Bələdiyyə böyüsə də, büdcələr kiçik qaldı

yaxud böyüyən bələdiyyələrin böyük problemləri

Nəhayət ki, bələdiyyələr birləşdirildi. Dörd aydan bəridir ölkədə 1718 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Bir sıra bələdiyyələr birləşmə fikrinə isti yanaşmasa da, hökumət 2757 bələdiyyənin özünüidarəetmənin inkişafını ləngitməsi fikri ilə razılaşdı və birləşməni inzibati yolla gerçəkləşdirdi. Adətən qərarların verilməsində ləng tərpənən hökumət bu dəfə zirəklik nümayiş etdirdi. Sözsüz ki, bunda yerli QHT-lərin apardığı vəkillik kampaniyasının rolu danılmazdır.

Əslində birləşmə yerli özünüidarəetmənin təkmilləşməsi, inkişafı üçün qaçılmaz addımdır. Baxmayaraq ki, əksər bələdiyyələrdə bu qərara qarşı çıxanlar da tapıldı. Ölkəmizdə bələdiyyələrin inkişafını dəstəkləyən ekspertlər isə, əksinə, birləşmənin bələdiyyə institutunun inkişafına təkan verəcəyini vurğulayırlar. Hökumətin işinə yardım məqsədilə aparılan tədqiqatlar çərçivəsində birləşmənin mexanizmləri, xarici təcrübə əsasında təkliflər də verilirdi. Ancaq birləşmə müvafiq qanunda qeyd edildiyi kimi, könüllü deyil, inzibati yolla baş tutdu. Beləliklə, "Bələdiyyələrin birləşdirilməsinin özünüidarəetməyə müsbət təsiri olacaqmı?" sualı yaranır. Buna aydınlıq gətirməzdən öncə "Bələdiyyələr nə üçün birləşdirilməli idi?" sualına bir daha işıq salaq.

...Avropa ölkələrində bələdiyyələrin sayı 250-270-dən çox deyil. Xarici ölkələrdə də bələdiyyələrin birləşməsi prosesi yaşanıb. Həmin ölkələrdə də əvvəlcə kiçik bələdiyyələr fəaliyyət göstərib. Sonra həmin bələdiyyələr birləşərək bugünkü səviyyəyə çatıblar.Deməli, 2757 bələdiyyə Azərbaycan kimi kiçik ölkə üçün çox idi. Birləşmə baş tutmazdan öncə ölkədə ən kiçik bələdiyyə Daşkəsən rayonunun Quytul bələdiyyəsi idi ki, onun 33 nəfər əhalisi vardı. 40-50 nəfər sakini olan kəndlərdə bələdiyyənin fəaliyyətinin səmərə verəcəyini düşünmək özü gülməlidir. Çünki bu bələdiyyələrin torpaqları, maliyyə mənbələri çox azdır. Belə olan halda onlar əhalinin problemini həll etməkdə acizdir. Heç bir iş görməyən bələdiyyə kimə lazımdır ki?! Deməli, böyüyən bələdiyyənin böyük işlər görmək imkanı doğulur.

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin "Azərbaycanda bələdiyyələrin gücləndirilməsi" konsepsiyasında qeyd olunur ki, bələdiyyələrin say azlığı təkcə Avropa ölkələri üçün deyil, dünyanın başqa qitələrinə məxsus inkişaf etmiş ölkələr üçün də xarakterikdir. Bu onu deməyə əsas verir ki, bələdiyyələrin birləşdirilməsi siyasəti dünyanın hər yeri üçün xasdır və bunun bələdiyyə institutunun inkişafı üçün başlıca hədəflərdən biri olduğu bütün dünyada qəbul edilir. Məsələn, Yaponiyada cəmi 3232 bələdiyyə orqanı fəaliyyətdədir. Bu ölkədə əhalinin hər yüz min nəfərinə 2,5 bələdiyyə düşür.

Üstünlüklər

Birləşməyə qarşı çıxanlar düşünürlər ki, hər yaşayış məntəqəsində bələdiyyə yaradılmaması əhalinin yerli özünüidarəni həyata keçirmək sahəsində hüquqlarını məhdudlaşdırmaq deməkdir. Bu yanaşma kifayət qədər qüsurludur. Çünki söhbət hansısa ərazidə yerli özünüidarə qurumunun yaradılmamasından deyil, vahid infrastruktura və ortaq icma ehtiyaclarına malik, bir-birilə sərhədi olan kiçik yaşayış məntəqələrinin ortaq yerli özünüidarə qurumunda birləşməsindən gedir. Reallıqda insanların yerli özünüidarə hüququ o zaman pozulur ki, kifayət qədər kiçik ölçülü və potensialca zəif bələdiyyə ərazidə yaşayan sakinlərin zəruri ehtiyaclarını qarşılaya bilmir, həmin qurumların mövcudluğu formal xarakter daşıyır.

Birləşmə bələdiyyələrin imkanlarının, gücünün birləşdirilməsi, nüfuzunun artması deməkdir. Bu yolla bələdiyyələrin işindəki pərakəndəlik aradan qalxır, müəyyən inzibati xərclər azalır, resursların parçalanmasının qarşısı alınır. Ekspertlərin söylədiklərinə inansaq, birləşmə bələdiyyələrin kadr potensialına da müsbət təsir göstərir. Ümumilikdə bələdiyyələrin birləşməsi yerli özünüidarəetmə orqanlarının xeyrinədir.

MM regional məsələlər komitəsinin üzvü, millət vəkili Tahir Rzayevin dediyinə görə, hər il dövlət büdcəsindən bələdiyyələrə yardım məqsədi ilə 3,5 milyon manat pul ayrılır. Bu vəsait bələdiyyələr arasında bölünür. Nəticədə hər bələdiyyəyə çox az vəsait düşür. Həmin vəsaitlə heç bir iş görmək mümkün deyil. Bələdiyyələrin sayı azaldıqda isə bölgü zamanı hər bir bələdiyyəyə müəyyən miqdarda dotasiya düşə bilər: "Ayrılan pula hansısa iş də görmək olar. Nəticədə əhali bələdiyyələrdən razı qalar".

Bərdə rayon Xanərəb bələdiyyəsinin sədri Cavid Abdullayev bələdiyyələrin birləşdirilməsi prosesindən daha çox razı qalanların siyahısında özünü öncüllərdən biri sayır. Onun fikrincə, birləşmə olmasaydı, bələdiyyələrin inkişafı ləngiyəcəkdi. Xatırladaq ki, Xanərəb ilə Şərəfli kəndlərinin bələdiyyələri birləşərək hazırda Xanərəb bələdiyyəsi yaradılıb. Müsahibim deyir ki, bələdiyyənin büdcəsi və buna müvafiq olaraq maliyyə imkanları genişləndiyindən daha böyük işlər görülməsinə zəmin yaranıb.

Öyrəndik ki, hər iki kənd ərazisində vergilərin toplanmasında da problem yoxdur. Üç dəfə bələdiyyə seçkilərində sədr seçilən müsahibim deyir ki, bu, əhali arasında vaxtında aparılan maarifləndirmə işinin nəticəsidir.

C.Abdullayevin dediklərindən bəlli oldu ki, yeni bələdiyyə artıq yeni möhürünü alıb. Bəzi bələdiyyələrin bununla bağlı problemlərinə gəldikdə, "güman edirəm ki, bələdiyyə işini bilməyənlərin, təcrübəsi az olanların və yaxud sadəcə, işinə məsuliyyətsiz yanaşanların VÖEN və ya möhür problemləri yarana bilər".

Əlbəttə, böyüyən bələdiyyələrin imkanları da geniş olduqdan sonra bu qurumların müstəqilləşməsi, icra hakimiyyətlərindən asılılığı da tədricən aradan qalxar.

Elə təkcə maliyyə müstəqilliyinin qazanılması bu qurumların fəaliyyətində əhəmiyyətli dönüş yarada bilər.

Birləşmənin "fəsad"ları

Belə olan halda niyə bəzi bələdiyyələrdə birləşmənin əleyhinə çıxanlar oldu?

Vüqar Babayev 10 il Bərdə rayonundakı Qazıqurdalı bələdiyyəsinin sədri vəzifəsində çalışıb. Qazıqurdalı ilə Lək bələdiyyəsi birləşdirildikdən sonra Lək bələdiyyəsi adlanır. Hazırda Lək bələdiyyəsinin sədr müavini olan Vüqar Babayev deyir ki, birləşmə tərəfdarı olsa da, indiki formada birləşmədən narazı qalıb. Onun sözlərinə görə, birləşdirilmə zamanı bələdiyyələrin fəallığı, gördüyü işlərin həcmi, ən əsası həmin ərazidə yaşayan əhalinin sayı nəzərə alınmayıb. Məsələn, 500 nəfər əhalinin yaşadığı bələdiyyə 150 nəfərlik bələdiyyəyə, fəal bələdiyyə ömründə əhalidən bir manat vergi toplamayan bələdiyyəyə birləşdirilib.

Bu azmış kimi bələdiyyələr birləşdirildikdən sonra sosial və digər problemlər artıb. Məsələ ondadır ki, vaxtilə Qazıqurdalı bələdiyyəsində bir sıra infrastruktur problemləri həll edilib, hətta Dünya Bankının layihəsi əsasında kəndə yeni yol da çəkilib, beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə 10 layihə həyata keçirilib. Əhaliyə bələdiyyələrin həyatında fəal iştirak təlqin edildiyindən vergilərin toplanmasında da çətinlik yaşanmayıb. Lək bələdiyyəsində isə yollar kələ-kötür, əhali də vergiləri ödəməyin vacibliyi haqqında heç bir məlumata malik deyil. Lək bələdiyyəsində əhali vergi ödəmədiyindən bunu birləşmənin "fəsadı" kimi qəbul edirlər.

Müsahibim birləşmə zamanı illərlə təcrübə toplanmış kadr potensialının bələdiyyələrdən uzaqlaşdırılmasını mənfi hal kimi qiymətləndirdi. Demə, birləşən bələdiyyələrdəki yeni üzvlərin əksərinin bələdiyyə sistemindən nə məlumatı, nə də təcrübəsi var. Bu azmış kimi bəziləri heç 11 illik attestatı da ala bilməyiblər.

Bələdiyyələrin birləşdirilməsinin özünü idarəetməyə təsirinə gəldikdə, V.Babayev deyir:

"Bir atalar məsəli var ki, bizim indiki vəziyyətimizi tam mənası ilə ifadə edir. "Köhnə hamam, köhnə tas". Sosial problemlər böyüyüb, maliyyə imkanlarımız isə əvvəlki tək kiçikdir".

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin eksperti Samir Əliyev deyir ki, hökumət birləşdirməni "Bir inzibati ərazi vahidi - bir bələdiyyə" prinsipi ilə həyata keçirsəydi, yaxşı olardı. Düzdür, birləşmə ərazi vahidliyi əsasında aparılıb. Ancaq hələ də bəzi ərazi vahidliklərində bir neçə bələdiyyənin qalması müşahidə edilir.

Digər problem odur ki, birləşmə zamanı təmsilçilik nəzərə alınmayıb. 3-4 bələdiyyə birləşdirilsə də, yeni seçilmiş bələdiyyə üzvləri arasında bütün yaşayış məntəqələrini təmsil edən şəsxlər yoxdur. Bu isə əhali arasında münaqişəyə səbəb olur:

"Əhali görəndə ki, onun kəndini və ya bələdiyyəsini təmsil edən şəxs birləşmiş bələdiyyədə təmsil olunur, onun quruma etibarı daha da yüksək olur. Bu məsələ həllini tapmazsa, problemlərin ortaya çıxacağı istisna edilmir".

Birləşmənin gətirdiyi ən böyük problem odur ki, bir sıra bələdiyyələrin hələ də maliyyə əməliyyatları apara bilmədiyi, qurumların işçilərinə əməkhaqqı verə bilmədiyidir. Çünki Ədliyyə Nazirliyi birləşmiş bələdiyyələrin nizamnamələrinin təsdiqini ləngidir. Birləşmə qərarı bir il öncə verilib, yeni seçilmiş bələdiyyələr 4 aydır fəaliyyət göstərir. Ancaq bu vaxta qədər bələdiyyələr nə maliyyə əməliyyatı apara bilir, nə də işçilərinə maaş verir. Birləşmədən sonra bələdiyyələrin nizamnamələri təsdiq edilmədiyindən bələdiyyələr VÖEN və bank hesabı aça bilmir.

Hökumətə növbəti tövsiyələr

Ekspert Vüqar Tofiqlinin qənaətincə, yeni seçilmiş bələdiyyə üzvləri bu gün MM-dən daha geniş səlahiyyət və maliyyə istiqamətləri, habelə qanunvericilikdəki çoxsaylı boşluqların aradan qaldırılmasını gözləyir:

"Bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlərin verilməsini nə qədər ləngitsək, bu sistemin inkişafı da bir o qədər geri qalacaq. Bələdiyyə sisteminin dolayısı ilə inhisara alınması uğrunda mübarizə isə təəssüf ki, davam etməkdədir".

Deməli, bələdiyyələrin birləşdirilməsi yerli özünüidarənin gücləndirilməsi istiqamətində aparılan islahatların başlanğıcı olmalıdır. Ekspert Samir Əliyev deyir ki, əgər bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlər və ona uyğun maliyyə təminatı verilməzsə, gələcəkdə bələdiyyələrin fəaliyyətində bir sıra problemlər çıxacaq. Birlik bələdiyyə qurumlarının fəaliyyətinin səmərəli qurulması üçün hökumətə tövsiyələr təqdim edib. Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə transfertlərin daha şəffaf və çevik meyarlar əsasında ayrılması mexanizmlərinin işlənilməsi, bələdiyyələrin maliyyə bazarına aktiv çıxışını təmin etmək üçün Bələdiyyə Bankının və Bələdiyyə İnkişaf Fondunun yaradılması ilə bağlı məsələlər tövsiyələr arasında yer alıb.

Bir sözlə, birləşdirmə ilə iş bitmir. Böyüyən bələdiyyələrin böyük işlər görməsi üçün həm hökumətin, həm bələdiyyə ərazisində yaşayanların, eləcə də ictimai təşkilatların görəcəyi işlər çoxdur. Yəni hələ yolun başlanğıcıdır. İnfrastruktur, bir sıra sosial problemlərin həllinə nail olmaq üçün bələdiyyə ərazilərində yaşayanların fəallıq nümayiş etdirməsi, bələdiyyənin işində aktiv olması lazımdır ki, sonradan "heç bələdiyyənin yerini tanımırıq", "bələdiyyəmiz heç bir iş görmür" kimi ifadələrini dilə gətirməyə gərək duyulmasın.

Bu məqalə "Yerli Demokratiyaya Dəstək" QHT Koalisiyası tərəfindən elan olunmuş müsabiqə çərçivəsində hazırlanmışdır.

Aynurə Əhmədova

Ayna.- 2010.- 8 may.- S.18.