Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

(Ardı. Əvvəli 11, 18, 25 iyun, 2 9, 16, 23, 30 iyul, 6, 13, 20 avqust sayımızda)

Mixail Qorbaçov Karen Dəmirçyanın "rezini uzatmaqla məşğul olduğunu", Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınaraq Ermənistana verilməsindən başqa heç bir siyasi qərar istəmədiyini vurğuladı. Ermənilərin Moskvadan Yerevana komissiya çağırıb Qarabağ probleminin həllini istədiklərini qeyd etdi. M.Qorbaçov məsələnin belə həllinin yolverilməz olduğunu, onun ağır nəticələrinin olacağını bildirdi. Əlavə etdi ki, biz iki respublika ilə bacara bilməsək, bilmirəm, nə olacaq? Ona görə yox ki, biz onlara qarşı sərt mövqedəyik. Ona görə ki, bu, zəncirvarı reaksiya doğura, bütün bunlar sadəcə toqquşma ilə deyil, kütləvi qırğınlarla qurtara bilər. M.Qorbaçov birincisi, ilk qəbul edilən qərarı təsdiq etdi, ikincisi, zaman udmağın, ictimai rəyə müraciət etməyin lazımlığını, belə şəraitdə bu və digər xalqı ittiham etməyin doğru olmadığını bildirdi, K.Dəmirçyanın hərəkətlərini qızışdırıcılıq kimi qiymətləndirdi.

MK katibi Yeqor Liqaçov hakimiyyəti başqaları ələ keçirərdilərsə, hərbi vəziyyət elan etməyi təklif etdi. M.Qorbaçov həmin təkliflə razılaşdı. Ekstremistlərin televiziya ilə rüsvay edilməsinin vacib olduğunu dedi. MK katibi A.Yakovlev isə onların həmin gün efirə verilməsini təklif etdi. M.Qorbaçov birinci addım kimi ekstremistlərin planlarının Azərbaycan və erməni xalqlarının maraqlarına zidd olduğunu söyləməyin, "Qarabağ" komitəsinin iç üzünü, şüarlarını, kimə xidmət etdiyini göstərməyin, ağıllı təbliğat aparmağın vacibliyini vurğuladı. Amma bunu səliqə-sahmanla etməyin lazımlığını, yarlıq vurmamağı tövsiyə etdi. Onun fikrincə, ikinci addım müttəfiq respublikaların baş verən hadisələrə münasibətlərini bildirməsi olmalı idi. Onların Azərbaycan və Ermənistana müraciətləri qəbul edilməli idi. İlk olaraq Rusiya Federasiyası Ali Sovetinin belə bir müraciət etməsi tövsiyə olundu.

M.Qorbaçovun fikrincə, üçüncüsü, hadisələrin gedişi kütləni məsuliyyətsiz hərəkətlərə sövq edə biləcəyindən inzibati tədbirlər planını həyata keçirmək lazım idi. Bu plan xalq, ictimaiyyət ilə əlaqələri özündə birləşdirməli idi. M.Qorbaçov xalq ilə işləməyi, "Qarabağ" komitəsinin üzvlərini xalqdan ayırmağı təklif edərək dedi:

"Onları qəhrəman etmək olmaz. Onlar işə çıxırlar, amma işləmirlər. Mitinqlərə az adam çıxarırlar. Görünür, qorxurlar".

Növbəti addım kimi M.Qorbaçov komitəçilərin, xüsusən onların başçılarının fəaliyyətinin inzibati orqanlar tərəfindən sənədləşdirilməsində görürdü. Əgər həmin fəaliyyət qızışdırıcı xarakter alardısa, məsələ üzərində işləməyin, lazım gələrsə, onları həbs etməyin lazımlığını bildirdi.

SSRİ daxili işlər naziri A.Vlasov komitəçilərə xəbərdarlıq edildiyini bildirdi. Y.Liqaçov isə Sumqayıt hadisəsinin istintaqı barədə prokurorluğun məlumat verməsini vacib hesab etdi. M.Qorbaçov onunla razılaşaraq, ordu və DİN qüvvələrinin yerləşmə nisbətini öyrənməyin vacib olduğunu bildirdi, Ermənistan KP MK-nın ikinci katibi Koçetkovun mülahizələrini nəzərə almağı müdafiə naziri D.Yazova tapşırdı. Koçetkovun fikrincə, guya Azərbaycanda yerləşən ordu hissələrində azərbaycanlılar ermənilərə bir daha dərs vermək üçün hazırlaşırdılar. M.Qorbaçov heç yerdə silah ələ keçirilməməsi, ekstremizm təzahürlərinin baş verməməsi üçün tədbirlər görməyi tapşırdı. Həmin yerlərlə bağlı olmayan ordu hissələri axtarmağın və bunu təcili etməyin vacibliyini bildirdi. Ekstremistlərin radio binasını tutmalarını gözləməyin lazım olmadığını, radio binasını tutandan sonra onlara qarşı hər hansı bir tədbir görüldükdə bütün dünyanın guya onların məhv edilməsi barədə haray-həşir salacaqlarını söylədi.

M.Qorbaçov K.Dəmirçyanın xahişini də Siyasi Büro üzvlərinin diqqətinə çatdırdı. O, radio və televiziya ilə işləyən komanda hazırlamağı xahiş etmişdi. İşçilərin indiki tərkibi ona tabe olmurdu. M.Qorbaçov daha sonra azərbaycanlıların və ermənilərin qarışıq yaşadıqları rayonlara ordu hissələri yerləşdirməyi təklif etdi. Əlavə etdi ki, Yerevanda hansısa qayda, güc olmalı, xalq bunu görməlidir. M.Qorbaçov "Əfqanıstanda bir şey edə bilmirik, burada isə vətəndaş müharibəsi qızışır" - dedi. O, xaricə telefon və teleqraf çıxışlarının, Yerevana Moskvadan xarici jurnalistlərin səfərlərinin məhdudlaşdırılmasını, ekstremistlərin saxlanılmasını vacib hesab edirdi. Lakin bütün bunları incə və çevik etməyi tapşırdı. O, mətbuat qrupu yaradılmasını, baş verən prosesləri işıqlandırmağı, xalqlara hörmətlə yanaşmanı, ekstremistləri təcrid etməyi tövsiyə etdi. Onunla söhbətdə Zori Balayanın tətillərə tərəfdar olmadığını bildirməsini özünü təmizə çıxarmaq və oyun adlandırdı.

Bundan sonra çıxış edən A.Qromıko təklif edilən tədbirləri bəyəndi. İnformasiyanı mexaniki deyil, seçib verməyi təklif etdi. İnzibati xarakterli tədbirləri vacib saydı. Birmənalı olaraq dedi: "Hamı bilməlidir ki, hakimiyyət hakimiyyətdir." M.Qorbaçov əlavə etdi: "Hakimiyyət və güc".

Nikolay Rıjkov da təklifləri bəyəndi və müdafiədən hücuma keçməyi təklif etdi. Məsələnin siyasi həllinə tərəfdar çıxaraq siyasi güzəştlərə getməyi ölümə bərabər qiymətləndirdi. Bildirdi ki, ölkədə bu kimi bəlalı nöqtələr çoxdur, zəncirvarı reaksiya başlayacaq, onun nəticələrini bu gün təsəvvür etmək, hətta dövlətin sonrakı həyatını təsəvvür etmək çətindir. Bütün hadisələrə qiymət vermək barədə fikirlə razılaşdı. "Pravda" qəzetində yaxşı məqalənin dərc edildiyini xatırlatdı. N.Rıjkov bununla kifayətlənməməyi, mətbuatda hücuma keçməyi, radio və televiziyanı geniş qoşmağı, onun ətrafında ümumittifaq rəyi yaratmağı təklif etdi. O, bütün müttəfiq respublikaların ali soveti rəyasət heyətlərinin baş verənlərə münasibət bildirməsini bütün ittifaqın Ermənistana qarşı qaldırılması kimi qiymətləndirdi. M.Qorbaçov isə bunun dost müraciəti olacağını dedi. N.Rıjkov həmin müraciəti ölkənin taleyi üçün narahatlıq müraciəti kimi qiymətləndirərək dedi ki, qoy, insanlar fikirlərini desin, ekstremistlər isə nə kimi təcridə düşəcəklərini anlasınlar. O, hadisələrin mətbuat, radio və televiziyada geniş işıqlandırılmasını, lakin bunu incə etməyi təklif etdi. N.Rıjkov bir neçə adamın həbsini minlərlə adamın qırılmasından daha yaxşı variant adlandıraraq bu zaman salınacaq haray-həşirə fikir verməməyi tövsiyə etdi. Əlavə etdi: "Sonra bizdən soruşacaqlar: vəziyyətin bu həddə gəlib çatmasına niyə imkan verdiniz?". O, aşkarlıq və təbliğatdan istifadəni tövsiyə edərək "yoxsa bunun ağır nəticələri olacaqdır" - dedi.

V.İ.Vorotnikov da mətbuatda Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən prosesləri işıqlandıran rubrika açmaq təklifini müdafiə etdi. Sözünə davam edən V. Vorotnikov "indi onlar görürlər ki, onları dilə tuturlar, güzəştə gedirlər, izah edirlər. Artıq səbrimizin həddinin olduğunu göstərmək zamanı gəlib çatmışdır. Mənə elə gəlir ki, təkcə erməni ekstremistlərini deyil, azərbaycanlı ekstremistləri də diqqətə almaq lazımdır. Biz buna lazımi qədər diqqət ayırmamışıq. Bu, görünür, gözlənilməz oldu" - dedi.

M.Qorbaçov silah ələ keçirilməsi halları barədə DTK-nın tam məlumat toplaması haqqında göstəriş verdi. V.Vorotnikov Yerevanda radio və televiziyanın nəzarətdən çıxması ilə bağlı bildirdi ki, bunların vasitəsi ilə istənilən müraciət ola bilər. M.Qorbaçov ya heyəti dəyişmək, ya da texniki qərarların qəbulunu lazım bildi. V.Vorotnikov texniki vasitəni doğru hesab edərək televiziyanı söndürməyin, o cümlədən Yerevan daxilində telefon rabitəsini kəsməyin mümkünlüyünü söylədi. Bu, onun fikrincə, erməni ekstremistləri üçün müəyyən çətinlik yarada bilərdi. Şəhərdə komendant saatı tətbiq etmədən patrul xidmətini gücləndirməyin lazım olduğunu bildirdi. Azərbaycanlılara gəldikdə, V.Vorotnikov hansısa partlayışın olacağını güman edirdi.

Y.Liqaçov təklif edilən tədbirləri bəyəndi. Bildirdi ki, hadisələrin gedişində yerli partiya, sovet və ictimai təşkilatlar doğru mövqe tuta bilmədi, rəhbərlərin özləri xeyli dərəcədə millətçi ovqatdadır, hərə bir tərəfə çəkir. O, hər iki respublikada rəhbərliyi möhkəmləndirməyi təklif etdi. M.Qorbaçov isə bu iki məsələni daha sonra müzakirə etmək istəyirdi. Y.Liqaçov DQMV-nin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına dair tədbirlər haqqında qərar verilməsini də təklif etdi. Çıxış edən Mixail Solomentsev ordu yeridilməsinin yubadılmasının doğru olmadığını deyərək, patrul xidmətinə keçilməsini, lakin atəş açılmamasını təklif etdi. Əlavə etdi: "Qoy, gücü görsünlər."

D.Yazov general Kurkotkini Ermənistana, general Kulikovu Azərbaycana göndərməyi təklif etdi. M.Qorbaçov isə "belə çıxır ki, onların başçılığı ilə iki cəhbə açırıq" deyərək etiraz etdi. M.Solomentsev yenidən bildirdi ki, bu qarışıqlığın içində orada kommunistlər də vardır. Cavab olaraq M.Qorbaçov dedi ki, hamısı kommunistdir. Belə çıxır ki, biz indi partiyanı buraxmalıyıq. Biz mübarizəni burada udmalıyıq. M.Solomentsev fikirlərini söylərkən ən qatı şəxsləri nəzərdə tuturdu.

M.Qorbaçov kadr məsələsinə toxunaraq K.Dəmirçyanın azərbaycanlıların yanında işdən azad edilməsini, K.Bağırov isə onun qəbuluna gələrək xəstə olduğunu, sutkada yalnız iki saat yatdığını, başı ağrıdığını, səhhəti ilə əlaqədar olaraq pensiyaya çıxarılmasını xahiş etmişdi. M. Qorbaçov dedi: "Biz onları niyə saxlamalıyıq?" Bu zaman G.Razumovski K.Bağırovun respublikada tennisçi kimi tanındığını, rayonlarda bunu bildiklərindən tennis kortları yaratdıqlarını dedi. M.Qorbaçov əsəbi halda "hər şey elə qurulmuşdur ki, qızışan zaman işdən çıxsınlar" - dedi. O, həm K.Bağırovu, həm də K.Dəmirçyanı "siyasi meyit" adlandırdı. Lakin onların indi işdən çıxması qəhrəman olmaları demək idi. M.Qorbaçov yaranmış vəziyyətdə Ermənistan KP MK plenumunun keçirilməsini hakimiyyəti həmin adamlara vermək kimi qiymətləndirdi. Y.Liqaçov respublikalarda vəzifələrə Əbdürrəhman Vəzirov və Suren Arutyunyanın gətirilməsini təklif etdi. M.Qorbaçov Ə.Vəzirovu yeni adam kimi səciyyələndirdi, S.Arutyunyanın isə bu mərhələdə hamını qane edəcəyini dedi. Həmin məsələyə aprel ayında qayıdacaqlarını bildirdi. M.Qorbaçov Y.Liqaçova müraciətlə hadisələrin pis nəticəsini fikirləşməsini, reaksiyanın necə olmasını, bunun xalq üçün intihar olduğunu deyərək təklif etdi: "Yeri gəlmişkən, bunu da səsləndirmək lazımdır. Qoy, türklərin üzərinə getsinlər. O zaman baş katib mütləq çıxış etməli olacaqdır". Baş katib bununla da erməniləri Türkiyə üzərinə hücuma keçməyə təhrik edirdi. Y.Liqaçov isə Türkiyənin Dağlıq Qarabağ və Ermənistandakı hadisələri qəti şəkildə pislədiyini dedi.

İclasda müttəfiq respublikaların rəyasət heyətlərinin iclaslarının keçirilməsi və müvafiq müraciət etmələri təklif olundu. Ermənistana və Azərbaycana ilk olaraq Rusiya müraciət etməli idi.

Bir müddət sonra Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Belarus, Özbəkistan, Qazaxıstan, Litva, Moldova, Latviya, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Estoniya SSR ali soveti rəyasət heyətləri münaqişəni dayandırmaq barədə Azərbaycana və Ermənistana müraciət etdilər.

Martın 23-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağda, Azərbaycan SSR-də və Ermənistan SSR-də vəziyyətə dair müttəfiq respublikaların müraciəti barədə tədbirlər haqqında qərar qəbul etdi. Qərarda mürəkkəb milli-ərazi məsələlərinin dövlət hakimiyyət orqanlarına təzyiq yolu ilə həlli cəhdləri pislənilirdi. Lakin həmin müraciətin nəticəsı olmadı. Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması dayandırılmadı. Azərbaycan SSR DTK sədri Ziya Yusifzadənin 1988-ci il 3 aprel tarixdə Azərbaycan KP MK-ya yazdığı məlumatından aydın olurdu ki, son günlər Ermənistandan qovulanların sayı 6 min nəfər idi.

Azərbaycan hakimiyyəti Ermənistanın müdaxiləsinin qarşısını ala, respublikanın hüquqlarını qoruya və böhrandan çıxara bilmədi. Yaranmış ağır vəziyyət Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyinə gətirdi. 1988-ci il mayın 21-də Azərbaycan KP MK birinci katibi Kamran Bağırov vəzifəsindən azad edildi. Mərkəz tərəfindən həmin vəzifəyə uzun illər boyu Azərbaycandan kənarda yaşamış, milli ruha yad olan Əbdürrəhman Vəzirov gətirildi. Ermənistanda isə Karen Dəmirçyanın əvəzinə Suren Arutyunyan hakimiyyətə gətirildi. Bu dəyişiklik nəinki vəziyyəti düzəltdi, əksinə, xeyli ağırlaşdırdı. Böhran daha da dərinləşdi. İdarəçilik qabiliyyəti olmayan Əbdürrəhman Vəzirov problemi həll etməyi bacarmadığından diqqəti ondan yayındırmağa və səbəblərini əvvəlki rəhbərlərdə axtarmağa başladı. Bu isə Azərbaycanın daxilində gərginliyi daha da artırdı. Xalq ilə hakimiyyət arasında uçurum, hakimiyyət daxilində ziddiyyətlər daha da dərinləşdi.

Hakimiyyət dəyişikliyi Ermənistandan azərbaycanlıların qovulmalarını dayandırmadı. Azərbaycan SSR DTK sədri Ziya Yusifzadənin 1988-ci il mayın 28-də Azərbaycan KP MK-ya yazdığı məxfi məlumatından aydın olur ki, qovulmanın motivləri: azərbaycanlı əhali ətrafında yaradılmış qeyri-sağlam mənəvi-psixoloji mühit; "Ermənistandan rədd olun" şüarı; silahla hədələnmələri və həyatları üçün təhlükənin olması; ticarət obyektlərində azərbaycanlılara xidmət göstərilməməsi və təhqir olunmaları; Ermənistanın partiya və sovet orqanlarının azərbaycanlıların şikayətlərinə baxmaması idi.

Sovet rəhbərliyinin müraciətlərinə baxmayaraq, ermənilər iyunun 13-də Yerevanda böyük mitinq keçirdilər. Bundan bir neçə gün sonra, iyunun 15-də Ermənistan SSR Ali Soveti keçirilən sessiya iclasının DQMV Sovetinin yuxarıda göstərilən müraciətinə baxaraq DQMV-nin Ermənistan tərkibinə girməsinə razılıq verdi. Həmçinin DQMV-nin Azərbaycan SSR-dən Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə müsbət qərar qəbul etmək haqqında Bakı və Moskvaya müraciət etdi. Cavab olaraq Azərbaycan SSR Ali Soveti və onun Rəyasət Heyəti 1988-ci il iyunun 13 və 17-də qəbul etdiyi qərarlarda SSRİ konstitusiyasının 78-ci və Azərbaycan Konstitusiyasının 70-ci maddələrini əsas gətirərək DQMV-nin Azərbaycan SSR-dən alınaraq Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsinin qəbuledilməz və qeyri-mümkün olduğunu bildirdi. Bundan sonra müttəfiq respublikalar arasında sərhəd dəyişikliyinin mümkünlüyünü müzakirə etmək üçün ciddi bir əsas olmadığını və SSRİ konstitusiyasının müddəalarını, Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR-in qüvvədə olan əsas qanunlarını nəzərə alaraq məsələnin artıq bağlandığını hesab etmək olardı. Lakin belə olmadı. Ermənistan Azərbaycanın daxili işlərinə kobud müdaxilələrini daha da genişləndirərək xaricdəki erməni diasporunu da həmin işə cəlb etdi. Belə ki, iyunun 16-da 100 minə yaxın erməni SSRİ-nin Paris səfiriliyi önündə mitinq keçirərək Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsini tələb etdi.

Bu zaman Ermənistan daha bir kobud müdaxiləyə əl atdı. Ermənistan KP MK Sov.İKP MK-ya müraciət edərək Sumqayıt hadisəsi ilə əlaqədar olaraq həbs edilmiş şəxslərin məhkəməsinin Azərbaycandan alınaraq SSRİ Ali Məhkəməsinin icraatına verilməsini xahiş etdi. Sov.İKP MK katibliyi 1988-ci il iyunun 11-də həmin müraciət barədə mülahizələrini bildirmək üçün SSRİ Ali Məhkəməsinin sədri V.İ.Terebilova, SSRİ baş prokuroru A.Y.Suxarevə və SSRİ ədliyyə naziri B.V.Kravçevə məktub göndərdi. Həmin şəxslər iyunun 17-də məsələ barədə mülahizələrini yazdılar. Cavab məktubunda hadisə ilə bağlı olaraq 84 nəfərin həbs edildiyi, onlardan 82 nəfərinin azərbaycanlı olduğu yazılırdı. Amma niyə görəsə məktub müəllifləri digər iki nəfərin hansı millətə mənsub olduğunu qeyd etmirdilər. Həmin şəxslərdən biri artıq qeyd edildiyi kimi, hadisələrin təşkilatçısı və başlıca icraçısı, 1959-cu ildə anadan olmuş, 1979, 1981 və 1982-ci illərdə bütövlükdə 9 il 2 ay 13 gün həbsdə yatmış Eduard Robertoviç Qriqoryan idi. Məktubda həmin işlərin istintaqının SSRİ prokurorluğu tərəfindən aparıldığı qeyd edilirdi. Bütün istintaq işləri qanunun tələblərinə uyğun aparılmış, üç iş başa çatdırılmış və Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin icraatına verilmişdi. 26 nəfər barədə 12 iş yaxınlarda məhkəməyə göndəriləcəkdi. Terebilov, Suxarev və Kravçevin fikrincə, Azərbaycanda və Ermənistanda geniş ictimai əks-səda doğurmuş işləri RSFSR-in vilayət məhkəmələrinə, xüsusən Volqoqrad, Voronej və Kuybışev vilayət məhkəmələrinin icraatına vermək olardı. Onlar həmin işlərin SSRİ Ali Məhkəməsinin icraatına verilməsinə ehtiyac duymadılar.

Bununla kifayətlənməyən MK katibi Y.Liqaçovun göstərişinə əsasən digər şəxslərin də rəyləri soruşuldu. Y.Liqaçov 1988-ci il iyunun 17-də A.İ.Lukyanovdan fikirlərini bildirməsini xahiş etdi. İyunun 18-də həmin sorğuya cavab verən A.Lukyanov "təklif tamamilə qanunauyğundur" kimi cavab yazdı. Eyni zamanda bildirdi ki, məsələ MK-nın şöbələrində əvvəlcədən işlənilmiş və məqsədəuyğun sayılmışdır. Onlarla razılaşmaq olar.ö

Bu zaman Ermənistandan qovulan azərbaycanlılar kortəbii mitinqlər keçirərək DQMV-də qayda-qanun yaradılmasını, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların təhlükəsizliyinin təmin olunmasını, həyat və əmək fəaliyyətləri üçün normal şəraitin yaradılmasını tələb edirdilər. Azərbaycan hakimiyyəti həmin haqlı tələbləri yerinə yetirə bilmirdi. Moskva isə zəif, xalqdan ayrı düşmüş respublika rəhbərliyini dinləmək istəmirdi. Ermənistandan azərbaycanlıların vəhşicəsinə qovulmalarına cavab olaraq qaçqınlar da Azərbaycandakı ermənilərin işdən çıxarılmasını tələb edirdilər. Azərbaycan SSR DTK-nın 1988-ci il 28 iyun tarixli məxfi məlumatından aydın olur ki, bu zaman Ermənistandan qovulan azərbaycanlıların sayı 16 min nəfəri ötüb keçmişdi. Bir müddət sonra onların sayı 18 min 500 nəfər oldu.

Belə bir şəraitdə Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların, Azərbaycandan çıxıb getmiş ermənilərin geri qaytarılması məsələsi gündəliyə gəldi. İyunun 27-30-da Azərbaycana gəlmiş Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinin sədr müavini Y.E.Xoçanberyana Azərbaycan televiziyası və mətbuatında qovulan azərbaycanlıların geri qayıtması ilə bağlı çıxış etmək təklif olundu. Lakin o, Ermənistanda mənfi reaksiya doğuracağını bəhanə gətirərək belə bir çıxışdan imtina etdi. Y.Xoçanberyanın Azərbaycana gəlişi qaçqınların Ermənistana qayıtmasına və təhlükəsiz yaşamasına təminat vermirdi. Bundan fərqli olaraq bir çox erməni Azərbaycan rəhbərliyinin çağırışı ilə geri qayıtdı. Lakin bu da Ermənistanı sakitləşdirmədi.

İyulun əvvəllərindən etibarən Yerevanda və Ermənistanın digər şəhərlərində kütləvi mitinqlər keçirildi. 1988-ci il iyulun 12-də DQMV Xalq Deputatları Soveti bölgənin Azərbaycan SSR-dən birtərəfli qaydada ayrılmasına dair qərar qəbul etdi. Buna cavab olaraq iyulun 13-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyalarına, eləcə də Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında qanununa əsaslanaraq DQMV Xalq Deputatları Sovetinin vilayətin Azərbaycan SSR-dən birtərəfli qaydada ayrılmasına dair DQMV Xalq Deputatları Sovetinin 12 iyul tarixli qərarının qanunsuz və heç bir hüquqi qüvvəsi olmadığına dair qərar qəbul etdi.

SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1988-ci il iyulun 18-də Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR ali sovetlərinin Dağlıq Qarabağ haqqında məsələ üzrə qərarları barədə qərar qəbul etdi. Qərarda Ermənistan ilə Azərbaycan arasında konstitusiya əsasında müəyyənləşdirilmiş milli-ərazi bölgüsünün dəyişdirilməsinin yolverilməzliyi bildirildi. Göstərilirdi ki, SSRİ konstitusiyasının 78-ci maddəsinə əsasən, müttəfiq respublikanın ərazisi onun razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz. Müttəfiq respublikalar arasında sərhədlər müvafiq respublikaların qarşılıqlı razılığı və SSRİ-nin ali orqanlarının təsdiqi nəticəsində mümkün ola bilərdi. Həmin müddəa Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR konstitusiyalarında da əksini tapmışdı.

(Ardı var)

Musa QASIMLI,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru,

professor

Ayna.- 2011.- 27 avqust.- S.19.