Gender büdcəsi ayrıca qadınlar üçün büdcə deyil

Bu təşəbbüs bərabər imkanlardan istifadənin səviyyəsini müəyyənləşdirməyə və qadınların dövlət resurslarına çıxışını artırmağa imkan verir

Gender təşəbbüslərinə skeptik yanaşan insanlar hətta ekspertlər arasında da mövcuddur. Gender büdcəsi təşəbbüslərinin əslində ifrat praqmatikləşmiş Qərb həyat tərzinin nəticəsi olduğu barədə arqumentlər də mövcuddur. Əsas gətirilir ki, qadının müəyyən mərhələdə fiziki zəifliyi onun iqtisadi proseslərdən və sosial dəstəkdən kənarda qalmasına səbəb ola bilər. Baxmayaraq ki, bu ölkələrin sosial müdafiə sistemi daha təkmildir.

Bizim halımızda isə vəziyyət bir qədər fərqlidir. Belə ki, ailə ənənələrinin güclü olduğu Şərq-müsəlman cəmiyyətlərində qadının iqtisadi mənada təcridindən söhbət gedə bilməz, əksinə, bəzən ev təsərrüfatlarının aktiv maliyyə tənzimləyiciləri məhz qadınlar olur. Lakin bütün bunlar həssas qadın qruplarının mövcudluğunu və onların xüsusi büdcə dəstəyinə ehtiyaclarının olmasını istisna etmir. Yeri gəlmişkən, "Azərbaycanda gender büdcəsinin tətbiqi üçün iqtisadi, siyasi, sosial və institusional bazanın tədqiqi üzrə" tədqiqat aparılıb. Bu qənaətə gəlinib ki, gender büdcəsi ilə bağlı təşəbbüslərin əsaslandırılmış ehtiyaclardan qaynaqlanması və məqsədli olması çox vacibdir.

İqtisadçı alim, tədqiqatçı Azər Mehtiyev deyir ki, gender büdcəsi gender yanaşması əsas götürülməklə dövlət büdcəsinə başlıca olaraq milli səviyyədə müxtəlif qadın və kişi qruplarının təsirini qiymətləndirməyə imkan verən proses və alətlərin məcmusudur. Lakin gender büdcəsi ayrıca qadınlar üçün bir büdcə deyildir. Gender büdcəsi yalnız gender oriyentasiyalı ayırmaların - məsələn, qadınlar üçün xüsusi proqramların təhlilini, bütün sahələr və xidmətlər üzrə əsas xərclərin qadın və kişilərə ayrılıqda təsirini, dövlət xidmətləri sferasında bərabər imkanlar yaradılmasına istiqamətlənən strategiya və ayırmaların öyrənilməsini əhatə edir.

Gender büdcəsinin vəzifələri qadınların dövlət resurslarına çıxışının artırılması, dövlət büdcəsinin gender perspektivi baxımından effektivliyinin artırılmasıdır. Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının, eləcə də qadın qeyri-hökumət təşkilatlarının qərar qəbulu prosesindəki rolunun aktivləşdirilməsidir.

Dövlət büdcəsindən qadın və kişilərin necə faydalandığı qiymətləndirilməlidir

A.Mehtiyev deyir ki, Azərbaycanda gender yönündə büdcənin tərtib edilmə təşəbbüsü gender bərabərliyi dövlət proqramının hazırlanması daxilində keçirilib. Müsahibimiz bu qənaətdədir ki, ölkədə büdcənin tərtibi və hazırlanma prosesində məqsədli proqram və üsulların tətbiqi zəifdir. Yəni dövlət büdcəsinin tətbiqi ümumi xarakter daşıyır: mövcud obyektlərin saxlanması, funksiyaların yerinə yetirilməsi və s. Belə ki, büdcənin ölkə əhalisinin genetik strukturu, ayrı-ayrı sosial qruplara təsiri baxımından həm bölünməsi, qiymətləndirilməsi həyata keçirilmir. Azərbaycan cəmiyyətində qadın-kişi nisbəti 51-49 civarındadır. O da bəllidir ki, hazırda Azərbaycan cəmiyyətində bəzi fəaliyyət sahələrində qadınlar üstünlük təşkil edir. Deməli, kişi və qadınların büdcədən faydalanmasını öyrənmək maraqlı olardı.

Müsahibimin dediklərindən bəlli oldu ki, Azərbaycanda büdcədən bütövlükdə genderə yönələn vəsaitləri Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərin maliyyələşməsinə xərclənən pullar hesab etmək olar. Bundan başqa, səhiyyədə ana və uşaq sağlamlığının qorunmasına yönəldilən vəsaitləri də bu məbləğə əlavə etmək mümkündür:

"Doğrudur, bu gün dövlət büdcəsindən təhsil, səhiyyə sahələrində çalışanların məvacibləri ödənilir. Və məlumdur ki, onların böyük əksəriyyəti qadınlardır. Lakin konkret olaraq ölkədə büdcənin tərtibi zamanı büdcədən qadın və kişilərin neçə faiz faydalanması və yaxud digər sosial qrupların faydalanması ilə bağlı konkret yanaşma və qiymətləndirmə yoxdur".

Nə etmək olar?

Bu sualı cavablandıran tədqiqatçı xatırlatdı ki, dövlət büdcəsi xalqındır və ona məxsus təbii resurslar hesabına formalaşır. Bu baxımdan büdcənin cəmiyyətin rifahına yönəldilməsi vacibdir. O deyir:

"Büdcədə gender yanaşmasının əksini tapması labüddür. Qadın və uşaqların büdcədən faydalanma imkanları genişləndirilməlidir. Dövlət büdcəsi hazırlanarkən gender yanaşması və qiymətləndirilməsinin aparılması vacibdir. Məsələn, büdcənin tətbiqi zamanı ayrı-ayrı sosial yönümlü xərclər göstərilir. Fikrimcə, qadınların da büdcədən faydalanması imkanları, onlara yönəlik istiqamətlərin konkret məbləğləri, ilin sonunda bu vəsaitlərin istifadəsi nəticəsində müxtəlif sosial qrupların necə faydalandığı haqda məlumat rəqəmlərlə hesabatda əksini tapması yaxşı olardı".

Gender büdcələşdirilməsi yüksək siyasi iradə tələb edir

Onu da qeyd edək ki, gender büdcəsi təşəbbüsləri hazırda dünyanın 50-dən çox ölkəsində həyata keçirilməkdədir. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirmək yerinə düşərdi. Çünki gender büdcəsi ilə bağlı beynəlxalq təşəbbüsləri, bir sıra xarici ölkələrin təcrübəsinin pozitiv və neqativ tərəflərini analiz etməklə daha təkmil gender büdcəsi tərtib etmək olar.

Avstraliyanın gender büdcəsi dünyada ən uzunömürlüdür və digər ölkələrin təşəbbüsləri üçün bir növ ilham qaynağıdır. Ölkənin ilk qadın büdcəsi 1980-ci illərin ortalarında Əmək Partiyasının iqtidara gəlməsindən sonra bərqərar edilib. Avstraliyanın qadın büdcəsi hökumət daxilində hazırlanan sənəddən və gedən proseslərdən ibarətdir. Bu proses hökumətdə gender menecment mexanizmi tərəfindən koordinasiya edilir, bu işdə digər nazirliklər də iştirak edirdi.

Gender büdcəsi 300 səhifədən ibarət ümumi metodologiyalar əsasında hazırlanan büdcə təhlili sənədindən və bunun əsasında hazırlanan sadələşdirilmiş nəşrlərdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, Avstraliyanın qadın büdcəsi təşəbbüsü ştatlar səviyyəsində tam icra edilmədiyi və real siyasətə az təsir etdiyi istiqamətində ciddi tənqidlərə məruz qalır.

RF-də gender büdcəsi təşəbbüsləri 2002-2003-cü illərdə bir sıra qadın təşkilatları tərəfindən gündəmə gətirilib. Beynəlxalq təcrübə öyrənildikdən sonra 2004-2006-cı illərdə UNIFEM-in dəstəyi ilə "Rusiyada gender büdcəsi" layihəsi reallaşdırılıb. Layihədə məqsəd - milli (Rusiya Federasiyası) və regional (pilot region - Komi Respublikası) səviyyədə büdcə vəsaitlərinin bölgüsü ilə bağlı dövlət qərarlarının qəbulunda qadınların iştirakının artırılması idi. Bu layihənin əsas məziyyətlərindən biri o olmuşdu ki, Rusiyada geniş miqyaslı büdcə-vergi islahatlarının aparılması, o cümlədən sosial sahədə bir sıra səlahiyyətlərin regionlara verilməsi ilə eyni vaxta təsadüf etmişdi.

Rusiyada qəbul edilən metodologiyaya əsasən, gender büdcəsi - bir tərəfdən, sosial siyasətdə sosial-iqtisadi nemətlərin əsas benefisiarlarının maraqlarını nəzərə almaqla, dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin maliyyə-iqtisadi təhlilidir. Digər tərəfdən, gender büdcəsi gender yanaşmasını iqtisadiyyatda və siyasətdə mühüm prinsipə çevirməyə xidmət edən müxtəlif alətlərin, mexanizmlərin, proses və institutların məcmusudur. Bu özlüyündə ayrıca bir idarəetmə texnologiyası alətidir. Onun tətbiq sahəsi dövlət proqnozları, proqram və planları, dövlət büdcəsi və dövlət sosial sığorta fondlarıdır.

Fransada 2000-ci ildə qəbul edilən Büdcə Aktı hökumətdən hər ilin dövlət büdcəsinə gender bərabərliyinin maliyyə təminatını əks etdirən ayrıca əlavənin daxil edilməsini tələb edir. Fransa İqtisadiyyat, Maliyyə və Sənaye Nazirliyinin apardığı gender təhlilləri göstərirdi ki, 2000-ci il üçün iqtisadiyyatda məşğul olan qadınların 31%-i, kişilərin isə sadəcə 5%-i yarımştat işlərdə məşğuldur. Hesabat həm də onu göstərmişdi ki, yoxsulluq həddində yaşayan daha çox qadınlardır.

Filippin hökuməti 1994-cu ildə gender və inkişaf yönümlü büdcə siyasətini təsdiqlədi ki, bu da hər bir hökumət agentliyindən onun büdcəsinin ən azı 5 faizini gender və inkişaf məqsədlərinə ayırmasını tələb edirdi. Filippin Qadınlarının Rolu üzrə Milli Komissiya bu təşəbbüsün önündə gələrək daha çox aktiv və dəstəkçi qadın hərəkatları ilə birgə çalışır. 1999-cu ildə isə hökumət performans əsaslı büdcələşdirmənin tətbiqinə keçdi ki, bu da 5 faizlik həddə öz təsirini göstərdi. 1995-1998-ci illərdə hesabat verən hökumət agentliklərinin sayı 19-dan 69-a çatmışdır və qadınlara ünvanlanan xərclər isə 3 dəfə artırılmışdır. Ancaq daha real hesablamalar göstərir ki, Filippində qadın və inkişaf məqsədi ilə ayırmalar 1 faiz civarındadır və hələlik 5 faizlik hədəfdən uzaqdır.

İsveçdə maliyyə naziri daxil olmaqla hər bir nazir öz büdcə səlahiyyətləri çərçivəsində gender bərabərliyi məqsədləri və hədəfləri işləyib hazırlayırlar. Hər il hökumətin büdcə qanununa uyğun olaraq iqtisadi resursların kişilər və qadınlar arasında necə paylandığını göstərən xüsusi hesabat hazırlanır. Onu da qeyd edək ki, İsveç ÜDM-in 2%-ni uşaq problemlərinin həllinə sərf edir və qadınların məşğulluq səviyyəsinə görə Avropada birinci yeri tutur.

İsveçlə yanaşı Finlandiya, Norveç, Danimarka, İslandiya da "Gender büdcəsi 2004-2006" təşəbbüsü çərçivəsində, xüsusən də gender büdcəsinin təhlili, qadınların iqtisadi aktivliyi istiqamətində xeyli işlər görüblər. Bu çərçivədə aparılan sorğular, keçirilən treninqlər və hazırlanan modellər xüsusilə diqqətə layiqdir.

Tanzaniya Gender Şəbəkəsi Proqramı beynəlxalq miqyasda çox uğurlu vətəndaş cəmiyyəti təşəbbüslərindən hesab olunur. Yarandığı vaxtdan keçən 3 il ərzində proqram milli planlaşdırma və resurs bölgüsünün qadın və kişilərə, eləcə də gənc və yeniyetmələrə təsirini qiymətləndirib. Ölkənin Maliyyə Nazirliyi proqramın səhiyyə, təhsil, su təchizatı, kənd təsərrüfatı, icmaların inkişafı və yerli idarəetmə daxil olmaqla altı büdcə sahəsində gender təhlilini aparmaq üçün məmurların bilik və bacarıqlarının artırılması işinə cəlb edib. Daha sonra aparılan təhlillər göstərdi ki, ana və uşaq sağlamlığı sahəsində həyata keçirilən layihələr daha çox beynəlxalq donorlardan, yəni xarici maliyyələşmə mənbələrindən asılıdır.

Böyük Britaniyada Qadın Büdcə Qrupu 1989-cu ildən aktivdir və büdcə ilə bağlı nəşrlərin hazırlanması, gender büdcəsi ilə bağlı məsələlərin gündəmə gətirilməsi kimi məsələlərlə məşğuldur. Qrup daha çox tədqiqatçıların, qadın təşkilatları və həmkarlar ittifaqları üzvlərinin təmsil olunduğu qeyri-rəsmi "think-tank"dir. Onun fəaliyyəti əsas etibarilə qadınlar üçün tam əlverişli olmayan vergi və sosial müdafiə sisteminin dəyişdirilməsinə, həmçinin qadınların qərar qəbulunda rolunun artmasına yönəlib. Onu da qeyd edək ki, Britaniya Maliyyə Nazirliyi gender büdcəsi yanaşmasından istifadə barədə öhdəçilik götürüb. Bu zaman əsas konsultant və təhlilçi rolunda məhz Qadın Büdcə Qrupu çıxış edir. Qrupun gender büdcəsi təhlili göstərib ki, Britaniyada sosial xərclərin yalnız 8%-i bir valideynin mövcud olduğu ailələrə yönəlir ki, bunların da 95%-i qadınlardır. Eyni zamanda vəsaitlərin yalnız 57%-i gənclərə yönəlib ki, onların da 27%-i gənc qızlardır.

Bunlarla yanaşı Kanada, Zimbabve, Meksika, Hindistan, ABŞ kimi ölkələrdə də vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının da iştirak etdiyi gender büdcəsi təşəbbüsləri mövcuddur.

Onu da qeyd edək ki, bəzən bərabər imkanlar bərabər real istifadəyə gətirib çıxarmaya bilər. Bu baxımdan, A.Mehtiyev hesab edir ki, gender büdcəsi mərkəzi, regional və yerli büdcə ayırmalarında qadınların fərqli sosial ehtiyaclarının nəzərə alınmasını da əhatə etməlidir. Müsahibim bu qənaətdədir ki, gender büdcələşdirməsi yüksək siyasi iradə, adekvat resurslar və bacarıqlar, institusional və hüquqi baza, vətəndaş cəmiyyətinin bu sahədə yüksək məlumatlılıq səviyyəsini tələb edir. Ümumi büdcə prinsipləri olan hesabatlılıq, şəffaflıq, bərabərlik və effektivlik gender büdcəsinə də aid edilməlidir..

A.Əhmədova

Ayna.- 2011.- 9 iyul.- S.16.