Mənim tanıdığım Mircəlal müəllim

Gərək insan təkcə özü üçün yaşamasın

Uzun illər ötməsinə baxmayaraq, yaddaşımdan silinməyən, hər dəfə qəlbimdə xoş xatirələr oyadan genişqəlbli insan, müəllim və yazıçı Mircəlal Paşayev haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Tale mənə onun tələbəsi olmaq, evində qonaq olmaq, xatirələrini və ibrətamiz nəsihətlərini eşitməyi nəsib etmişdi.

1971-ci il sentyabr ayının əvvəlləri idi. İmtahan həyəcanlı isti yay günləri arxada qalmışdı. Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olunmuşdum. O illər universitetin tarix, hüquq, şərqşünaslıq və filologiya fakültələri şəhərin mərkəzində, indiki İqtisad Universitetinin binasında yerləşirdi.

Çəkdiyim zəhmətlər, yuxusuz gecələr hədər getməmişdi. Bütün aləm gözümə gözəl və mənalı görünürdü. Parklarda, yol kənarlarındakı hündür ağaclar da, hara isə tələsən insanlar da... Dərsin başlanmasına hələ yarım saat qalırdı. Tələsmədən məktəbə doğru gəlirdim. Mehriban baxışlı, ziyalı görkəmli, başında qara panama, əynində isə səliqəli kostyum olan yaşlı bir müəllimlə yol yoldaşı olduq. Salamlaşdıq. Mənə çox tanış gəlsə də, tanıya bilmədim. Dedim ki, mən payız fəslinin bu qədər gözəl olduğunu heç vaxt duymamışdım. Gülümsəyib cavab verdi ki, bəli, bütün fəsillər kimi, payız da gözəldir. Məni təəccübləndirən o idi ki, yolla gedən və məni qətiyyən tanımadığım insanlar mənim yol yoldaşımla gülərüzlə salamlaşıb görüşəndən sonra mənimlə də köhnə tanışları kimi görüşürdülər.

Söhbət edə-edə universitetin giriş qapısına yaxınlaşdıq. Hansı fakültədə oxuduğumu və adımı xəbər aldı. Dedim. Gülümsəyib əlini mənə uzatdı: "Gəl, tanış olaq, - dedi, - mənimsə adım Mircəlal müəllimdir, filologiya fakültəsinin müəllimiyəm". Mən duruxdum: "Siz yazıçı Mircəlal Paşayevsiniz?". Biz bu dəfə köhnə dostlar kimi əl sıxdıq.

O illərdə gənclər bədii ədəbiyyat əsərlərini bugünkü gənclərə nisbətən daha çox mütaliə edirdilər. Mircəlal müəllimin "Bir gəncin manifesti" romanı orta məktəblərdə tədris olunurdu. Bu romanı mən də oxumuşdum. Qarlı-boranlı qış gecəsində kimsəsiz Baharın küçədə donub ölməsi hadisəsi ən daşqəlbli, qəddar insanları belə kövrəldirdi.

Mircəlal müəllim bildirdi ki, "ikinci mərtəbədə filologiya fakültəsinin 204 nömrəli ən geniş auditoriyasında mühazirəm olacaq, istəsən gəlib iştirak edə bilərsən". Avropa ədəbiyyatından məşhur "Ovod" əsəri barədə Mircəlal müəllim elə danışır, əsəri elə məharətlə təhlil edirdi ki, əlli nəfər tələbəsinin əyləşdiyi auditoriyada tam sakitlik hökm sürürdü. Tələbələr sanki hipnoz olmuşdular. Hər kəs özünü əsərdə cərəyan edən hadisənin canlı iştirakçısı hiss edirdi. Əsərin qəhrəmanının keçirdiyi hiss və həyəcanları hər birimiz duyurduq, onunla həmrəy idik. Bəzi qız tələbələr dəsmalla gözlərinin yaşını silirdi.

Müəllim sakit səslə danışır, auditoriya isə dərin düşüncələrə qərq olmuşdu. Dərs vaxtının başa çatdığını bildirən zəng səsi eşildilsə də, heç kəs auditoriyadan çıxmağa tələsmirdi. Mühazirənin sonunda Mircəlal müəllim dedi ki, "Bir gəncin manifesti" əsərini "Ovod"un təsiri altında yazmışdır. Bu əsər həmişə olduğu kimi, bu gün də aktualdır. Bəşər övladı gərək heç vaxt, heç bir şəraitdə azğınlaşıb, qəddarlaşıb, insanlığını, rəhmini, insafını itirməsin. İnsan şüurlu məxluqdur, buna görə də vəhşiləşib cəngəllik qanunları ilə xoşbəxt yaşaya bilməz.

Mən bəzən dərsdən çıxandan sonra Mircəlal müəllimi gözləyir, keçmişin hadisələri və insanları barədə xatirələrinə və söhbətlərinə qulaq asaraq onu evlərinə kimi ötürürdüm. "Azneft" meydanından bir qədər aralıda, Funikulyorun yaxınlığında fəvvarəli hovuzla üzbəüz binada yaşayırdı.

1975-ci ilin günəşli mart günlərindən biri idi. Dərsdən çıxıb evə gedirdim. Universitetin ikinci mərtəbəsində, filologiya fakültəsinin qarşısında dekan Ağamusa Axundov, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə, Vilayət Rüstəmzadə, Zinyət Əlizadə, Mircəlal müəllim və bir neçə tanımadığım müəllim nə barədəsə qızğın mübahisə edirdilər.

Mircəlal müəllim məni görüb işarə etdi ki, birinci mərtəbədə çıxış qapısının yanında onu gözləyim. Bir azdan Mircəlal müəllim başına ağ rəngli kepka qoymuş, yüngül yay kostyumu geymiş, arıq və bəstəboy bir müəllimlə küçəyə çıxdı. Mircəlal müəllim həmin adamı mənə təqdim edib dedi:

"Tanış olun, bu başqa cür düşünməkdən qorxmayan şairimiz Gülhüseyn Hüseynoğludur. Cəsarətli adamdır.

Biz söhbət edə-edə Mircəlal müəllimin yaşadığı evədək gəldik. Mircəlal müəllim dedi ki, bu gün ilin son çərşənbəsidir, gedək qonağım olun. Bir qədər tərəddüd etdikdən sonra razı olduq. Mənzilin qapısını bəstəboy, gülərüz bir qadın açdı. "Püstəxanım, Novruz bayramı münasibətilə bizə şəkərburalı, paxlavalı, mixəkli, darçınlı çay gətir", - deyə Mircəlal müəllim bizi qonaq otağına dəvət etdi. Mənə iki kitab - "Bir gəncin manifesti" və "Şah İsmayıl Xətai" kitablarını bağışladı.

Stalin repressiyası illərində baş vermiş faciəli hadisələr, xalqımızın başına gətirilmiş müsibətlər barədə söhbət edərkən Mircəlal müəllim bir hadisəni xatırladı. Dedi ki, bu yaxınlarda Yazıçılar İttifaqının iclas zalında keçirilən tədbirə dəvət olunmuşdum. Tanınmış yazıçılar, şairlər burada idilər. Tədbir ərəfəsində hamıda xoş əhval-ruhiyyə vardı. Hamı bir-birini salamlayır, hal-əhval tutur, yazdıqları yeni əsərlər barədə fikir mübadiləsi edirdilər. Tədbir başlayandan sonra bu xoş ovqatdan əsər-əlamət qalmadı. İclasın sədri qısa giriş sözündən sonra quru və rəsmi səslə bildirdi ki, iclasda respublika Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin məsul işçisi də iştirak edir. Milliyyətcə rus olan bu məmur özünün də yazıçı olduğunu, bir neçə hekayə və povestin müəllifi olduğunu bildirəndən sonra əsas mətləbə keçdi və başladı ovqatımıza soğan doğramağa. O dövrdə dəbdə olan və sovet ideologiyasının riyakarlığını ifşa edən Aleksandr Soljenitsındən, onun yazdığı "QULAQ arxipelaqı" əsərindən uzun-uzadı nifrətlə danışdı. Yazıçılara və yaradıcı ziyalılara müraciət edib, onları mətbuat səhifələrində, kütləvi informasiya vasitələrində yalan və böhtanlardan ibarət olan bu kitabı, onun müəllifini ifşa etməyə çağırdı.

Mənim sol tərəfimdə şair Nəbi Xəzri, sağ tərəfimdə isə Gülhüseyn Hüseynoğlu əyləşmişdi. Bizim heç birimiz bu əsəri oxumamışdıq. Məruzəçi çıxışını bitirəndən sonra sınayıcı nəzərlərlə baxıb soruşdu ki, kimin sualı var? Zala ağır bir sükut çökmüşdü. Heç kim dinmirdi. Nə isə demək istəyən Gülhüseyn müəllimə Nəbi Xəzri əli ilə işarə etdi ki, lazım deyil. Onsuz da hər şey aydındır. Arxa tərəfdə əyləşmiş gənc və hazırcavab şairlərimizdən biri yerindən qalxıb dedi ki, Aleksandr Soljenitsının "QULAQ arxipelaqı" xaricdə nəşr olunub. SSRİ-yə gətirilməsi qadağan edilib. Buna görə də, mənim fikrimcə, tənqid etdiyiniz əsəri Azərbaycanda heç kəs oxumayıb. Biz oxumadığımız bir əsərə necə münasibət bildirək? Yazıçının necə tənqid edə bilərik? Siz iddia edirsiniz ki, 30-cu illərdə Azərbaycanda yalnız əksinqilabçı ünsürlər və xalq düşmənləri cəzalandırılıb, Soljenitsının yazdıqları böhtandır. Axı 30-cu illərdə Hüseyn Cavidlərin, Mikayıl Müşfiqlərin və ya yüz minlərlə günahsız insanların repressiyaya məruz qalması təkzibedilməz faktdır. Stalin repressiyası dövründə törədilmiş cinayətlər partiyanın XX qurultayında rəsmi şəkildə etiraf olunmuşdur. Stalinin təşkil etdiyi həbs düşərgələrində zülm çəkmiş zavallı məhbusların hamısının gördükləri, lakin heç birinin yazmağa cəsarət etmədikləri dəhşətli haqsızlıqları qələmə alıb yazmış yazıçını tənqid etmək ədalətsiz işdir.

Tribunada dayanmış məruzəçi məmur eynəyini düzəldib həbsxana rəisi görkəmi aldı. Şəhadət barmağı ilə hədələyərək gənc şairin sözünü kəsdi: "Cavan oğlan, unutmayın ki, tarix təkrar olunur. 30-cu illərdə Maqadana - soyuq diyarlara "istirahətə göndərilmiş adamların çoxu sənin kimi beyni qızmış və danışığını bilməyən" qəhrəmanlar olub.

Söz alıb çıxış edən qocaman yazıçı Süleyman Rəhimovun və digər ziyalıların çıxışı məmurun ürəyindən olmadı. Süleyman Rəhimov çıxışında ürək ağrısı ilə bildirdi ki, heç bir günahı olmadığı halda Stalin repressiyası dövründə uydurma ittihamlara əsasən bir il DTK-nın Dzerjinsi adına klubunun rütubətli zirzəmisindəki qaranlıq həbsxanada saxlanılmışam. Mənə işgəncələr verib etmədiyim cinayəti zorla boynuma qoymaq istəsələr də, iradəmi qıra bilmədilər.

Zalda əyləşən tədbir iştirakçılarının ümumi həmrəyliyini görən Mirzə İbrahimov üzünü DTK-dan gəlmiş məmura tutub, zarafatla, uca səslə dedi: "Bunların hamısı dissidentdir. Maqadanda yazıçıların yaradıcılıq sanatoriyası inşa edib hamısını oraya istirahətə göndərmək lazımdır.

Mircəlal müəllim sözünə davam edərək dedi ki, bu hadisədən sonra mən tam əmin oldum ki, 1937-38-ci illərdə insanların əqidəsinə hakim kəsilmiş qorxu və xof hissi çəkilmişdir, insanlar həqiqəti olduğu kimi söyləməkdən daha qorxmurlar.

Təbiətən mülayim, xoşrəftar bir adam olan Mircəlal müəllim xeyirxah işlər görməkdən zövq alırdı. Deyərdi ki, insan gərək bu dünyada yalnız özü üçün yaşamasın, başqalarına da yaşamağa kömək etsin. İnsanlara təmənnasız və qərəzsiz yaxşılıqlar etsin, ətrafdakı insanlara xoşbəxtlik arzulasın. Onda sən özün də belə bir mühitdə xoşbəxt olarsan.

Vaqif ƏSƏDOV

Ayna.- 2010.- 22 may.- S.18.