"Mən daş, dəmir deyiləm,
insanam"
("Görkəmli Adamların Həyatı"
seriyasından "Heydər Əliyev" kitabından səhifələr)
19 oktyabr 1987-ci il, Moskva
Kremldə SSRİ
Ali Sovetinin sessiyası açılır. Rəyasət heyətində
- Ali Sovetin palata rəhbərləri, hökumət və Siyasi
Büro üzvləri əyləşiblər.
Bu günü Heydər
Əliyev belə xatırlayırdı:
"Bəzən
kimlərsə zaldan çıxır, kimlərsə daxil
olurdu. Qorbaçov mənimlə üzbəüz oturmuşdu.
Birdən o da ayağa qalxıb çıxdı. Sonra
Liqaçov ayağa qalxdı və başıyla Rıckova da
işarə verdi ki, onun ardınca gəlsin. Onlar Rəyasət
Heyətinin otağına keçdilər. Biz həmin otaqda adətən
iclaslara qədər, fasilələrdə toplaşıb
çay içərdik. Bir müddət sonra məni də həmin
otağa çağırdılar.
Mənimlə
söhbəti Qorbaçov başladı. Dedi ki, lmənim
fikrimcə, sən Siyasi Bürodan və Nazirlər Sovetindən
getməlisən". Getməyimin səbəbini bilmədiyimi
söylədim: Mən hesab etmirəm ki, getməliyəm. Amma
siz, Baş katib kimi belə hesab edirsinizsə, getməyə
hazıram". Qorbaçov dedi: Onda dəqiq deyin ki, biz bilək.
Siz öz xahişinizlə gedirsiniz, yoxsa səhhətinizlə
əlaqədar?"
Fasilədə evə
gəldim. Oğlumla qızım evdəydi. Vəziyyəti
onlara başa saldım. Əhsən onlara! Məni sakitləşdirib,
dedilər: Narahat olma, ata, burada qeyri-adi nə var ki..."
Axşam
Qorbaçovun yanına gəlib dedim ki, gedirəm. Bəli, mən
gedirəm və elan edə bilərsiniz ki, səhhətimlə
əlaqədar vəzifəmdən istefa verirəm. O, ayağa
qalxıb məni qucaqlayıb öpdü və dedi: Çox
sağ olun, Heydər Əliyeviç!"
Bu söhbət
baş verənə qədər onlar artıq iyirmi ilə
yaxın idi ki, bir-birini tanıyırdılar. Partiya
MK-sının plenumlarında, Ali Sovetin sessiyalarında dəfələrlə
görüşmüşdülər. 1972-ci ildə Heydər
Əliyev ailəsi ilə birgə Pyatiqorskda dincəlirdi.
Günlərin bir günündə Qorbaçov zəng vurub
onun necə dincəlməyi ilə maraqlandı, dedi ki, görüşüb
söhbət etmək istəyir. Sonra onu Karaçay-Çərkəz
Muxtar Vilayətinə dəvət etdi. O vaxt Stavropol Partiya
Komitəsinin katibi olan Qorbaçov öz ərazisində dincələn
partiya rəhbərlərinin heç də hamısına belə
diqqət ayırmırdı.
Əlbəttə
ki, ölkənin birinci adamları xüsusi diqqət mərkəzində
olurdular: Brecnev, Andropov, Kosıgin... Bir dəfə
Qorbaçov Andropova çoxdan hazırladığı bir
replikanı atdı:
- Siyasi Büronu
ancaq yaşlı kadrlardan təşkil etmək olmaz.
Yaxşı meşənin gərək pöhrəliyi də
olsun.
Bu incə işarəli
obraz Andropovun xoşuna gəlmişdi. Və bir neçə
müddət sonra onun köməyi ilə Qorbaçov Siyasi
Büroya üzv qəbul ediləndə, həmkarını təbrik
edən Andropov həmin ifadəni xatırlayıb demişdi:
- Hə, pöhrə",
indi buyur, işə başla!
Andropovun bu
seçimini Heydər Əliyev də razılıqla
qarşılamışdı. Mənim Qorbaçov barədə
fikrim müsbət idi, - deyə Heydər Əliyev
sözünə davam edir. - Düzdür, Sov.İKP MK-nın
Baş katibi seçiləndən sonra o, xeyli dəyişmişdi.
Bu, təkcə mənim yox, Siyasi Büronun o biri üzvlərinin
də fikridir..."
Amma onun Baş katib
seçilməsinə hələ xeyli müddət vardı.
Hələ Qorbaçov Stavropolda işləyirdi və onlar
Karaçay-Çərkəz Vilayətində Heydər Əliyevlə
dostlaşmışdılar. Qorbaçov onların
tanışlıq tarixçəsini belə xatırlayır:
Heydər Əliyeviç
mənim xoşuma gəlmişdi. Çox ağıllı
insan idi, həm yüksək səviyyədə, həm də
adi, anlaşıqlı bir tərzdə düzgün dialoq
aparmağı bacarırdı. Bu, keyfiyyət mənə ruhən
daha yaxın idi. Ona görə də söhbətimiz tuturdu,
yaxından dostlaşmışdıq".
Bu bizim
dostluğumuzun və yaxın münasibətlərimizin başlanğıcı
idi", - deyə Heydər Əliyev əlavə edir.
...Ali Sovetin
sessiyasından sonra MK-nın plenumu da öz işinə
başladı. 22 oktyabrda qəzetlər belə bir informasiya
yaydılar: lPlenum yoldaş H. Ə. Əliyevin xəstəliyi
ilə bağlı təqaüdə çıxmasını
nəzərə alıb, onun Siyasi Büro üzvlüyü vəzifəsindən
azad etmək xahişini təmin etmişdir".
Kreml sarayının sirlərindən
agah olan adamlar üçün bu, bir o qədər də
gözlənilməz xəbər deyildi. Bir neçə il
bundan əvvəl Kosıgini olduğu kimi, indi də Əliyevi
həkimlər işdən getməyə razı salmağa
çalışırdılar: Əziz Heydər Əliyeviç,
artıq təqaüdə çıxmaq vaxtıdır, yoxsa
orqanizminiz belə böyük, ağır işə dözə
bilmir, qüvvəniz tükənmək üzrədir".
Deyilən
sözün alt qatını çox gözəl başa
düşən pasient təzyiqə dözmür: Sizin
işiniz məni müalicə etməkdir. Bundan sonra işləyəcəyəm,
ya istirahət edəcəyəm o sizin yox, mənim
işimdir".
Xəstəxanadan sonra o, yenə
də işə başlamışdı. Onun təklifiylə keçirilən Müəllimlər qurultayının materialları ilə yaxından
Sentyabrın əvvəlində Heydər Əliyev yenidən işə
çıxdı. Gündəlik qayğılar - MK-nın iclasları, Nazirlər Sovetindəki yığıncaqlar. 18 sentyabrda Sov.
İKP MK-nın
üzvləri - H.Ə.Əliyev, L.N.Zaykov, V.P.Nikonov, N.İ.Rıckov, N.N.Slyunkov Kimya-87" sərgisinə gəlirlər. Müəyyən detallara, ştrixlərə əsasən Əliyev Qorbaçovun ona münasibətinin dəyişdiyini hiss edirdi.
- Vaxt keçdikcə mən bunu daha da açıq-aydın hiss etməyə
başladım. Amma əvvəllər bizim aramızda çox xoş
münasibətlər mövcud idi, -
Heydər Əliyev recissor Vaqif Mustafayevin çəkdiyi "Bir paxıllığın tarixçəsi" adlı sənədli filmdə belə deyir.
Bir paxıllığın tarixçəsi
Həmin filmdə Qorbaçov Heydər Əliyevin istefasının səbəblərini açıqlayarkən belə
deyir: Bu, onun səhhətiylə bağlı idi. Həm
də sizə deyim ki, respublikanın da böyük təzyiqi
vardı. O, tutduğu yüksək mənsəbin zirvəsindən
respublikaya mane olurdu. Bəli, bu çox böyük təzyiq
idi. Mən də sonda belə qərara gəldim.
Mən
düşünmürəm ki, burada hansısa qaniçənlikdən
söz gedə bilər. Ya da düşünülməsin ki,
kimsə onunla haqq-hesab çəkirdi. Yox. Onunla çox insanpərvərliklə
rəftar edilmişdi. Heç kim ona toxunmamışdı,
heç kim alçaltmamışdı, şəxsiyyətini
tapdalamamışdı. Ətrafda danışılan şayiələrin
isə mənə dəxli yoxdur, onlar mənə maraqlı
deyil. Bircə onu bilirəm ki, onun qarşısında
vicdanım təmizdir".
Oxucu Heydər Əliyevin
necə sıxışdırılmasını artıq bilir.
Onunla necə rəftar etdiklərindən xəbərdar olanda
isə kimin vicdanının təmiz olduğunu özü
başa düşəcək.
Mixail
Sergeyeviçin Vaqif Mustafayevə verdiyi ilk sual belə oldu ki,
siz Heydər Əliyev barədə neçə seriyalı
film çəkirsiniz?
- On iki.
- On iki? - eks-baş
katib və eks-prezident təəccübləndi. - Mənimlə
Genşer (Almaniya Federativ Respublikasının keçmiş
xarici işlər naziri) barədə isə cəmi bir seriya
çəkiblər.
- Bu, sizin
probleminizdir, - deyə recissor yorğun halda cavab verdi.
Onlar bu filmdə
çəkilmək üçün düz üç il
Qorbaçovun razılığını almağa
çalışmışdılar. Nəhayət, Moskvadan zəng
vurdular: Mixail Sergeyeviç çəkilişlərə
razılıq verib. Sizi gözləyir. On dəqiqəlik
çəkilişə razıdır".
Vaqif Mustafayevlə
operator o saat Moskvaya uçurlar. Təyyarədən enən
kimi mobil telefon zəng çalır: lMixail Sergeyeviç
sizinlə görüşə bilmir".
Rejissorun nə
keçirdiyini təsəvvür etmək çətin deyil.
Nizaminin heykəlinin yanında yerləşən Azərbaycan
səfirliyinə yaxınlaşanda telefon bir daha zəng
çalır: lMixail Sergeyeviç razılıq verdi".
Şəhər
aerovağzalının yaxınlığında, Leninqrad
prospektində yerləşən Qorbaçov fondu"nun
binasına daxil olurlar. Gözlərinə gözəl bir
akvarium dəyir.
- Çəkilişi elə burada
aparacağıq, - deyə Vaqif qərarlaşdırır.
İlk kadrlar - ümumi
mövzulara aid təmkinli və sakit söhbət. Nəhayət,
Vaqif Mustafayev əsas sualı verir - nəyə görə
Baş katib Heydər Əliyevi vəzifədən kənarlaşdırdı?
Vaqif xatırlayır: Qorbaçov
o saat əsəbiləşməyə başladı. Bu əsəbilik
operatora da keçdi, kamera onun əlində yüngülcə
titrəyirdi. Bizimsə veriləcək suallarımız hələ
çox idi".
Bu suallardan biri də Heydər Əliyevin
oğlu, o zaman Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər
İnstitutunun müəllimi olmuş İlhamla bağlı
idi. Atası işdən gedəndən sonra onu da institutdan
çıxmağa vadar etmişdilər. Qorbaçov dedi ki,
bu barədə birinci dəfədir ki, eşidirəm.
"Bir
paxıllığın tarixçəsi" filmini
Yekaterinburq şəhərindəki kinofestivalda göstərmişdilər
və film Qran-pri" almışdı. Qorbaçov
İlhamla bağlı məsələdən xəbərdar
olmadığını deyəndə qəfildən zalda bir
qadın qışqırığı eşidildi: Yalan deyirsən,
əclaf".
Onun arxasında - akvariumdakı
balıqlar isə quyruqlarını yelləyirdilər.
Qorbaçovun şəxsi
mühafizə dəstəsinin rəisi general Medvedevin dediyinə
görə, Baş katib dəyişkənliyinə və
xaraktersizliyinə görə o birilərindən çox fərqlənirdi.
O, çox etibarsız adamdı, ətrafındakıları
belə atırdı, tez-tez dəyişirdi. Gah sağlara, gah
da sollara zərbə vururdu. Heydər Əliyev də bu cür
zərbə altına düşənlərdən oldu.
Vladimir Medvedev DTK generalıdır.
Uzun müddət Brecnevin (on dörd il) və Qorbaçovun
(altı il) şəxsi mühafizə dəstəsinə rəhbərlik
edib. Brecnevlə Qorbaçovdan sonra iki il yarım müddətində
DTK-nın Doqquzuncu idarəsinin ehtiyatında olub (Bu idarə
yüksək rütbəli partiya işçilərinin
mühafizəsiylə məşğul idi). İki dəfə
Heydər Əliyevin səfərlərini hazırlayıb -
birinci dəfə Voloqda və Çerepovetsə, ikinci dəfə
isə Vyetnama.
Əlbəttə, Heydər Əliyev
Vladimir Medvedevi yaxşı tanıyırdı - həm əvvəlki
görüşlərindən, həm də Brecnevin Bakıya
səfərləri zamanından. Səfərin hazır
olması barədə xidməti məlumatı dinlədikdən
sonra dərhal soruşdu ki, işlər necədir, yeni vəzifəyə
alışırsınızmı?
"Mən bilirdim ki, Heydər Əliyev
Brecnevin sevimlilərindən idi, - deyə general Medvedev
xatırlayır. - Bilirdim ki, MK-nın Siyasi Bürosuna onu
Andropovun zəmanəti ilə qəbul ediblər".
Vyetnamda Heydər Əliyev
metallurgiya kombinatına baxış keçirməliydi. Nümayəndə
heyətinin keçəcəyi marşrutu əvvəlcə
general Medvedev keçdi. Marten sobalarının yanındakı
metal qırıntıları yığınının
içində mərmilər gördü. Zavod rəhbərləri
bunları yığışdırmağa etiraz etdilər,
dedilər ki, vaxtı keçmiş mərmilərdir, onlar təhlükəli
deyil.
Medvedev xatırlayır: lHeydər Əliyevlə
Vyetnama gələndə bu mərmi məsələsini ona
danışdım və xahiş etdim ki, zavoda baxışdan
imtina etsin. Lakin belə şeylər Heydər Əliyevin
xarakterinə uyğun deyildi. Olmaz, - o mənə dedi, - orada
bizi camaat gözləyir. Mütləq getmək
lazımdır". O, həmişə beləydi. Bu, o demək
deyil ki, Əliyev şəxsi təhlükəsizliyinə
barmaqarası baxırdı, yox. Sadəcə, belə şeylər
onun üçün əsas deyildi, əsas onun
gördüyü iş idi".
Bu məqamda daha bir oxşar
nümunə göstərmək istəyərdik. Curnalist
Elmira Axundova bir dəfə başqa reportyorlarla birgə xarici
səfərlərin birində Prezidenti müşayiət
edirdi. Bundan bir az əvvəl, 1995-ci ilin iyulunda Rumıniya və
Bolqarıstandan səfərdən qayıdarkən Prezidentin təyyarəsini
yalnız xöşbəxt bir təsadüf xilas etmişdi.
Kimlərsə terrorçuların yeni hücumlarından
ehtiyat edirdi. Belə olan halda elə təyyarədəcə
Elmiranın suallarına cavab verən Heydər Əliyev əlavə
etmişdi: lSən heç nədən qorxma, mənə
heç nə olmaz. Allah özü məni qoruyur.
Çünki mən hələ xalqıma gərəyəm".
Biz hələ Nursultan Nazarbayevin
Heydər Əliyevin şəxsiyyətini və fəaliyyətini
necə dərin və müfəssəl qiymətləndirməsindən
danışacaq, Qarabağ münaqişəsinin necə
qızışdığını və
partladığını xatırlayacağıq. Hələliksə,
artıq fərdi təqaüdçü olan Heydər Əliyevin
Mərkəzi Komitənin üzvü seçildiyi
Sov.İKP-nin XXVII qurultayına qayıdaq. Tərcümeyi-hal
arayışında o vaxt üçün son iş yeri də
daxil olmaqla onun partiya və dövlət vəzifələri
sadalanır: ...1987-ci ilin oktyabrından 1988-ci ilin noyabrına qədər
SSRİ Nazirlər Sovetinin dövlət
müşaviri".
Hörmətli vəzifədir. Tədricən
gücü bərpa olunur. O, həmişə olduğu kimi
8.30-da işə, özünün çox da böyük
olmayan kabinetinə gəlir və getdikcə daha aydın hiss
edir ki, burda onun məsləhətinə ehtiyacı olanlar da
var.
Əliyev SSRİ Nazirlər
Sovetinin dövlət müşaviri və Sov.İKP MK-nın
üzvü vəzifəsində çox qalmadı. Sonralar bu
vəzifədən də azad olundu. Nüfuzlu və müdrik
siyasətçi Aleksandr Sergeyeviç Dzasoxovun rəyi: Əliyevə
qarşı ədalətsizlik etdilər".
Bir dəfə istefadan sonra Heydər
Əliyeviç keçmiş katibliyinin rəhbərinə zəng
vurub xahiş etdi ki, mənimçün bəzi materialları
yığ. cavabında çox acı bir replika eşitdi: lSiz
artıq burada işləmirsiniz".
Onda həmin sənədləri
öz təşəbbüsüylə Aleksandr Qavrilov
hazırlamağa başlamışdı. Bundan o saat xəbər
tutmuşdular:
- Siz bu sənədləri
kiminçün hazırlayırsınız?
- Heydər Əliyev
üçün.
- Unutmayın ki, o, artıq bizdə
işləmir.
Buna baxmayaraq, Aleksandr
Timofeyeviç şefinin sözündən çıxıb
sənədləri hazırlamışdı. lBaşqa cür
eləmək yaxşı deyildi. Axı, biz hamımız
insanıq".
Yaltaqlığın,
ikiüzlülüyün, riyakarlığın fonunda adi
insani əxlaqın xırda bir ştrixi də xoş təsir
bağışlayır.
Çox keçmir ki, Əliyev
başqa bağa köçməli oldu. Albert Lixanov
xatırlayır:
Onu daha kiçik olan başqa
bağa köçürtdülər... Tutalım, bunun eybi
yoxdur, onsuz da Heydər Əliyeviç cah-calal sevən deyildi,
bura da uyğunlaşdı. Mühafizəni götürdülər
- bunun da eybi yox. Sonra ev xidmətçisini də geri
çağırdılar. Axı Heydər Əliyeviçin həyat
yoldaşı vəfat etmişdi, bu xidmətçi isə evi
silib- süpürür, yuyub təmizləyir, yemək
hazırlayırdı..."
Kremlin Qurultaylar sarayında
yaddaqalan bir epizodu xatırlamaq istərdik. Fasilə zamanı
vestibülə çoxsaylı partiya katibləri, nazirlər,
yüksək çinli hərbçilər
toplaşmışdı. Uzun müddət bir-birini görməyənlər
görüşür, salamlaşır, zarafatlaşırlar. Və
hamı cidd- cəhdlə bir nəfəri - Heydər Əliyevi
görməməyə çalışır. Heydər Əliyev
artıq nə Siyasi Büronun üzvü, nə də Nazirlər
Sovetinin sədr müavinidir. Bir neçə gün əvvəl
isə həmin bu adamlar onun ətrafında vurnuxur, özlərini
gözə soxmağa çalışır, ona hörmət
və ehtiramlarını nümayiş etdirməyə cəhd
edirdilər.
Qurultaylar sarayındakı bu
xoşagəlməz hal Heydər Əliyevi gözləyən
tənhalığın, mənəvi iztirabların hələ
prelyüdası, başlanğıcı idi. O, hələ
bilmirdi ki, özünün irəli çəkdiyi adamlar,
dostları, tələbələri, ən yaxın əhatəsində
olanlar onu bəd ayaqda tək qoyacaqlar, satacaqlar. Sonralar o bu barədə
belə deyəcəkdi: Mənə elə gəlir ki, ən dəhşətlisi
insanları yaxşı tanımamaqdır. Mənə
qarşı da çoxsaylı ədalətsizliklər
edilmişdi. Axı, mən də insanam, nə dəmir, nə
də daş parçasıyam, insanam".
Təhqirlərlə, təzyiqlərlə
dolu həmin illərdə bu sözlər Heydər Əliyevin
etdiyi yeganə etiraf, yaralı ürəyinin yeganə fəryadı
idi. Heydər Əliyev daha heç kimə bu barədə bir
söz deməmişdi, özünü
sındırmamışdı. Güclü insanlar hər
şeyi özləri ürəklərində çəkməlidirlər.
Onların düşdüyü vəziyyətlərin
hansı iradə meqavatlarıyla ölçüldüyünü
isə yalnız kardioqramlar bilir.
Qorbaçov yeni düşüncə
tərzindən çox danışsa da, əslində
özündən əvvəlkilər kimi hərəkət
edirdi. Xruşşov Stalini alçaldırdı, Brecnev
Xruşşovu, Qorbaçov Brecnevi. Hər əvvəlki
epoxaya bir damğa vurulurdu; Stalinin dövrü Şəxsiyyətə
pərəstiş", Xruşşovun dövrü Valyuntarizm",
Brecnevin dövrü isə Durğunluq dövrü"
adlandırılmışdı... Keçmişdəki bir
çox şeylərdən imtina etmək lazım gəlirdi,
buraxılan səhvlərdən nəticə çıxarmaq
və yeni səhvlər buraxmamaq lazım idi. Amma gözünü
yumub hər şeyi dağıtmaq əlbəttə ki, düz
deyildi.
Hüseynbala
Mirələmov,
Viktor Andrianov
Ədalət.-
2009.- 13 iyun.- S. 12-13.