Rusların əmrilə ermənilərin güllələdiyi
cərrah, nazir,cümhuriyyətçi Xudadat bəy Rəfibəyli
Bu gün oxucularımıza söz verdiyim kimi
“Ömrünü rus işğalının, erməni məkrinin,
cəhalətin
məhvinə həsr edən vətən təəssübkeşi:
Ələkbər bəy Rəfibəyli” məqaləmin
davamını təqdim edəcəyəm.
Gəncə xan nəslinin ləyaqətli nümayəndələrindən
olan Ələkbər Rəfibəylinin oğlu Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin Yelizavetpol quberniyasının
general-qubernatoru, II Xoyski hökumətində əvvəlcə
səhiyyə və sosial təminat naziri, daha sonra isə xalq
səhiyyəsi naziri, Afanasyev adına Yelizavetpol xəstəxanasının
direktoru, həkim Xudadat bəy Rəfibəylinin
xalqımıza xidmətindən və sevgisindən söhbət
açacağıq.
Ələkbər bəy Rəfibəylinin 39
yaşı olarkən -1878-ci il yanvarın 12-də onun bir
oğul övladı olur. İndiki Gəncə şəhərinin
Bala Bağman məhəlləsində doğulan bu
oğlanın adını Xudadat bəy qoyurlar. Ziyalı ata oğlunun
da ziyalı olması, xalqının işinə yaraması
üçün eynən atası Kərbəlayi Həsən
kimi qərar verir: Təhsil! Xudadat bəy Gəncə Kişi
Gimnaziyasına daxil olur. Yeri gəlmişkən, bildirək ki,
1881-ci ildən 1920-ci ilə qədər Gəncə şəhərində
mövcud olan kişi gimnaziyası odövrün
aydınları və gələcək cümhuriyyətçilərinbir
çoxunun təhsil aldığı tədris müəssisi
olub.Əslində Yelizavetpol gimnaziyası 1870-ci ildə
Yelizavetpolqəzanın məktəbi əsasında
yaradılmışdı. 1881-ci ildən kişi qimnaziyası
kimi fəaliyyət göstərməyə başladıvə
təhsil almaq arzusunda olan imkanlı ailələrin
uşaqları bura üz tutdular. Məsələn, Fətəli
Xan Xoyski,Nəsib bəy Yusifbəyli , Xəlil bəy Xasməmmədov,
Həsən bəy Ağayev, Aslan bəy Səfikürdski ,
Mahmud bəySəfikürdski, Heybət bəy Haqverdiyev,
Mikayıl bəy İsrafilbəyov, Mirzə Məhəmməd
Axundzadə, Teymurxan Xoyski, Həmid bəy Yusifbəyli ,
İsmayıl xan Ziyadxanov, Şahverdi xan Ziyadxanov, Xosrov bəySultanov,
Paşa bəy Sultanov, Cavad bəy Rəfibəyl və
başqaları ... Yəni, dövrünün bəy
balaları belə birgimnaziyada oxumaq imkanına malik idi.Həmin
vaxt çar Rusiyasının ağlına da gəlməzdi
ki, bu bəy balaları
bir gün onun işğal planına qarşı
çıxıb, ona qarşı cəbhə açacaqlar.
Xülasə, Xudadat bəy gimnaziyanı bitirir və təhsilini
davam etdirmək qərarı alır. O, Xarkov İmperatorUniversitetinin
Tibb fakültəsinə daxil olur. Həmin vaxt tələbə
dostları ilə birlikdə "Həmyerlilər" dərnəyiniqurur.
Bu yəqin ki, qərib eldə çətinliyə düşən
gənclərə yardım, dəstək amacı ilə
yaranıb. Axı orda daazərbaycanlıara qarşı erməni
də vardı, rus da.Nəhayət, 1904-cü ildə həmin
universiteti bitirir. Ammauniversitet belə bacarıqlı,
savadlı tələbəsinə asanlıqla əldən buraxmaq
istəmir.
Xudadat həkim universitetin qospital-klinikasının cərrahiyyə
şöbəsində 3 il ordinator işləyir. Əlbəttəki,
vətənpərvər atanın tərbiyəsini
almış Xudadat bəyi Xarkovda uzun müddət saxlamaq
gücü yox idi. 1907-ci ildə Gəncəyə dönən
Bəy oğlu həmin ilin noyabrın 15-də o, Yelizavetpol
Şəhər İdarəsinim təqdimatı,qubernatorun əmri
ilə Afanasyev adına Yelizavetpol xəstəxanasına (6
nömrəli şəhər müalicəxanası) direktortəyin
edilir. 17 il Gəncə xəstəxanasının baş həkimi
olaraq çalışır.
Bu yerdə bir ştrix edək: Deməli, bəzi
yazarlar qeyd edirlər ki, Xudadat bəy Azərbaycanda ilk alicərrahiyə
təhsili almış azərbaycanlıdır! Bu belə
deyil. Əslində şuşalı Kərim bəy Mehmandarov
1872-ci ildəBakı şəhər gimnaziyasını
bitirdikdən sonra Sankt-Peterburq Tibb Cərrahlıq
Akademiyasına daxil olub.
1877-ci ildə akademiyanı tamamlayıb Sankt-Peterburq
klinik hərbi xəstəxanasında həkim işləyib.
1873-cüildə Azərbaycana dönən Mehmandarov Yelizavetpol
quberniyasının Cavanşir qəzasında , sonra isə
Şuşaşəhərində həkim kimi
çalışıb.
Gəncəlilər Xudadat bəy Rəfibəylini niyə
sevirdi?
Həkimlik sənətilə sıx bağlı olan
xeyirxah əməllərindən qalmır hətta
nüfuzundan istifadə edərək özhəmkarlarını:
Həsən bəy Ağayevi, Həmzə bəy Zeynalovu, Musa
bəy Rəfiyevi bu xeyirxah missiyayaqoşurdu. Beləki, onun təşəbbüsü
və rəhbərliyi ilə 1914-cü ildə Yelizavetpol Tibb
Cəmiyyəti yaradılır. Bucəmiyyətin əsas məqsədi
Gəncədə yoxsullara, kimsəsizlərə pulsuz tibbi
yardım göstərmək idi.
"Yelizavetpol Tibb Cəmiyyəti" Bakı,
Şuşa, Şəki və şəhərlərdə fəaliyyət
göstərən digər cəmiyyətlərlə daimsıx
əlaqədə olur, cərrahiyə əməliyyatına
ehtiyacı olan kasıb təbəqənin nümayəndələri
Gəncəyə axışıbgəlirdi.
Nəinki, gəncəlilər, artıq Azərbaycanın
bir çox bölgələri Xudadat bəy xilaskar kimi
baxırdı, onu
sevirdilər. Bu sevgi cəmiyyəti yaratmamışdan
əvvəldə olub. Ona 1909-cu ildə fəaliyyəti, xidmətləri
nəzərəalınaraq titulyar müşavir, 1910-cu ildə
kollej asessoru, 1912-ci ildə saray müşaviri rütbələri
verilib və 1909-cu ildən Gəncə Mahal Məhkəməsində
fəxri barışıq hakimi təyin edilib.
Xudadat bəy 1912–1913-cü illərdə
Sankt-Peterburqda İmperator Kliniki İnstitutunda 6 ay məşhurprofessorların
apardığı 12 ixtisas kursunun da dinləyicisi olub.
Qazandığı bilgiləri xalqına xidmətə həsredirdi.
Xudadat bəy gəncəlilərin təkidi ilə daha sonralar
şəhər qubernatorunun vəzifəsinin icrasınabaşlayandan
sonra da həkimlik fəaliyyətini davam etdirirdi.
Fevral inqilabından sonra Azərbaycan şəhərlərində
çarizmə qarşı etirazlar dirçəlməyə
başlayırdı.
1917-ci il iyunun 17-də müsavatçılar, Difai
Partiyası Gəncə Milli Komitəsinin aparıcı şəxsləri,
Nəsib bəyYusifbəylinin, Həsən bəy Ağayevin,
Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Xasməmmədli və
Şeyxzamanlı qardaşlarınınyaratdıqları
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi birləşərək
"Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi
Müsavat"ınəsasını qoyurlar.. Xudadat bəy bu
tarixdən etibarən Müsavat Partiyasının üzvü
olur.
Həmin il Azərbaycanın Bakı və digər
şəhərləri ilə yanaşı, Gəncədə
də Müsəlman Milli Komitəsi
yaradılır. Gəncədə də azərbaycanlıların
vəziyyəti və onların müdafiəsi ilə əlaqədar
bütün məsələlərbilavasitə bu komitə tərəfindən
həll edilirdi.
Silaha olan ehtiyacı ödəmək üçün
Gəncə Milli Komitəsi dekabrın 17-də şəhərdəki
keçmiş çar
ordusunun 219-cu alayını, həmçinin Qafqaz cəbhəsindən
Rusiyaya qayıdan bir neçə hərbi eşelonu tərksilah
etməyə məcbur oldu.
Bu əməliyyat Zaqafqaziya Komissarlığının
sədri Noy Jordaniyanın sərəncamı ilə həyata
keçirildi.
Gəncə Müsəlman Milli Komitəsinə Nəsib
bəy Yusifbəyli başçılıq edirdi. Ələkbər
bəy Rəfibəyli, Xəlil bəyXasməmmədov, Həsən
bəy Ağayev, Aslan bəy Səfikürdski, Məmmədbağır
Şeyxzamanlı və başqaları MilliKomitənin üzvləri
idilər. Komitənin silahlı mühafizə dəstələri
yaradıldı.Hələ gənc ikən atası Ələkbər
bəykimi istibdada və işğalçıya qəlbində
dərin etiraz olan Xudadat bəy həmin Müsəlman Milli
ŞurasınınMüvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin
üzvü seçilir.
Xudadat bəy 17 iyun 1918-ci ildə təşkil olunan II
Xoyski hökumətində ilk dəfə yaradılan posta
səhiyyə və sosial təminat naziri təyin
olunur.
Nazir olarkən onun göstərişi ilə ölkə
ərazisində pulsuz müalicə göstərən bir
neçə xəstəxana açılır,kənd yerlərində
yeni müalicəxana və feldşer məntəqələrinin
tikintisinə başlanılır, ekspertizalar üçünlaboratoriya
təşkil olunur. Gəncə
yaxınlığındakı Zurnabad kəndində taun əleyhinə
stansiya yaradılır. 6oktyabr 1918-ci ildə hökumət
kabinetində dəyişikliklər edilir və yeni vəzifələr
yaradılır. Xudadat bəy xalqsəhiyyə naziri təyin
edilir. 7 dekabr 1918-ci ildə hökumət istefa verir və
Xudadat bəy vəzifəsini tərk edir.
1919-cu ilin may ayının 6-sında Azərbaycan
hökuməti tərəfindən Xudadat bəy Gəncə
quberniyasınıngeneral-qubernatoru vəzifəsinə təyin
edilir.
O, 1920-ci ilin mayında həbsdə olarkən, istintaqa
verdiyi ifadədə bildirir ki, qubernator əmrinin1919-cu ilin
mayın 6-da verilməsinə baxmayaraq, fəaliyyətə
atasının qırx mərasimi başa çatdıqdan, yənimayın
17-dən sonra başlamışdır: "Quberniyanı idarə
etməyə başlayarkən məndən tələb
olunmuşdu ki,
əmin-amanlıq yaradım.Görülən tədbirlər
nəticəsində bütün quberniyadan quldur dəstələri
təmizləndi və ləğv olundu, onlarınbəzi
başçıları öz ayaqları ilə gəldilər,
məhkəmə tədqiqatına və istintaqa qədər
pulla zaminə buraxıldılar.
Nəticədə xeyli sakitlik yaranmağa
başladı”
Çarizmə yaxud bolşevizmə (fərqi yoxdur, hər
ikisinin arxasında işğalçı Rusiya
dururdu)qarşı
mübarizə Azərbaycan xalqına baha başa gəldi.
100 minlərlə soydaşımız bu yolda erməni və
rushəmrəyliyinin,
işğalçılığının , vəhşiliyinin
qurbanı olduar.Yeri yaradılmış Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətitürk dünyasının bu iki düşməni
tərəfindən yerindəcə boğuldu.
1920-ci il aprelin 25-dən 26-na keçən gecə rus
qoşunları Azərbaycana şimaldan hücum etdilər.
Xaçmazı, Yalamanı tutdular və Bakının
girəcəyində dayanaraq Azərbaycan hökumətinə
hakimiyyəti təhvilvermək haqqında ultimatum göndərdilər.
Ultimatumu müzakirə etmək üçün aprelin 27-də
parlamentin iclasıkeçirildi. İclasda xeyli davam edən
müzakirələrdən sonra qan tökülməməsi
üçün müəyyən şərtlər daxilindətəslim
olmağa qərar verildi.
Xudadat bəy Rəfibəyli aprelin 30-da Nuxa,
Ağdaş, Zəyəm, Gəncə qəza rəislərinə
teleqram yollayaraqhakimiyyəti bolşeviklərə təhvil
verdiyini bildirdi. Sonra da öz müavini, polkovnik Hüseynqulu
xan Xoyskiilə lazımi sənədləri imzalayaraq Gəncə
İnqilab Komitəsinin 30 aprel 1920-ci il tarixli 67 və 68
nömrəliəmrlərinə uyğun qubernatorluğu
1920-ci il may ayının 1-də Gəncə İnqilab Komitəsinin
sədri İbrahim
Əliyevə və onun köməkçisi
(müavini) Fərhad Əliyevə təhvil verdi.
Tarix tarix elmləri doktoru, professoru Nəsiman Yaqublu
yazır:"1920-ci ilin mayın 12-də - Xudadatbəyin həbs
edildiyi gün Gəncə sakini Nikolay Qriqoryeviç
Babakev-Xyants adlı bir erməninin XI Ordununxüsusi şöbəsinin
müstəntiqinə ifadəsi: "...Rəfibəyov
qubernator təyin edildiyi gündən xristianlara qarşıtörədilmiş
bir cinayət də açılmayıb. Şikayətlərlə
bağlı Rəfibəyova müraciətlər bir qayda
olaraq yerinəyetirilmirdi. Son vaxtlar Gəncə qəzasının
erməni kəndləri Rəfibəyov tərəfindən təşkil
edilmiş müsəlmanquldur dəstələri tərəfindən
talan olunur və yandırılırdı. Dəstələrin
başçıları onun tərəfindən təyin
edilirdilərvə onların adları Qaraçinar dəstəsinin
Bakıda yerləşən keçmiş rəisi podpolkovnik
Pnakadzeyə yaxşıtanışdır. 1917-ci ildə
Türkiyə cəbhəsindən qayıdan rus
eşelonlarını güllələyən müsəlman
quldur dəstəsinin
başında Rəfibəyov
dayanmışdı..."X.Rəfibəyov erməni müstəntiqi
Safikyana belə cavab vermişdir: "Mənim fəaliyyətlərim
barəsində
rəy və xasiyətnaməni isə yalnız ermənilər
deyil, ruslar, almanlar, gürcülər, yəhudilər və
digər millətlərdənolanlar, həmçinin, Həmkarlar
İttifaqı, Gəncə Həkimlər İttifaqı,
Qızıl Xaç kimi təşkilatlar verə bilərlər.
Qatı
daşnak olduğu üçün dəfələrlə
həbsxanaya salınmış Babakevxyansın ərizəsinə
gəlincə, o, tamamilə vecsizdir
və həqiqətə uyğun deyildir".
Əslində düşmənimiz
düşündüyümüzdən də əzazil və
acımasız çıxdı. Baxmayaraq ki, Xudadat bəyheç
bir etiraz etmədən vəzifəsindən getmişdi, amma
erməni- rus kimi düşmən belə işıqlı, Azərbaycanxalqını
sevən, sayğı göstərən qiymətli birini dinc
buraxardımı? Əlbəttə yox!
X.Rəfibəylinin nəvəsi yazıçı
Anar yazır: Xudadat bəy 1920-ci il mayın 12-də həbs
edildi. Gəncəlilərhəyəcan içində idilər,
şəhər qaynayıb qarışırdı. Rəfibəylinin
Bakıya göndəriləcəyi dəmiryol stansiyasınaminlərlə
adam toplaşmışdı. Xudadat bəy başında
silindr, əynində qara plaş, əlində əsa, həmişə
olduğu kimibaşını uca tutaraq və ətrafa
boylanmadan üç nəfər silahli əsgərin
müşayiəti ilə irəliləyirdi. Kimsə ona pul
təklif etdi. Keçmiş qubernator onun əlini kənara
edərək:
Təşəkkür edirəm, lazım deyil,- dedi.
İzdihamdan bir nəfər aralanaraq ona
yaxınlaşdı. O dedi ki, Xudadat bəyi azad etməkdə
gəncəlilərəkömək üçün Şəmkirdən
400 nəfər silahlı süvari dəstə gəlir. Bu
sözləri eşidənlərin bir çoxunun gözləriyaşardı.
Xudadat bəy isə belə cavab verdi:
Mən razı ola bilmərəm. Mənim adımı
biabır etmək lazım deyil. Şəhərimizin, nəslimizin,mənim
atamın adını bədnam etmək lazım deyil,
qan tökmək lazım deyil. Məni heç nədə təqsirləndirə
bilməzlər.
Burada mühafizəçilərə ermənilərin
silahlı dəstələri də qoşuldu. Gəncəlilərin
isə qabağını kəsibsaxladılar. Qatar Bakıya
yola duşdu…
Xudadat bəyi bir neçə maddə ilə
mühakimə etdilər. Bunların arasında 298
sayılı iş üzrə erməni
kəndərinin yandırılması və erməni əhalisinə
divan tutulması da var idi. Əlbəttə, bu iftira idi və
bu cinayətişi bir neçə erməninin yalan ifadələri
əsasında qaldırılmışdı. Xudadat bəy Rəfibəyli
özünü bu şəkildə
müdafiə etdi: "Mənim barəmdə irəli
sürülmüş ittihamda özümü təqsirkar
hesab etmirəm. Sənədləri, əlimdəolan
bütün subutları təqdim edə bilsəydim, aydın
olardı ki, mən təqsirkar deyiləm".
Ona bu imkanı vermədilər… Ona son sözü də
deməyə imkan vermədilər. 1920-ci il iyunun 1-də
Xudadat bəyi təlsik, xəlvəti bir şəkildə
Xəzərin kiçik bir adasına apardılar və
güllələdilər. Mayın 20-də
başlanmış 298 sayılı işi isə
bağlamadan əbədi saxlanmağa göndərdilər…
O, 43 yaşında həlak oldu. Həyat yoldaşı
Cəvahir xanım üç uşaqla qaldı. Ataları
dünyadan köçənzaman Kamilin 11, Rəşidin 9, gələcəyin
böyük şairəsi Nigar Rəfibəylinin isə 7
yaşı vardı… Və atasız qalanbu ailəni
qarşıda həyatın necə ağır
sınaqları gözləyirdi…
Xudadat bəy Rəfibəyli təqsirkar
olmadığı haqqında bəraəti isə
ölümündən 70 il sonra qazandı.
" Xudadat bəy Ələkbər bəy oğlu Rəfibəyov
barəsində PS-12663 sayılı cinayət işinə…
cinayət
tərkibin olmadığına görə xitam
verilsin.
Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorunun birinci
müavini, 3-cü dərəcəli ədliyyə
müşaviri M.
Babayev02 iyul 1990-cı il".
Araşdırmamdan belə qənaətə gəldim
ki, Xudadat bəyin məzarı yoxdu...Beləəə... erməni
və rusdüşmənlərimiz bir
aydınımızın, bir vətənpərvər, maarifpərvər,
dəyərli həkimizin axırına belə
çıxdı. Son 250ildə rusların və ermənilərin
bədniyyətləri, türk qanına susamaları sayəsində
həyatına son qoyular bütünsoydaşlarımızın
ruhu qarşısında baş əyirəm!Təəssüf
ki, bu proses hələ də davam edir. Müstəqil
olduğumuzson 32 ilə nəzər salaq: Hələ də
qiymətli soydaşlarımız, ziyalılarımız, qəhrəmanlarımız
gözəgörünməzəllərlə fiziki olaraq
öldürülür, şərə-böhtana məruz
qalaraq mənən öldürülür . O “gizli əllər”in
kim olduğunuanlayırsınızmı?
1918-ci ildə 31 Mart qırğınını
Bakı şəhər kommunasının sədri
Şaumyanın əmri ilə həyata keçirənəsas
təşkilatçılar sırasında yer alanlardan biri,
Bakının hərbi komendantı olmuş, "1920-ci ilin
aprelindəOrconokidze və Kirovun tapşırığı ilə
mən Mikoyan və Yefremovla birlikdə "Beynəlmiləl"
zirehlisində,döyüşə-döyüşə
Bakını ələ keçirdik” deyən Qəzənfər
Musabəyovun Binəqədi rayonunda hələ də adına
küçə
var. Bakıda isə X.Rəfibəylinin adına nəinki
küçə, heç bir barelyef, bir dəftər vərəqi
boyda məlumat lövhəsiyoxdur.
P.S. Əziz oxucularım, 11 yaşlı Kamilin, 9
yaşlı Rəşidin , 7 yaşlı Nigarın
başına nələr gəldiyini
bilirsinizmi?70 il “vətən xaini” damğası ilə
yaşamağa məcbur olan bu körpələrin
qarşıda hansı taleyi yaşadığından xəbəriniz
varmı?
Əntiq Rəşid
Ədalət. -2024. -19 yanvar. - ¹ 2.- S.12.