KÖNLÜM KEÇƏR QARABAĞDAN...
Azərbaycan Respublikasının
Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq Kür və Araz
çayları arasındakı torpaqları əhatə edən
ərazisi qədim zamanlardan "Qarabağ" adlanır.
Qarabağ ərazisində bizim eradan əvvəl II minilliyə
və I minilliyin əvvəllərinə aid zəngin və
maraqlı arxeoloji kəşflər o dövrlərdə burada
mədəniyyət ocaqlarının olduğunu sübut edir.
Tarixi, elmi
faktların araşdırılması göstərir ki, hələ
eramızdan xeyli əvvəl Qarabağ ərazisndə
maldarlıq, əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul
olan yerli tayfalar yaşamışlar. Bu barədə antik müəlliflərin əsərlərində
və elmi mənbələrdə kifayət qədər məlumat
vardır. Qarabağın dağlıq hissəsi əsrlər
boyu Qafqaz Albaniyasının vilayəti olmuş və
"Arsak" adlanmışdır. Bu isə təsadüfi
deyil, çünki məlum olduğu kimi hələ
eramızdan xeyli əvvəl Qafqaz dağlarından cənubda
türk dilli sak tayfaları yaşamışlar. Qafqaz
Albaniyasının ərazisində sakların adları ilə
bağlı Sakasena, Balasakan, Sisakan, Saki, Arsak və bir sıra
digər yer adları mövcud olmuşdur. Eramızın
birinci əsrində yaşamış antik müəllif
Strabon "Coğrafiya" əsərində bu faktı təsdiq
edərək yazır: "Saklar da kimmerlər və trerlər
kimi yürüşlər edib ən yaxşı torpaqlarda məskunlaşmışlar
və bu ərazilərə öz adlarını qoymuşlar,
məsələn - Sakasena".
Qarabağ ərazisi eramızdan əvvəl IV əsrdən eramızın VII əsrin ortalarınadək Qafqaz Albaniyası dövlətinin, VII-IX əsrlərdə Ərəb Xilafətinin, IX-X əsrlərdə Saçilər dövlətinin, X əsrdə Salarilər dövlətinin, XI əsrdən XII əsrin Şəddadilər dövlətinin, XII-XIII əsrlərdə Atabəylər dövlətinin, XIII-XIV əsrlərdə Hülakilər dövlətinin, XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin, XVI-XVII əsrdə Səfəvilər dövlətinin, XVIII əsrin II yarısından XIX əsrin I yarısınadək Qarabağ xanlığının, XIX əsrdən 1917-ci ilədək Rusiya imperiyasının, 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının, 1920-1991-ci illərdə isə Azərbaycan SSR-in tərkibində olmuşdur.
Elmə çoxdan məlum olan belə bir tarixi həqiqəti bir daha xatırlamaq istərdik ki, nəinki Naxçıvan Muxtar Respublikası, heç Qafqaz ərazisi də heç vaxt ermənilərin vətəni olmamışdır. Nüfuzlu şərqşünas alimlərin fikrincə, erməni etnosu eramızdan əvvəl II minilliyin sonu, I minilliyin I yarısında Fərat çaının yuxarı vadilərində formalaşmışdır.
Məlum olduğu kimi eramızdan əvvəl 66-cı ildə II Tiqranın hakimiyyəti dövründə Ermənistan dövlət müstəqilliyini itirərək Roma imperiyasının vassalına, əyalətinə çevrilmişdir. Bu hadisəni təsdiq edən antik Roma müəllifi Fest "Roma xalqının tarixinin qısa xülasəsi" əsərində yazır: "...İmperator Troyanın hakimiyyəti dövründə Böyük Ermənistan çarının hakimiyyəti əlindən alındı: Ermənistan, Mesopotomiya. Assuriya və Ərəbistan əyalətlərə çevrildilər". Qədim erməni salnaməçisi Movses Xorenatsi eramızın I əsrində baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən Albaniyanın cənub sərhəddinin Araz sayı olduğunu təsdiq edir. 387-ci ildə bağlanmış sülh müqaviləsinə əsasən vassal Ermənistan dövlətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Onun bütün ərazisi Roma imperiyası və Sasani dövləti arasında bölüşdürülmüşdü. Orta əsrlərdə heç bir müstəqil erməni dövləti mövcud olmamışdır.
Orta əsr
yazılı mənbələrində Qarabağ ərazisindəki
qalalar, şəhər-qalalar, qəsrlər və digər
memarlıq abidələri barədə məlumatlara rast gəlmək
olur. XII əsr ərəb səyyahı
Yaqut əl-Həməvi "Mücam əl-buldan" əsərində
Bərdə şəhərinin bişmiş kərpicdən və
daşdan tikilmiş binaları və şəhər
yaxınlığında yerləşən İzz qalası,
Şamkur qalası, Gəncə
yaxınlığındakı Şatar qalası, Akna
qalası, barədə məlumatlar verir. Onun fikrincə
"Kazanc" sözünün mənası "kizlənc yeri"
deməkdir. Babək Xurrəmi vaxtilə kazanc qalasında
müdafiə olunmuş. Müəllif Beyləqan qala şəhərinin
və Bərdə şəhərindəki tikililərin
monqol-tatarların hücumları zamanı yerlə-yeksan
edildiyini xəbər verir. XIII əsr səyyahı Həmdullah
Qəzvini "Nüzhət əl-qulub" əsərində
Kür və Araz çayları arasındakı ərazini
"Arran vilayəti" adlandırır. Əsərdə
göstərir ki, Bərdə şəhəri eramızdan əvvəl
Makedoniyalı İsgəndər tərfindən
salınıb.
Sonralar Sasani şahı Qubad ibn Firuzun (459-484-cü illər) göstərişi ilə Albaniya çarı II Vaçe (444-463-cü illər) şəhərdə geniş inşaat işləri aparıb. Möhtəşəm qala divarları ilə möhkəmləndirilmiş şəhər uzun müddət Bərdə-"Firuzabad" adlanmışdır.
Ölkəyə
müntəzəm olaraq şimaldan viranedici
talançılıq hücumları edən xəzərlərdən,
hunlardan və digər barbar tayfalardan qorunmaq üçün
551-ci ildə Albaniyanın paytaxtı Kabala (Qəbələ)
qala şəhərindən Bərdəyə
köçürülmüşdür. Bərdə ərəb
işğalı dövründə möhkəm daş
divarlarla qorunan əzəmətli qala - şəhər
olmuşdur. Ərəb salnaməçisi Əl Bələzuri
yazır ki, 654-cü ildə xəlifə Osmanın əmri ilə
sərkərdə Salman ibn Rəbiənin qoşunları Bərdəyə
hücum edərkən qala darvazaları
bağlanmışdır. Qalanı yalnız uzun müddət
mühasirədə saxladıqdan sonra fəth etmək
mümkün olmuşdur.
Bərdə şəhərində
məşhur İmamzadə mavzoleyinin əsası XVIII əsrdə
qoyulmuşdur. XIX əsrdə mavzoleyin ətrafında
bişmiş kərpicdən əhəng məhlulu ilə
dörd minarəli məscid binası tikilmiş, günbəz
hissəsi yaxşı yonulmuş üzlük daşlarla
örtülmüşdür.
Azərbaycanda
orta əsrlərdə
Orta əsrlərdə əhəmiyyətli ticarət yolları Azərbaycandan keçdiyindən şəhərlərdə və yollarda çoxsaylı karvansaraylar tikilirdi. Qarabağın Füzuli rayonunda və digər bölgələrində bu karvansarayların bəziləri qalmışdır.
Həmdullah
Qəzvini Gəncə qala şəhərinin hicri 39-cu ildə
(659-cu ildə) salındığını bildirir. Müəllifin Xudafərin
körpüləri barədə məlumatları xüsusilə
maraqlıdır. O yazır ki, Araz çayı üzərində
Zəngiyan yaxınlığındakı (on bir
aşırımlı) körpü hicri tarixi ilə 15-ci ildə
(636-cı ildə) Məhəmməd peyğəmbərin
yaxın adamlarından Bəkr ibn Əbdallah tərəfindən
salınmışdır. Buna görə də "Xuda-Afərin",
yəni "allah yaratmış" körpü adlanır. On
beş aşırılmı körpünü isə Karkar
ticarət mərkəzinin yaxınlığında xeyriyyə
məqsədilə Diya əl-Mülk Naxçıvani
saldırmışdır.
Avropa və
Asiya ölkələri arasında "İpək yolu"
adı ilə orta əsrlərdə məşhur olmuş
ticarət yolu bu körpülərin üstündən
keçmişdir. Azərbaycanın
coğrafi landşaftı milli memarlığımızda
körpüsalma ənənəsinin əsrlərlə davam
etməsinə səbəb olmuşdur. Sənətkarlarımız
tərəfindən orta əsrlərdə
yaradılmış və zəmanəmizə gəlib
çatmış bu körpülər mükəmməl
memarlıq həlli ilə maraq doğurur.
IX əsr ərəb səyyahı İbn Xordadbeh "Yollar və ölkələr haqqında kitab" əsərində Bərdə və Beyləqan şəhərlərinin çiy kərpicdən hörülmüş qala divarları ilə əhatə olunduqlarını bildirir. 1953-1954-cü illərdə Beyləqan şəhərinin yerində - Örən qalada qazıntı işləri aparmış arxeoloqlar bu məlumatın həqiqiliyini təsdiq etmişlər.
XIII əsrin əvvəllərində monqol-tatar işğalçılarının viranedici hücumları nəticəsində Qarabağ torpaqlarındakı memarlıq abidələrinin böyük əksəriyyəti dağıdılmış, Gəncə, Bərdə və Beyləqan şəhərləri yerlə yeksan edilmişdir.
Yaqut əl-Həməvinin
yazdığına görə kərpicdən və daşdan
inşa edilmiş gözəl və yaraşıqlı
binaları ilə adamı valeh edən Bərdə şəhəri
monqol-tatar basqınından sonra xarabalığa
çevrilmiş, adi bir kəndi
xatırladırmış.XVIII əsrin ikinci yarısı -
Qarabağ xanlığının tarixində intibah
dövrü olmuşdur. Qarabağ
xanlığının yaradıcısı Pənah xan qədim
zamanlardan burada məskunlaşmış Cavanşir elindən
olmuşdur. Döyüşlərdə şücaət
göstərmiş cəsur və bacarıqlı hərbi sərkərdə
olduğundan İran hökümdarı Nadir şahın
ordusunda qulluq edirdi. O dövrdə şah üsul-idarəsinin
zülmünə və baş alıb gedən ədalətsizliyə
dözə bilməyən Pənah xan ordunu tərk edərək
Qarabağa qayıtmış, 1747-ci ildə Nadir şah
öldürüldükdən sonra uğurlu hərbi əməliyyatlar
keçirərək bütün Qarabağı özünə
tabe edib, burada feodal dövləti - Qarabağ xanlığı
yaratmışdır.
1748-ci ildə
İran hökümdarı Adil şah rəsmi olaraq Qarabağ
xanlığının tanıdığı barədə fərmanı
qızıl yəhərli at və qiymətli qaş-daşla
bəzədilmiş qılıncla birlikdə Pənah xana
göndərmişdir. Pənah
xanın və onun oğlu İbrahim xanın hakimiyyəti illərində
Qarabağda böyük abadlıq inşaat işləri
aparılmışdır. Ardı-arası kəsilməyən
xarici hərbi hücumlardan qorunmaq üçün Pənah
xan yerli memarların və inşaatçıların qüvvəsilə
möhtəşəm müdafiə qalaları tikdirmişdir.
Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ tarixi" əsərində
bu qalaların tikilməsi barədə maraqlı və ətraflı
məlumatlar vardır. Qarabağın Kəbirli mahalında
1747-1948-ci illərdə Bayat qalası
ucaldılmışdır. 1751-1752-ci illərdə Tərnəküt
adlandırılan yerdə, Şahbulağının
üstündə Avropadakı orta əsr qalalarına məxsus
əzəmətli stildə məşhur Şahbulaq qalası
tikilmişdir. Qarqarçayın sağ və sol sahillərində
iki istehkamdan ibarət Əskəran qalası inşa
edilmişdir. Artmaqda olan xarici hərbi təcavüz təhlükəsi
qarşısında qalan Pənah xan dağın zirvəsində,
keçilməz yerdə elə bir alınmaz şəhər
qala tikdirmək istəyirdi ki, onu ən güclü
düşmən belə mühasirə edib ala bilməsin. Nəhayət
1756-1757-ci illərdə uca bir dağın başında
Şuşa qalası salındı. Qalanın tikilməsinin
canlı şahidi olmuş "Qarabağ tarixi" əsərin
müəllifi yazır ki, "o vaxtadək burada
yaşayış evləri yox idi. Bura şərq tərəfdə
qalanın altı verstliyində yerləşən Şuşa
kəndi əhalisinin əkin yeri və otlağı idi."
Şuşa
qalası o dövrün ən möhtəşəm müdafiə
qurğularından biri olmuşdur. 1758-ci ildə İran şahı Məhəmməd Həsən
Qacar çoxminli ordusu ilə Qarabağ xanlığına
hücum edib bir ay Şuşa qalasını mühasirədə
saxlamış, lakin ala bilməmişdi. 1783-1784-cü illərdə
İbrahim Xəlil xan şəhərin qala divarlarını
daha da möhkəmləndirmişdir. 1795-ci ildə İran
şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarın otuz
üç günlük mühasirəsinə mərdliklə
sinə gərən qala müdafiəçiləri qəhrəmancasına
döyüşərək düşməni məğlub edib
bir ay Şuşa qalasını mühasirədə
saxlamış, lakin ala bilməmişdir. 1783-1784-cü illərdə
İbrahim Xəlil xan şəhərin qala divarlarını
daha da möhkəmləndirmişdir. 1795-ci ildə İran
şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarın otuz
üç gündəlik mühasirəsinə mərdliklə
sinə gələn qala müdafiəçiləri qəhrəmancasına
döyüşərək düşməni məğlub edib
geri çəkilməyə məcbur etmişdilər.
İbrahim xanın hakimiyyəti illərində (1759-1806)
Şuşada geniş tikinti-abadlıq işləri
aparılmışdır. Şuşa 1757-ci ildən 1822-ci ilədək
Qarabağ xanlığının paytaxtı olmuşdur.
Əsrlərin sınaqlarından çıxmış və zəmanəmizə gəlib çatmış memarlıq abidələrimizin uzunömürlülüyü və davamlılığı milli memarlarımızın yüksək istedadını sübut edir.
Orta əsr Azərbaycan memarlarının, inşaat sənəti ustalarının yüksək peşəkarlığı və nüfuzu olmuşdur. Məhz buna görə də İran, Türkiyə, Orta Asiya, Hindistan və ərəb ölkələrində bir sıra gözəl memarlıq əsərlərinin yaradılmasında Azərbaycandan dəvət olunmuş sənətkarlar bilavasitə iştirak etmişlər.
XX əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra azərbaycanlılar gah rəsmi, gah da qeyri rəsmi şəkildə, açıq-aşkar zorakıllıqla öz tarixi vətənlərindən deportasiya edilmiş, bu ərazilərdə xalqımızın mədəni irsinə aid olan memarlıq və sənətkarlıq abidələri - movzoleylər, türbələr, dekorativ qəbirüstü daşlar tamamilə dağıdılmışdır.
Qarabağ
torpaqlarında ermənilərin kütləvi məskunlaşdırılması
XIX əsrin I yarısına təsadüf edir. Rus tarixçisi N.İ.Şavrovun
yazdıqlarından məlum olur ki, Rusiya-İran və
Rusiya-Türk müharibələri nəticəsində
şimali Azərbaycan Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra bu regionda
imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə
1828-ci ildən 1880-cı ilədək Türkiyədən 84
mindən artıq, İranın Marağa, Salmas, Xoy və digər
xanlıqlarından 40 mindən artıq erməni
köçürülüb Qarabağda və Qərbi Azərbaycan
torpaqlarında məskunlaşdırılmışdı.
Sonrakı illərdə də davam etmiş bu proses
Qarabağda demoqrafik balansa nəzərəçarpacaq dərəcədə
təsir göstərmişdir. Rusiyanın XIX əsrə aid rəsmi
dövlət sənədlərində, o cümlədən
Qafqaz Təqviminin illik statistik məlumatlarında bu təkzibedilməz
faktlar öz əksini tapmışdır.
1990-cı
illərin əvvəllərində Azərbaycan
Respublikasına qarşı əsassız ərazi iddiaları
irəli sürüb, beynəlxalq hüquq normalarını
kobudcasına pozaraq hərbi təcavüz yolu ilə Birləşmiş
Millətlər Təşkilatına üzv olan bütün
dövlətlər tərəfindən ölkəmizin rəsmən
tanınmış ərazisinin 20 faizindən çoxunu
işğal etmiş Ermənistan hərbi birləşmələri
milli mədəniyyət abidələrimizə qəddarcasına
divan tutmuşlar. Şuşa
şəhər tarixi memarlıq qoruğunun ərazisində
işğalçı vandallar Aşağı və
Yuxarı Gövhərağa, Köçərli, Mərdinli məscidlərini,
dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun, dünya
şöhrətli müğənnimiz Bülbülün ev
muzeyini, Xurşud Banu Natəvanın saray kompleksini, Firudin bəy
Köçərlinin, Zöhrabbəyovların malikanələrini,
şair, rəssam, alim Mir Mövsüm Nəvvabın evini,
qoruq şəhərin memarlıq xüsusiyyətlərini əks
etdirən milli üslubda inşa edilmiş əksər
yaşayış evlərini, dağıtmışlar.
İşğal zonalarında maddi mədəniyyət
yadigarlarımızın dağıdılması prosesi hələ
də davam edir. İşğal zonalarında dövlət
siyahısında olan yüzlərlə abidə
qalmışdır. İşğalçılar geniş
miqyaslı, qeyri peşəkar arxeoloji qazıntı işləri
aparır, kurqanları dağıdır, qarət etdikləri
tapıntıları Ermənistana daşıyırlar.
Azərbaycan xalqının mədəni irsi bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan Azərbaycan Respublikasının ərazisində xalqımızın çoxəsrlik tarixi keçmişindən yadigar qalmış tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edən bir problemdir.
Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş ərazilərində erməni işğalçılarının özbaşınalığını tarix və mədəniyyət abidələrimizin dağıdılması və qəsdən korlanması "Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında" 1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, "arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında" 1992-ci il Avropa Konvensiyasına, "Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında" YUNESKO-nun 1972-ci il konvensiyasına ziddir.
Respublikamızın elmi və mədəni ictimaiyyəti YUNESKO-nun rəhbərliyindən mədəni irsin qorunmasına dair beynəlxalq konvensiyaların tələblərinə əməl olunmasını tələb edir.
Vaqif Əsədov
Ədalət.- 2009.- 21
may.- S. 7.