ZAMANIN DONDUĞU MƏKAN
18 May - Muzeylər gününə
Yolboyu
düşünürdüm ki, görəsən, muzey yaratmaq
ilk dəfə kimin ağlına gəlib? Kim olubsa,
çox xeyirxah, gərəkli bir işə qol qoyub. Həyatın, ömrün faniliyini dərk edib, istəyib
ki, canlıların əbədi yaşamadığı dünyada
heç olmasa, onların ruhunu cansız əşyalara
köçürüb nəsillərə
çatdırsın. Bir parça daşa, qayaya,
ağac gövdəsinə yazılanlar, qazılanlar da bu amaca
xidmət edib, gələcək nəsillərə
ismarıclanıb: "Bir zaman mən də bu dünyaya gəlmişdim.
Bacardığım kimi yaşadım, bir
gün gedəsiyəm. İstəyirəm,
biləsən ki, mən necə yaşamışam".
Bir də onu
düşünürdüm ki, insan yaddaşı,
duyğuları, lap elə başdan-ayağa bütün
varlığı muzey kimidi. Fərq ondadı
ki, bu "muzey"dəkilər əsrlərdən və
eralardan qalma cansız əşyalar deyil, dipdiri
yaşantılar, duyğular yığınıdı. Onun xatirə, kədər, həsrət, intizar,
nisgil guşələri var. İstənilən vaxt
açılıb-örtülə bilən guşələri.
Bax ,indi mənim yaddaşımın nisgil
guşəsi açıqdı və mən neçə illər
bundan qabaq balalarımın əlindən tutub muzeyə
baxmağa gətirdiyim o işıqlı günləri
xatırlayaraq için-için göynəyirəm...
İş
yerimdən muzeyə qədər yol qısa olsa da,
maşın və adamların sıx, qarışıq
olduğu yerdi.
Bu qarışıqlığın içində
varlığımı bürüyən qarışıq
hissləri özümdən uzaqlaşdırıb muzeyin iki
taylı iri qapısından girirəm... Sakitlikdi.
İlk addımdan bilinir ki, bura zamanın donub,
tarixin danışdığı məkandı. Lap elə çərçivəyə
alınıb divarlardan asılmış sitatların və
şəkillərin diliynən də olsa. Muzey
ilk dəfə 1978-ci ildə mədəniyyət şöbəsinin
binasında "Döyüş şöhrəti"
otağı kimi yaradılıb. Açılışında
o zaman Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyev
iştirak edib, Xatirə kitabına ürək sözlərini
yazıb. "Döyüş şöhrəti"
otağının təşkil olunmasında müharibə və
əmək veteranlarından Şirin Məhərrəmov,
Zülfəli Əliyev, Baba Əliyev, Ayaz İsmayılov,
Püstə Abbasova yaxından iştirak ediblər, 300-ə
yaxın eksponat toplayıblar. 1980-ci ildən
muzey kimi fəaliyyət göstərir.
Salona daxil olan
kimi sağda şüşənin altına
düzülmüş pambıq diqqəti cəlb edir. Bu simvolikdi.
Axı, "gümüş telli,
saçaq-saçaq" şöhrət bitkisi Sabirabadın
üzağlığı sayılırdı. Qulağıma səngimək bilməyən
alqış və çəpik səsləri,
gözümün önünə sıralanan qotazlı,
qumaş bayraqlar gəlir. Gözlərim axtarır:
hanı onlar? Görmürəm. Elə şeylər var ki, onları muzeylər də
saxlamır. Biz hələ əməyimizi
də köləlikdən çıxara bilməmişik.
Başqasına lazım olanda əkirdik, indi
özümüzə- əynimizə, ev-eşiyimizə
lazımdı, əkmirik. Nə vermişik
nədən hazırlandığı bilinməyən qara-qura
geyimlərimizə, ağac kimi xalça-palazlara. Geydiklərimiz nə tər götürür, nə
də cırılıb-dağılmaq bilir. Yayda istini artırır, qışda soyuğu.
Qaranlıqda əynindən çıxaranda
çıqqaçıqla qığılcım buraxır.
Soldakı
eksponatlar Kür qırağının fauna və
florasını əks etdirir. Şüşə
bankada xüsusi maye içində qıvrılıb
yatmış ilan da simvolikdi. Düz yetmiş il dilimizdən bir təşbeh düşmədi:
"İnqilabdan əvvəl Muğanın susuzluqdan cadar-cadar
olmuş şoran torpağında ilanlar mələyirdi". O
qədər deyirdilər ki, elə mən də
özümü bu yerlərin ilk sakinlərindən
sayırdım. Torpaqlarımızı duzdan yuyub əvəzinə
o qədər zəhər səpdilər ki, nəvə-nəticələrimizin
nəvə-nəticələrinə də bəs edəcək...
İlanın beynimdə yaratdığı zəhərli
düşüncələrdən ayrılıb,
torpağımızın əsl gözəllərinə
baxıram...
Bilmirəm,
Kür qırağının seyrangahı Molla Pənah Vaqifin
niyə xoşuna gəlməyib?! Bu yerlərin nəinki
yaşılbaş sonası, üstəlik, xınabaş
ördəyi də var. Adama deyərlər, ay şair,
könlünə Qarabağ sənəmləri
düşmüşdüsə, day bu camaata niyə
sataşırdın? " Pəri
çoxdu, nə fayda, heç birinin, adamlıq ədası
hayıf ki, yoxdur". Vallah, əməlli-başlı
xətrimizə dəymisən. Çiyni səhəngli,
əli sərnicli çaydan su götürən, sahildə
pal-paltar, qab-qacaq yuyan, bağ-bostan becərən elat
qadınları niyə döşünə yatmayıb? Sənə naz-qəmzəli, dedi-qodulu saray
xanımları lazım idi? Bir də, hamının cəvahirli
əsası olmaz ki, hədiyyə versin. Pərilərimizə
nə gəlib?! Hələ gəl, gör elə bu
muzeydə necə pərilər var... İndi isə,
ana dilimizdə yazdığın o şirin, şəffaf
qoşmalara görə, Kür qırağının
bütün pəriləri adından sənə qəni-qəni
rəhmət diləyib o biri eksponatlara keçirəm. Bax, heç kəslə müqayisə olunmayacaq Səməd
Vurğun ceyranlarımızı da ovlayıb, şəninə
şeirlər də yazıb. Bu da onun
qaragözlü "çöllər qızı". Məhzun-məhzun üzümə baxır. Nə yay kimi dartılmağa, nə də ox kimi
süzməyə heyi-hərəkəti qalmayıb. Ömrümdə diri ceyran görməmişəm.
Deyəsən, heç görməyəcəyəm
də. O traktorların, kombaynların gurultusundan bu yerlərdə
heç fil də qalmazdı, onda ki, bu zərif varlıq ola. Bu incə
yaradılmışın "ölü"sü belə
gözəldisə, gör dirisi nə aləmmiş.
Hayıf...
İndi oxucu nə deyir, bu adam bura yazmağa gəlib, yoxsa, yüz illərin
giley-güzarını eləməyə? Muzey
dediyin bəs nədi ki? Elə əsrlərin,
min illərin umu-küsüsünü eləməkçindi
də. Yoxsa, tarixdə qalanların elə
hamısı təriflənməlidi? Qoysanız,
ürəyimi boşaldım. Hər gün bura gələsi
deyiləm ki,.. Şehi
qurumamış kolların dibindən pırıltıynan
qalxıb ürəyimizi qopardan turac niyə belə
büzüşüb? Çöllərdə,
tarlalarda nəğmə oxuduğu günlərin xiffətini
çəkir bəlkə? Nə
bilmişdin, elə bilirsən, tarixə düşmək
asandı? Qurbansız heç nə yoxdu, əzizim...
Kürçaylı adlanan kəsin,
Dərmanıdı sənin səsin.
Sən oxu, o, şeir desin,
Qıyma əhli-hala, turac..
Hələ çöl
pişiyimiz, iri-xırdalı qu quşlarımız, su
samurumuz da var...
***
Kim bilir neçədir
dünyanın yaşı,
Tarixin nə qədər
yazısı vardır.
Hər saxsı parçası,
hər məzar daşı
Nəsildən-nəsilə
bir yadigardır.
(Səməd Vurğun)
Əliləmbəyli
kəndindən bir traktorçunun tapdığı küp-qəbir
muzeyin ən maraqlı saxlanclarındandı. İçində
sür-sümük varmış. Traktorun
tırtılları bu küpdə yatanların neçə əsrlik,
eralıq yuxusunu pozub, görəsən?! Adamın
yadına Misir fironları düşür. Bəlkə elə Muğanda da fironlar
yaşayıb? Muğan fironları... Qulağa qəribə
gəlsə də, adam özünü bu
fikrə alışdırmaq istəyir... Orta əsrlərdən
qalma xəncərləri qurşanan ərənlər yəqin
ki, ancaq tüfəng çıxınca- "bic əyyamı,
namərd dünyası" gəlincə özlərini
basılmaz saya biliblər. Görəsən,
müasir raketlər muzeylərə qoyulanda yerini hansı
silahlar tutacaq? Və ümumiyyətlə, bu gün taleyi
bir düyməcikdən asılı, səksəkəli
insanlıq o dövrəcən mövcud ola
biləcəkmi?! Xəncərlərin yanında 12-13-cü əsrlərdə
Şirvanşahlar və Eldəgizlər sülalələrindən
olan hökmdarların adına kəsilmiş
sikkələr düzülüb. Elə sikkələrin
yanındaca mərcandan düzəldilmiş qadın
qolbağının yarısı qoyulub. Zamanına
görə çox zərif işdi... Muğan
arxeoloji tapıntılarından bilərziklər, muncuqlar,
boyunbağılar, balıqqulaqları da burdadı.
Şirli gil nümunələri- kasa,
duzqabı qalıqları da... "Nümuzimatika" bölməsindəki
pul nümunələri bu qədim diyarın yunanlarla,
romalılarla, ərəblərlə ticarət əlaqəlirinin
olduğunu isbat edir...
Budur, Şükufə
xanım Əsgərova da gəlir. Ötən əsrin
səksən üçüncü ilindən burada işləyir,
səksən altıncı ildən direktordu. İndi gəlib özünü tərifləyəcək.
Elədi ki, var, çatan kimi deyir; "Mən burda can
qoymuşam". Mən də dilimi saxlamıram: "O dəqiqə
bilinir". Onunla uzun müddət rayon qəzetində
birlikdə işləmişik. O vaxtdan bir-birimizi
sancmaqdan ləzzət alırıq. Həm
eksponatlar barədə məlumat verir, həm də onları
necə çətinliklə əldə eləməyindən
danışır. Bu samovarı qonşusu
zibilliyə atanda götürüb. Üstündə
14 ölkənin möhürü var. Sərgilənib
mükafat qazandığı ölkələrin
möhürü. Altında yanacaq
doldurmaqçın yer var. Həm kömürlə, həm də
yanacaqla qaynadılır. Bu
yaraşıqlı, nəfis Fransa lampasını da muzeyə
hədiyyə ediblər.1880-ci ildə İngiltərənin
Mançester şəhərində hazırlanmış 4
filtrli su daşı. Bu daşdan keçən
Qəbriniz
nurla dolsun, xanım-xatınlarımız. Tanrı sizi nə
qədər zövqlü, qabiliyyətli yaradıbmış.
Hər barmağınızda on mərifət
varmış. Əyirib toxuduğunuz xalçalar, kilimlər,
xurcunlar, heybələr, məfrəclər, örkənlər
hələ də şux rəngini itirməyib.Hələ
tikib bəzədiyiniz pərdəbaşıları,
asmalıqları, daraqqabılarını, qrafin
altılarını, iynə, sap taxmaqçın
yastıqçaları, duz, düymə, möhür
qablarını, qaşıq, çömçə
torbalarını demirəm. Bu hanalara, cəhrələrə,
həvəyə, kirgidə əllərinizin istisi, doğmalığı
hopub. Əl dəyirmanının yanında xeyli
dayanıram... Uzun qış gecələrində
uzun hörüklərinin ucları una bulaşa-bulaşa, dəyirmanın
sapını bir-birinə ötürə-ötürə
işləyən iki yeniyetmə qız gözümün
qabağına gəlir.Anaları çörək dalınca
uzaq yerlərə gedib. Onlar da yorulanda bu əl
dəyirmanını sürüyüb qapının dalına
söykəyəcəklər. Sonra
qorxa-qorxa yerlərinə girib Rusiyanın qarlı səngərlərində
faşistlərlə döyüşən qoşa
qardaşlarına dua edə-edə səksəkə
içində yuxuya gedəcəklər. O
qızların biri mənim anam, o birisi də xalamdı...
Əkinçilik,
heyvandarlıq, atçılıq alətləri. Bunların hər biri öz
zamanının kəşfi sayılırmış yəqin...
Şükufə
xanımı harasa çağırırlar. İndi də
muzeyin işçilərindən Gülcahan Sətiyeva, Fatimə
Yadıgarova, Kimyə Sadıqova mənimlədilər. Hər biri maraqlı, dolğun məlumat verməyi
bacarırlar. Halal olsun, Şükufə xanıma! Adamın
başının üstündə Allah var. Kişinin
qızı əməlli-başlı iş görüb, bənzərsiz
bir aləm yaradıb burda. Laqeyd rayon rəhbərlərinin,
ancaq özünü düşünən oxumuşların
içində bu işləri görmək hünər istəyir,
vallah. Sağ ol, əzizim, sən hər cür
mükafata, fəxri ada layiqsən!
***
Qızlar dedi ki, ikinci mərtəbədə
nisbətən müasir eksponatlar, müharibə
iştirakçıları haqqında materiallar var. Ancaq mən
əməlli-başlı yorulmuşdum. Saat
yarım əsrləri, eraları dolaşmaq sizə asan gəlməsin.
Ancaq unudulmaz, bənzərsiz yolçuluq idi bu. Dedim, sabah gəlib ikinci mərtəbəyə də
baxaram. Həmin gün mayın 8-i,
Şuşanın işğalının 17-ci iliydi. Axşam İctimai televiziyada erməni əsirliyində
olan vətəndaşlarımıza necə divan
tutulmasından bəhs edən veriliş gedirdi. Dedilər
ki, xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilən Fərhad
Atakişiyevin bədənində hər biri bir insan
ölümünə səbəb ola biləcək
72 işgəncə yeri sayıblar... Yox, mən
daha muzeyə gedib ikinci mərtəbəyə
çıxmayacağam. Getsəm nə
yazacağam?! Yazacağam ki, Fərhad kimi
oğullarımızın, o cümlədən, iki yüzə
yaxın sabirabadlı şəhidin qanını hələ
almamışıq?! Yazacağam ki,
mayın 8-də başqa bir televiziya kanalımızda
vurçatlasın idi, hər biri əsgər, paşa, qazi,
şəhid yaşında cavanlarımız çırtma
çalıb meyxana deyirdilər?! Yazacağam
ki, qonşusuynan ağızlaşanın da işinə
münaqişə deyirik, o boyda Qarabağ savaşına da?!
Yox, indi yox! Nə vaxt qələbə qazanarıq, mən də
o muzeyin ikinci mərtəbəsinə qalxıb
özümün tarixi yazımı yazaram!!!
Muzeylər təkcə
keçmişi xatırlamaqçın deyil, həm də
xoş gələcək naminə şirin xəyalların
qurulduğu məkandı...
VəsiləUSUBOVA
Ədalət.- 2009.- 16 may.- S. 11.