üzü gəlin olaraq tənha qalıb. Bəs həyat onu niyə belə tez yorub, səbəbi nədir? Səbəb odur ki, ötən müddət ərzində ona təskinlik olacaq həyatından heç bir iz yoxdur. İmkanı da, maddi durumu da, mənzili də var. Ancaq bütün bunlar ona sıxıntıdan başqa heç nə gətirmir. Hələ tez-tez düşünür ki, necə olaydı ki, bu tənhalıqdan qurtulaydı. Başqaları ona məsləhət edirlər ki, sevə bildiyi birisi ilə ailə qursun. Ancaq bunu da edə bilmir. Çünki bütün evdə hər şey ona sevgili həyat yoldaşı Nihatı xatırladır. O, Nihatla nəfəs alır, Nihatın xatirəsi ilə yaşayır.

Yazıçı Nərminin psixoloji durumunu təsvir etdikcə, onun mənəvi mühitinin dərinliklərinə vara bilir. Biz Nərminin tərəddüdlərini, özünün mənəvi mühiti ilə mübarizəsini müşahidə edirik. Ona birinci növbədə düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq üçün Nihatın xatirəsini xatırladan nə varsa yığıb bir tərəfə qoymaq lazımdır. Amma o bunu edə bilərmi? Hiss olunur ki, Nərmin bunu özünə bağışlanmaz bir xəyanət hesab edir. O bu xəyanəti etmək iqtidarında deyil, çünki mənən saf və sağlamdır.

Nərminin öz evindəki əhvalı ilk baxışdan sakit, yaşamalı bir mühiti xatırladır. Amma onun daxili-mənəvi mühitindəki problemlərin, vurnuxmaların hamısının mahiyyətində özünün tənhalığı dayanır. Artıq biz qeyd etdik ki, o bu tənhalıqdan çıxmağın başqa yolunu görmür, əslində heç o yolu axtarmır da. O get-gedə hiss edir ki, daxili gərginliyi artır. Nəfəs alması çətinləşir. İstəyir ki, başını qarışdırsın. Amma mümkün olmur. Hansı divara tərəf baxırsa, Nihatı görür. Çünki o, Nihatla nəfəs alır. Onunla ayrı yaşamağı heç təsəvvürünə də gətirmir, baxmayarq ki, artıq Nihat 3 aydan çoxdur ki, bu dünyada yoxdur.

Müəllif Nərminin düşüncələrini sanki yanında durub onun dediklərini, özü də qəlbində dediklərini özü eşidirmiş kimi verir. Biz bu düşüncələri eşitdikcə Nərminin yaşadığı daxili-mənəvi gərginliyin özünü hiss edirik. Və sanki biz onunla daha yaxın olmaq, ona hansısa bir tərəfdən kömək etmək niyyətində oluruq, ancaq buna gücümüz çatmır. O nə qədər bizə doğmadırsa, bir o qədər də bizdən uzaqdadır. Burada söhbət insanlığın yardımına ehtiyacı olan insandan gedir.

Axı, Nərminin özü də hiss edir ki, çətinliyə düşüb. Vurnuxur, kömək umacağı bir kimsəsi yoxdur və bu çətin məqamda da o yenə Nihatı qınamır, qınaya bilmir. Amma hər halda onun xoşbəxtlik haqqındakı düşüncələri çox maraqlıdır, nəinki maraqlıdır, həm də cəlbedicidir:

“Düz deyiblər ki, xoşbəxtliyin vaxtı-vədəsi, ölçüsü, çəkisi, heç məkanı belə olmur. İnsan bir anlıq xoşbəxtliyini bütün ömrü boyu yaşaya bilər. Nihatla olduğum səkkiz il sanki bir göz qırpımında ötüb keçdi. Necə xoşbəxt idik İlahi! Sanki bir yuxuydu, gördüm. Yuxu dedim, yuxu yadıma düşdü. Hər gecə Nihatı yuxuda görmək üçün onunla keçirtdiyim xoş anları xatırlayıb yatsam da bu etibarsız yuxuma gəlmir ki, gəlmir. Ay vəfasız, bu qədər müddətdə heç yadına düşmədim, heç darıxmadın mənim üçün? Bəs deyirdin sənsiz bir gün belə yaşaya bilmərəm”.

Doğrudur, bu mətnin içərisində bir qınaq məqamı da var. Amma hiss olunur ki, bu qınaqda günahlandırma motivi yoxdur. Bütün hallarda onun Nihatdan umacağı bundan ibarətdir ki, təki yuxularına gəlsin, yuxularında onunla birgə olsun. Hiss eləsin ki, lap dərin yuxuda olsa belə, Nihatla bir yerdədir. Bütün hallarda insanların tale yolu nə qədər fərqlidirsə, həm də bir o qədər bir-birinə bənzərdir. Ona görə də biz Qafar Cəfərlinin “Tənha qadın” hekayəsi haqqında düşünərkən onun yaratdığı obrazı uzaqda yox, elə ətrafımızda görürük. Bəyəm, Nərmin kimi taleyin gərdişindən tənhalığa düçar olmuş, ağrı və acılarla dörd divar arasında qalmış olanlar azdırmı? Bəlkə hətta beləsi elə Nərmin adında da var. Burada yazıçı keçmişə bir qədər retro baxış edir. Nərminlə Nihatın tanış olmaq mərhələsini yada salır. Onların hansı şəraitdə tanış olduqlarını artıq təfərrüata varmadan oxucuya çatdırır. Məlum olur ki, gənclər ali məktəbin axırıncı kursuna yaxın tanış olublar. Nihat Nərminin rəfiqəsinə çətin vəziyyətdə kömək edib. O, Nərminin rəfiqəsi uğrunda çalışmalarına dayaq olub, onu tək buraxmayıb.

Bütün hallarda insanlar fədakarlığı yüksək qiymətləndirir. Əgər kimsə birinin haqqında doğrunu düşünürsə, birinin yolunda fədakarlıq edirsə, onda onun obrazı həmin şəxsin yaddaşına yazılmış olur. İstər-istəməz yaddaş onun müsbət obrazını yaradır.

Beləliklə, Nihat Nərmin üçün fədakar, həm də diribaş, qoçaq bir gənc obrazında görünür. Həyat göstərir ki, həqiqətən Nihat Nərmini sevib. O, Nərmini xoşbəxt etmək niyyətindədir. Öz imkanlarını sərf edib onun məmnunluğu üçün nəyi bacarırsa, hamısını həyata keçirməyə çalışır.

Nərminin mənən kimliyini oxucuya dəqiq və aydın çadırmaq üçün yazıçı retro düşüncələri yada salır. Hətta tənhalıq zamanında belə ən yaxşı duyğulanmalar, onun kimliyi haqqında fikir və düşüncələr Nərminin xatirəsində təzədən canlanır. Biz Nərminin daha bir rəfiqəsinin düşüncələri ilə tanış oluruq. Bu, Gülnardır. Həmin Gülnardır ki, o ağır xəstə olanda Nərmin onun üçün fədakarlıq göstərib və o zaman Nihat da onun yanında olub. Nərminlə Nihatın toyunda Gülnarın düşüncələri yaddaşa gəlir: “Bir ömür xoşbəxtlik olmur, gözəl bacım. Ömrün qısa olması səbəbindən xoşbəxtlik insanları daha çox ovsunlayır. Özün necə, xoşbəxt ola bildinmi? Ailə qurduğun ilk aylarda dilindən düşməyən xoşbəxtlyin həyatında bir hərfi belə qalmayıb. Sənə zəng edib halını belə soruşa bilmirəm, çünki eşitdiklərimdən günlərlə çobalaya-çobalaya qalıram. Nə səsim yetir sənə, nə harayım”.

Dəyərli düşüncələrdir, özü də söhbət təkcə nə Gülnardan, nə də Nərmindən getmir, ümumiyyətlə insanlardan gedir. Yəni ən doğma bir adamın çətinliyə düşür, sən ona istəsən də çox vaxt heç bir kömək edə bilmirsən. Aranı məsafə kəsir, aranı müxtəlif mənəvi sosial problemlər kəsir, lap elə bir az da açıq desək, maddi imkanlar kəsir və s. Gülnar da Nərmin üçün beləcə ürəyi yansa da, heç bir kömək edə bilmir. Amma onu doğru deyir ki, heç kəs üçün ömür başdan-başa xoşbəxtlik zər-zibasına bürünə bilməz. O xoşbəxtlik deyilən nədirsə, adamlar onu müəyyən ərəfədə, müəyyən məqamda yaşayırlar. Elə Nərminin özü də beləcə həmin xoşbəxtliyi az müddətə yaşamalı oldu.

Q.Cəfərli elə məsələlərə toxunur ki, biz istər-istəməz yaşadığımız mühiti, gördüyümüz həyati mənzərələri gözlərimizin önündə canlandırmalı oluruq. Hekayədə Nərminin özünün iştahının apara biləcəyi yeməyi hazırlaması, bu yeməyi yeyə bilməməsi sanki özünün pasibanı olan Məstan pişiyi axtarması... bütün bunlar həyati cizgilərdir. Parklarda, tənhalıq künclərində adamların itlə, pişiklə gəzmələrini çoxlarımız müşahidə etmişik. Çox güman ki, insanların tənhalıq iztirablarından xilas olması üçün heyvanlarla ünsiyyət bağlaması da elə həyati zərurətdən doğur. Nərminin yeməyini pişik yeyir. Ancaq özünün yadına düşmür ki, axı acdır. Biz get-gedə onun necə psixoloji gərginliyə düşməsini, sarsıntı keçirməsini müşahidə edirik.

İstər-istəməz gərginlik oxucunun da ruhuna sirayət edir. Biz narahat oluruq. Görəsən, Nərmin bu qədər ciddi gərginlikdən, tənhalıq əzablarından necə xilas olacaq. Öz-özünə danışır. Müxtəlif suallar verir. Nə üçün 8 illik ailəlik dövründə uşağının olmamasının səbəblərini axtarır. Axır ki, son vaxtlar ümumi razılığa gəlmişdilər. Övladları olmalı idi. Bunu da tale qismət etmədi. Nihat qəzada həlak oldu. Nərmin bütün varlığı ilə yaşadığı mühitə etiraz etmək istəyir. O belə həyatı bütün ömrü boyu daşıya bilməyəcəyini hiss edir. Buna görə də elə həyatını buradaca bitirmək qərarına gəlir. Bunun üçün pəncərəni açır və yuxarı mərtəbədən üzü aşağı baxır.

Nərmin son günlər canında müxtəlif ağrılar, narahatlıqlar hiss edirdi. Gedib analizlər vermişdi, yoxlamalardan keçmişdi, cavabını isə bu günlərdə bildirəcəkdilər. Amma bu cavablar daha ona lazım deyil. O, həyatını elə bu gün buradaca bitirmək qərarına gəlib. Pəncərədən özünü atmaq istəyindədir.

Amma maraqlıdır ki, pəncərəni açıb üzü aşağı yerə baxanda elə bil ki, Nihatı gördü. Nihat nəsə deyirdi, ancaq o başa düşmürdü. Elə bilirdi Nihat onu çağırır ki, gəl. Burada Nərminin düşüncələri yenə diqqəti cəlb edir. Tənhalığın mahiyyətini onun Nihadla, özü ilə dialoqunda daha aydın görmək mümkündür:

“-Nihatım, sən demə tənha qadınlar baxışından, yerişindən, duruşundan bilinirmişlər. Bütün fərqliliklərə rəğmən onları birləşdirən yeganə səbəb dərd imiş. Özlərini nə qədər şux tutsalar da alınmır. Bu sıraya qoşulandan sonra bunları bilmişəm əzizim. Amma Böyük Yaradan onların da yaşamaqlarına çıraq yandırıb. Tənha qadınlar xobəxt sonluğu olan ümidlərlə günlərini başa vururlar. Qapılarının nə vaxtsa döyüləcəyinə, qarşılarına namuslu birisinin çıxacağına, dərdini bölüşən, sevincinə, kədərinə şərik çıxa bilən kimsənin tapılacağına həmişə ümid edirlər. Bu yalançı ümidlər onların yaşamalarına vəsilə olur”.

Çox ağır düşüncələrdir və hiss olunur ki, artıq Nərmin həyatını beləcə davam etmək fikrində deyil. Əlbəttə, həyatın sınaqları hamı üçün var. Gənc də, qoca da öz yaşlarına uyğun müxtəlif sınaqlarla qarşılaşa bilərlər. Kim bu sınaqlardan necə çıxacaq – bunu bilmək olmaz. Hətta yaşlı bir adam ömrünün son çağlarında həyat sınağından çıxa bilməyəndə ömrü boyu qazandıqlarının hamısını mənəvi çürüntü kimi havaya sovurmuş olur. Əslinə qalsa, Nərminin bu düşüncələri öz həyatının harmoniyasını, yəni sevgilisinə olan sədaqətini qorumaq naminə çırpıntılardır. O, Nihatın yanına onu sevən bir varlıq kimi getməkdən ötrü həyatına son vermək qərarına gəlir. O doğru deyir, belə yaşaya bilmir, heç belə yaşamaq fikrində də deyil. Onu bu vəziyyətdən ancaq sonuncu addım xilas edə bilər. Nərmin pəncərəyə artıq ayağını qoymuşdu, üzü aşağı baxırdı. Amma ona elə gəlir ki, Nihat əliylə etiraz edir, dayan deyir. Telefonunu çıxarıb göstərir ki, telefonuna bax. Nərmin onun nə dediyini tam başa düşmür, amma bu zaman öz telefonuna mesaj gəlir. Nihat isə aşağıdan barmağı ilə həmin mesaja baxmağı tələb edir. Nərmin pəncərədən yerə düşüb stolun üstündəki telefonun yanına qayıdır. Telefona gələn mesaja baxır. Xəstəxanadan onun analizlərinin cavabı gəlmişdi: “Siz üç aylıq hamiləsiniz”. Nərmin bütün varlığı ilə sustalır və yerə çökür.

Yazıçı çox böyük ustalıqla hadisələri qanunauyğun axarla başa çatdırır. Sanki oxucuya təlqin edir ki, heç vaxt heç nəyə tələsmək olmaz. Yazıçı bütün bunlarla nə demək istəyir? Zənnimizcə, yazıçı konkret olaraq məşhur Azərbaycan xalq məsəlini xatırlatmasa da, öz hekayəsini məhz həmin məsəlin ideyası əsasında qurub: Ölənlə ölmək olmaz. Həyat davam eir.

Ümumiyyətlə, Q.Cəfərli bütün hekayələrində insanlara həyatın ölümdən daha üstün olduğunu təlqin edir. Bütün hallarda yaşamaq gözəldirdeyir.

ŞƏDDAT CƏFƏROV

İqtisadiyyat elmləri üzrə fəlsəfə

doktoru, Azərbaycan və Rusiya

Yazıçılar və Jurnalistlər Birlik-

lərinin üzvü Beynəlxalq Yazıçılar

Birliyinin üzvü

Ədalət.- 2024.- 9 fevral,№5.- S.11.