Saday Budaqlı: “Bulqakov, bəlkə də, mistik qüvvələrin Yer üzündəki nümayəndəsi olub”

“Aydın yol” qəzetinin “Ən bəyəndiyim tərcüməm” adlı rubrikasının növbəti müsahibi tanınmış tərcüməçi-yazar Saday Budaqlıdır. O, bizimlə söhbətdə, tərcümə etdiyi Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita” romanı haqqında fikirlərini bölüşür:

- Saday müəllim, öncə romanın tərcümə tarixçəsindən danışaq. Necə oldu ki, Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita” romanını tərcümə etmək qərarına gəldiniz?

- 1980-ci illərin axırlarında mərhum tərcüməçimiz Natiq Səfərovla birgə “Yazıçı” nəşriyyatında çalışırdım. O, eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Radiosu ilə də əməkdaşlıq edirdi. Bir gün “Master və Marqarita”nın pyes formasına salınmış variantını gətirdi ki, onu radio üçün tərcümə edim. Özünün vaxtı olmadığı üçün bu işi mənim görməyimi istədi. Mən də bir həftə müddətinə radiopyesi tərcümə etdim. Əsər indi də radionun “Qızıl fondu”nda qorunur. Sonra yaradıcılığımda bir müddət fasilə yarandı. Sözdən uzaq düşməmək üçün tərcümə ilə məşğul olmaq qərarına gəldim. Fikirləşdim, elə bir əsəri tərcümə edim ki, yaşasın, ədəbiyyatımızda qalsın. Beləcə, “Master və Marqarita”nın tərcüməsinə başladım. Heç bir yerdən sifariş almamışdım, sadəcə, tələsmədən özüm üçün romanı dilimizə çevirirdim.

Roman çox mürəkkəbdir, tərcümə prosesində xeyli çətinliklər meydana çıxırdı. Amma mən bilmədiyimi soruşmaqdan utanan adam deyiləm. Odur ki, bir çətinlik olan kimi soruşurdum, öyrənirdim, dəqiqləşdirəndən sonra tərcümə olunan varianta əlavə edirdim.

“Master və Marqarita”nı tərcümə etdiyimi bilənlər var idi. “Şərq-Qərb” nəşriyyatı o zaman latın əlifbası ilə 50 cildlik dünya ədəbiyyatı nümunələri çap edirdi. İlk dəfə onlardan təklif gəldi.

- Tərcümə prosesində romandakı hansı detallar sizə daha çox çətinlik yaratdı?

- “Master və Marqarita“ “roman içində roman” prinsipi ilə yazılıb, üç romandan ibarətdi. Biri, Masterin yazdığı Ponti Pilat dövrünə aid roman, ikincisi, Masterlə Marqaritanın sevgi romanı, üçüncüsü isə 1930-cu illərin Moskvası haqqında roman. Onların da hərəsi özünəməxsus yanaşma tələb edirdi. İşin bu tərəfi çətinlik yaradırdı. Əsas mürəkkəblik bunda idi. Hər romanın özünəməxsus üslubu tərcüməçidən əlavə bacarıq tələb edirdi. Bəlkə də, bu səbəbdən romanın tərcüməsi 2-3 il çəkdi.

- Bulqakovun özü kimi, şah əsərinin də faciəvi taleyi olub...

- Bulqakov bu romanı bir neçə dəfə yazıb. Elə olub, yazdıqlarını yandırıb da. Doqquz ilə yazılsa da, bu, onun bütün ömrünün kitabıdır. Romanın əvvəlcə bir fəsli çap olunub. Bulqakov da ondan sonra təzyiqlərə məruz qalıb. Tamaşaları səhnədən yığışdırılıb. “Master və Marqarita”ya görə çox əziyyət çəkib. Ömrünün son illərində, ümumiyyətlə, yazmaq iqtidarında olmayıb. Özü deyib, arvadı yazıb. Əsərə yenidən yanaşmaq, onu redaktə etmək gücündə olmayıb.

- Məşhur yazıçılardan biri deyib ki, “Master və Marqarita”ya yalnız roman desək, onu kiçiltmiş olarıq. O nədirsə, tamam başqa dünyadır. Saday müəllim, fikrinizcə, “Master və Marqarita” mahiyyət etibarilə nədir: yalnız roman, yoxsa fərqli dünya?

- Öz quruluşuna, mahiyyətinə görə “Master və Marqarita” nəhəng əsərdir. “Fərqli dünyanı” sənə doğmalaşdıran, öz ağrı-acısını sənə də yaşadan, səninki edən – əsərdir. Hərdən adama suallar verirlər ki, başqa planetə getsəniz, özünüzlə hansı kitabı aparardınız? “Master və Marqarita” məhz belə kitablardandır.

- Bulqakovun fiziki və ruhi ağrıları onun iblisə münasibətinə nə dərəcədə təsir göstərib? Onda Allaha etiqad var, amma ömrünün sonunda yaşadığı ağrıların nəticəsində sanki iblisdən imdad diləyir...

- Bildiyimə görə, Bulqakov ateist olub. Bilirsiz, burada bir məsələ var. Niyə Bulqakov iblis Volandı müsbət qəhrəman kimi təqdim edir? Şərq mədəniyyətində bu yoxdur. Bu, Avropa mədəniyyətindən gəlir: heç nəyə birmənalı yanaşmamaq, hər şeyi yaxşılığı, pisliyi ilə bir yerdə qəbul etmək. Hötenin “Faust”unda da belədir. Bu, sadəcə, ədəbi gedişdir. Bulqakov kimi bir şəxsiyyətin iblisdən imdad diləməsi absurddur.

- Bulqakov “Master və Marqarita”nı öz taleyinin, həyat ağrılarının əsəri kimi ustalıqla qələmə alıb. Onun Moskvası Ponti Pilat dövrünün Romasına nə qədər yaxındır?

- Bulqakov romanda Ponti Pilat dövrünün Roması ilə öz zamanının Moskvası arasında müəyyən paralellər aparır. Hər iki dövrdə bir-biri ilə kəsişən detallar var. Dövrünün sosial faciələrini, Xeyirlə Şərin mübarizəsini çatdırmaq üçün bunu bir vasitə kimi götürür. Son nəticədə isə yaşadığı mühitin ağrılarını vermək istəyir. Əslində iki fərqli dövr arasında mahiyyət dəyişmir. Geyimlər, binaların görkəmi dəyişsə də, insan öz yaxşılığı, pisliyi ilə yenə həmin insandır. Heç bir inqilab onu dəyişdirməyə qadir deyil.

- Romandan sonra “Bulqakov Moskvası” anlayışı yarandı. Tərcümə zamanı zülmət içində olan “Bulqakov Moskvası”nın təmizlənməsinə, mənəvi cəhətdən xilasına inanırdınız?

- Bulqakovun Moskvası, təbii ki, xilas ola bilməzdi. Onun belə bir fikri də yox idi. Əksinə, o, heç nəyin dəyişmədiyini, insanın dəyişə bilməyəcəyini göstərir. Volandın Varyete teatrındakı magiya seansı məhz buna xidmət edir. Volandın missiyası isə gerçəklikləri bütün çılpaqlığı ilə göstərib, pisləri cəzalandırmaq, əzabkeşlərə – Masterə, Marqaritaya əbədi rahatlıq bəxş etmək olur. Bulqakov inqilabı cəmiyyətə və insanı xoşbəxtliyə aparmaq ideyasına kinayə ilə yanaşır. Elə bu inqilablar Rusiyanın özünü əsrlərlə geri atdı...

- Roman müəmmalarla dolu olsa da, kifayət qədər gerçək əsərdir. Sosial gerçəklik burada çılpaqlığı ilə əks olunub...

- Öz zamanında bu cür gerçəkliyi mistik fonda yazmaq böyük ustalıq tələb edirdi. Bulqakov bir şəxsiyyət kimi də çox mistik insan, bəlkə də, mistik qüvvələrin Yer üzündəki nümayəndəsi idi.

- Sosial gerçəkliyə bu qədər dərin mistik duman altından baxmağa, sizcə, nə dərəcədə ehtiyac var idi?

- O, hələ bu cür yanaşa-yanaşa nə qədər əziyyətlər çəkdi. Yazıçı təxəyyülüdür, Bulqakov da gerçəkliyi bu cür vermək istəyib. Həm də Bulqakovun özü mistik şəxsiyyət idi. Sizə qəribə bir şey deyim: onun yaradıcılığına müraciət edəndə çap haqqında düşünməmişdim. Sadəcə, özüm üçün tərcümə edirdim. Amma tərcüməyə başlayan zaman ard-arda sifarişlər aldım. Roman bir neçə dəfə çap olundu. Bu tərcümənin mənə maddi və mənəvi köməyi çox oldu. Bulqakova yanaşmanın özündə də qəribə mistika var.

- Belə anladıq ki, bu mistika tərcümə prosesində sizinlə baş-başa olub. Sizi çox heyrətləndirib...

- Hər bir gözəl əsər insanı yaxşı mənada heyrətləndirir. Hansısa böyük yazıçının əsəri, yaxud öz dostunun yazdıqları da səni heyrətləndirə bilər. Onu da deyim ki, romana yenidən qayıtmaq, əl gəzdirib şərhləri ilə bir yerdə çap etmək fikrim var. Həmin şərhlər Bulqakovun otuzuncu illər Moskvasına, xristianlıqla bağlı mətnlərə necə yanaşdığını aydın göstərir.

- Saday müəllim, sonda bir suala cavab almaq istərdik: sizin üçün “Master və Marqarita” kimi mürəkkəb və çoxqatlı romanın əsas mahiyyəti nədən ibarətdir?

- İndi məsələ dönən bir ifadə var: “Əlyazmalar yanmır”. Hamı öz ömrünü yaşayır və bacardıqca onu mənalı eləməyə çalışır. Ancaq günlərin bir günü ruhdan düşür, nələrsə ürəyini bulandırır və necəsə, hər şeyə nöqtə qoyur: ya indiyə qədər elədiklərinin üstündən xətt çəkir, ya öz həyatına son qoyur. Ancaq sən öz həyatını doğru-düzgün yaşamağa, onu mənalı etməyə çalışmısansa, səndən sonra heç nə itmir, səndən sonra bu göy qübbəsi altında nəsə qalır. Odur ki, yaşadığın ömrə görə peşman olmaq lazım deyil. “Axı əlyazmalar yanmır”.

Roman, bax bu barədədir.

Elmin NURİ

Aydın yol.-2016.-5 noyabr.-S.6.