Çağırış və səfərbərlik sistemində islahatlar: problemlər və perspektivlər

ATMİA prezidenti yeni yaradılmış qurumun fəaliyyətinə qiymət verir

Bu il fevralın 11-də prezident İlham Əliyevin imzası ilə "Hərbi vəzifə və hərbi xidmət haqqında" qanun qüvvəyə mindi. Bu qanunun qüvvəyə minməsi ilə "Hərbi xidmətə çağırışın əsasları haqqında" və "Hərbi xidmət haqqında" qanunlar (bu qanunlar 1992-ci ildə qüvvəyə minmişdi) artıq öz qüvvəsini itirdi.

9 fəsildən 54 maddədən ibarət yeni qanunda əsas olaraq 3 istiqamət: 1) hərbi vəzifələr, 2) hərbi xidmət və 3) ehtiyatda xidmət məsələləri əksini tapıb. Sənəddə 4 növ hərbi xidmət növünün mövcudluğundan danışılır. Bunlar müddətli hərbi xidmət, xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələrinin kursantlarının hərbi xidməti, müddətdən artıq hərbi xidmət və zabitlərin hərbi xidmətidir. Yeni qanuna istinadən Azərbaycanda Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti yaradıldı. Aprel ayında Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hərbi birləşmələrə çağırış prosesini yeni xidmət həyata keçirir və bu səbəbdən mövzunun aktuallığı qalmaqdadır.

Bu və digər məsələlərə Azərbaycan Təhlükəsizlik və Müdafiə İctimai Assosiasiyasının (ATMİA) prezidenti Yaşar Cəfərlinin "Ordunun Aynası"na müsahibəsində aydınlıq gətirməyə çalışdıq.

- Bəlli idi ki, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin NATO standartlarına keçidi hərbi qanunvericilikdə də əhəmiyyətli dəyişikliklər aparılmasına səbəb olacaq. Necə düşünürsünüz, yeni qanun hərbi çağırış və səfərbərlik sistemində ciddi dəyişikliklərə səbəb olacaqmı?

- Araşdırmalarımız göstərir ki, yeni qanunda bir sıra müsbət məqamlar əksini tapıb. Birincisi, cəmiyyətin məlumatlandırma imkanları artıb və əsas hərbi qanunvericilik aktlarının vahid sənəddə cəmləşməsi müsbət imkanlar yaradır. Bu qanun orta məktəbdə çağırışaqədərki hazırlıq fənnindən başlamış ehtiyatda səfərbərlik hazırlığına qədər prosesi özündə əks etdirir. Bu qanun ölkə vətəndaşının Konstitusiyanın 76-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə uyğun vəzifələrini ("Vətəni müdafiə hər bir vətəndaşın borcudur") əhatə edir. Eyni zamanda yeni qanunda bir sıra dəqiqləşdirmələr əksini tapıb. Misal üçün, təhsilini yarımçıq qoyaraq hərbi xidmətə yollanan kursantın xidmət müddəti burada dəqiqliklə əksini tapır. Hərbi təhsil müəssisəsində oxuduğu hər 4 gün həqiqi hərbi xidmətdə 1 gün hesab olunur.

Yeni qanunun ortaya çıxardığı bir çox mühüm istiqamətlər mövcuddur. Misal üçün, 2-ci maddədə hərbi xidmətin dövlət qulluğunun xüsusi növü olduğu qeyd edilir. Bu isə yaxın perspektivdə hərbi qulluqçulara dövlət qulluqçusu statusunun verilməsinin mümkün olduğunu ehtimal etməyə imkan verir. Eyni zamanda 3-cü maddədə vətəndaşların alternativ xidmət keçmə mümkünlüyü qeyd olunur ki, bu da yaxın perspektivdə ölkədə "Alternativ xidmət haqqında" dövlət qanununun qəbul olunması zərurətini ortaya çıxarır.

Daha diqqətçəkən bir məqam 45-46-cı maddələrlə bağlıdır. Bu maddələrdə ölkədə hərbi toplanışların keçirilməsi qaydaları əksini tapır. Bu, çox mühüm hesab olunur. Xatırladaq ki, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkədə nizamlı hərbi toplanışlar keçirilməyib. 47-ci maddədə ehtiyatda olan zabitlərə növbəti rütbələrin verilməsi qaydaları əksini tapır ki, bu da vacib hesab olunur.

Araşdırmalar göstərir ki, yeni qanun Azərbaycanın iqtisadi və hərbi resurslarının insan ehtiyatları ilə birgə səmərəli şəkildə istifadəsi baxımdan vacibdir. Belə ki, yeni qanunun qəbulunun zərurəti aşağıdakı məsələlərlə bağlıdır:

1) Əvvəlki qanunların sovet dövründən qalma olması və daha çox köhnə iqtisadi münasibətlər sisteminə uyğunluğu;

2) Hərbi xidmətə çağırış sistemində kütləvi neqativ halların, rüşvət və korrupsiyanın mövcudluğu;

3) Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin NATO standartlarına uyğunlaşdırılması prosesi;

4) Silahlı Qüvvələrə çağırış sistemində və səfərbərlik prosesində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və s.

- Necə düşünürsünüz, hazırda Azərbaycanda hərbi çağırış sistemində hansı problemlər mövcuddur? Yeni yaradılmış Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti həmin problemləri həll edə biləcəkmi?

- Bu barədə qəti fikir söyləmək hələlik çox tezdir. Çünki yeni xidmətin strukturu, fəaliyyət istiqamətləri və qaydaları hələlik yekun olaraq təsdiq olunmayıb. Amma bəzi ehtimallarımı irəli sürə bilərəm. Araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış sistemində mövcud olmuş əsas problemlər aşağıdakılar idi:

1. Hərbi xidmətə çağırış prosesində çağırışçıların xidmət yerləri üzrə bölüşdürülməsində problemlər. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində və digər hərbi birləşmələrdə xidmət etmək üçün müəyyən qeyri-qanuni məbləğlərin istənildiyi barədə məlumatlar vardı. İctimai rəydə mövcud olan məlumatlara görə, bu məbləğlər min manatdan 10 min manata qədər dəyişirdi. Buraya xüsusilə çağırışçıların tibbi müayinəsi zamanı ortaya çıxan problemləri də əlavə etmək lazımdır.

2. Hərbi xidmətdə çağırışdan möhlət alma hüququndan sui-istifadə edilməsi. Ötən dövrdə əldə olunan məlumatlar onu deməyə əsas verdi ki, Azərbaycanda çağırışçılara qanuni möhlət hüququnun verilməsi ilə də bağlı ciddi problemlər mövcuddur. İctimai rəydə mövcud olan məlumatlara görə, çağırış prosesində möhlət verilmə hüququ üçün 1000-5000 manat arasında qeyri-rəsmi ödənişlər istənilirdi.

3. Azərbaycanda güc strukturlarının sayının çox olması çağırışçı ehtiyatlarının sayının çoxaldılması zərurətini yaradır. Bu da getdikcə problematik xarakter daşıyır.

Araşdırmalar göstərir ki, bir əsrə yaxın yaşı olan hərbi komissarlıq sistemi artıq özünü doğrultmurdu. Müdafiə Nazirliyinə daxil olan hərbi komissarlıq sisteminin digər güc strukturlarını şəxsi heyətlə təmin etməsi düzgün idarəetmə sistemi deyildi. Eyni zamanda Müdafiə Nazirliyinin tərkibində olan hərbi komissarlıq sistemində baş verən qanunsuzluq, korrupsiya və rüşvət hallarına göz yumulurdu.

Bütün bu və digər problemlər hərbi xidmətə çağırışı tənzimləyəcək yeni mexanizmin yaradılmasını zəruri edirdi. Ümid edə bilərik ki, yeni xidmət yuxarıda sadalanan və digər problemləri öz işində nəzərə alacaq.

- Siz inanırmısınız ki, çağırış prosesi şəffaf aparılacaq, hər hansı qeyri-qanuni əməllərə imkan verilməyəcək?

- Hər halda inanmaq istəyirəm. Verilən məlumatlara görə, hərbi xidmətə çağırış sistemində vahid elektron informasiya sistemi yaradılacaq. Bu sistem vasitəsi ilə çağırışaqədər yaş həddində olan vətəndaşların, çağırışçıların və hərbi vəzifəlilərin qeydiyyatının və uçotunun aparılmasının nəzərdə tutulduğu bildirilir. Bunlar hamısı müsbətdir. Amma çağırışçıların hərbi hissələrə paylaşdırılma prosesinin necə

Fikrimcə, buna son qoymaq üçün şəffaf çağırış sistemi təşkil olunmalıdır, eyni zamanda ictimaiyyət nümayəndələrindən, xüsusilə də QHT və KİV təmsilçilərindən ibarət qurumlar təşkil olunmalı və onlar çağırış prosesinin əvvəlindən sonuna qədər müşahidə etməlidirlər. Xüsusilə də həmin qrupun çağırışçıların hərbi hissələrə bölüşdürülmə prosesinə qatılmasını çox vacib hesab edirəm.

Nəzərinizə çatdırım ki, çağırış prosesində ortaya çıxa biləcək problemləri aydınlaşdırmaq, valideynlərin və çağırışçıların özlərinin narazı qaldığı məqamları bilmək və onların həllində yardımçı olmaq məqsədilə ATMİA daxilində "qaynar xətt" yaradılıb. Bu günə qədər bizə çağırış prosesi ilə bağlı ciddi şikayətlər daxil olmayıb. Bir neçə valideyn həmin nömrəyə zəng edərək övladlarının xidmət edəcəyi hərbi hissələr barədə məlumat əldə etmək istəyiblər. Onlara müvafiq təlimatlar verilib. Üzümü yenə çağırış prosesində çətinliklərlə, qeyri-qanuni hərəkətlərlə üzləşmiş çağırışçılara, onların valideynlərinə tutaraq xahiş edirəm ki, ATMİA-da yaradılmış aşağıdakı nömrələrə zəng etsinlər: (050) 537 27 84, (012) 436-87-23.

- Hərbi komissarlıqlarda çalışanlar hazırda sərəncamdadırlar. Sizcə, onların taleyi necə olacaq?

- Əldə olan məlumatlara görə, 4-5 il öncəyə qədər Azərbaycanda hərbi komissarlıq sistemində təxminən 4 minə yaxın şəxs çalışıb. Onların yarısından çoxu hərbi qulluqçu olub, qalanlarını isə mülki işçilər təşkil edib. Son 2 il ərzində onların təxminən 25 faizi ixtisar olunub. Prezidentin fərmanı təxminən 3 min nəfər hərbi komissarlıq işçisinin taleyini ortaya çıxarır. İndi onların hamısı sərəncama göndərilib və qarşılarında 4 yol var. Birincisi, onların əksəriyyətinin tərxis olunması gözlənilir, yəni ehtiyata buraxılacaqlar. İkincisi, onların bir çoxu Silahlı Qüvvələrin hərbi birləşmələrində hərbi xidmətlərini davam etdirə bilərlər. Üçüncüsü, onların bir hissəsi yeni yaradılmış Dövlət Xidmətinin yaxın perspektivdə yaradılması planlaşdırılan regional bölmələrinin işinə cəlb oluna bilərlər. 4-cüsü isə, ləğv olunmuş hərbi komissarlıqlarda çalışan hərbi qulluqçular qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hərbi birləşmələrdə xidmətə cəlb edilə bilərlər.

Ümumilikdə hesab edirəm ki, hərbi komissarlıq sistemində çalışmış təcrübəli, qeyri-qanuni əməllərdən uzaq zabitlərdən yeni xidmətin işində faydalanmaq gərəklidir. Eyni zamanda, keçmiş hərbi komissarlıq sistemində aparıcı mövqeyə malik olmuş şəxslərin yeni strukturda vəzifələrə təyin olunması prosesin sağlamlaşdırılması baxmından qənaətbəxş hesab olunmur. Yeri gəlmişkən, bir sıra məlumatlara görə, rayonlarda yaradılacaq xidmətlərin tərkibi və formatı əvvəlki komissarlıq sistemi ilə müqayisədə daha geniş olacaq. Rayonlardakı xidmətlərin rəislərinin statusunun rayon polis idarələrinin rəislərinin səviyyəsində olacağı bildirilir. Beləliklə, indidən bəllidir ki, yeni xidmətə xeyli sayda peşəkar zabit, gizir, müddətdən artıq hərbi xidmət qulluqçusu və mülki işçilər lazım olacaq. Fikrimcə, Xidmət rəhbərliyi kadrlarla bağlı seçimdə düzgün siyasət yürüdəcək və bu zaman qeyri-qanuni əməllərə yol verilməyəcək.

Hesab edirik ki, yeni yaradılmış strukturda maksimum şəkildə mülkiləşmənin olması vacibdir. Söz yox ki, müharibə dövrü olduğu üçün əsas aparıcı vəzifələri hərbçilər tutmalıdır. Amma aşağı heyət əsasən mülki şəxslərdən ibarət olmalıdır. Yeni struktur daxilində formalaşan rayon bölmələrində rəhbər vəzifələrə təyin olunan şəxslərin müəyyən olunmuş müddətdə dəyişdirilməsi siyasəti olmalıdır və bu, çağırış sisteminin daim sağlam vəziyyətdə saxlanılmasına gətirəcək.

- Bəs səfərbərlik ehtiyatlarının tənzimlənməsi istiqamətində aparılacaq işləri necə görürsünüz?

- Bu, doğurdan da, əsas ağrılı məsələlərdən biridir. Nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycanın səfərbərlik ehtiyatı, xüsusilə də əhali resursu uzun illərdir hərbi təlimlərdən kənardır və bu da torpaqlarını işğaldan azad etməyə hazırlaşan dövlət üçün müsbət hal deyil. O səbəbdən hesab edirəm ki, təxirəsalınmadan əhalinin səfərbərlik hazırlığı üzrə işlərin görülməsi vacibdir.

Bir sıra məlumatlar artıq ortadadır. Xidmətdən verilən məlumata görə, bu ilin iyul ayınadək Nazirlər Kabineti tərəfindən xidmətin vəzifələri, həyata keçirəcəyi tədbirlər də daxil olmaqla fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra mühüm sənədlərin qəbulu gözlənilir. Xidmətin rayon bölmələrinə ilk növbədə Qarabağ müharibəsində iştirak etmiş şəxslərin problemlərinin öyrənilməsi, sənədləşmə prosesinin dəqiq və qərəzsiz aparılmasına dair tapşırıqlar verilib. Bununla yanaşı, hazırda Xidmət tərəfindən orta ümumtəhsil müəssisələrində çağırışa qədərki hazırlıq fənnini tədris edən müəllimlərin uçotunun dəqiqləşdirilməsinə başlanıb. Xidmət tərəfindən ümumi təhsil, ilk peşə-ixtisas və orta ixtisas təhsili müəssisələrində çağırışa qədərki hərbi hazırlığın təşkili və keçirilməsi, fənn otaqlarının yaradılması və maddi-texniki təchizatı, tədris proqramlarının və dərsliklərin hazırlanması, fənn müəllimlərinin seçilməsi, hazırlığı, ixtisaslarının artırılması və attestasiyası üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi kimi kompleks tədbirlər nəzərdə tutulur. Xidmət tərəfindən ali təhsil müəssisələri tələbələrinin zabitlər hazırlanan xüsusi proqram üzrə hərbi hazırlığının təşkili, habelə yaxın vaxtlarda həkimlər, orta tibb heyəti və texniki personalın toplanışlarının təşkili və onlara təcrübi məşğələlərin keçirilməsi planlaşdırılır.

Ümid edirəm ki, bu ilin sonu və gələn ilin əvvəllərinə artıq qeyd edilən məsələ üzrə kompleks tədbirlərin aparılacağını görə biləcəyik.

- Nə gözləntiləriniz və proqnozlarınız var? Azərbaycanda çağırış sistemində yenilik ümumilikdə güc strukturlarının fəaliyyətinə necə təsir göstərəcək?

- Müşahidələrimiz göstərir ki, yeni xidmətin yaradılması Müdafiə Nazirliyi sistemində müəyyən sağlamlaşma proseslərinin getməsinə səbəb olacaq. Qeyd edək ki, indiyə qədər hərbi xidmətə çağırış prosesi ilə bağlı müdafiə naziri və baş qərargah rəisi arasında mövqe toqquşmaları olmasına dair məlumatlar vardı. Bir sıra məlumatlara görə, sözügedən islahat barədə Azərbaycanın NATO ilə Fərdi Tərəfdaşlığa dair Əməliyyat Planında (İPAP) tövsiyələr əksini tapıb. Bu fərmanın ardınca yeni qərarların qəbul olunacağı istisna deyil.

Araşdırmalar göstərir ki, yeni xidmətin yaradılması ilə əlaqədar Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış sistemində rüşvət və korrupsiyanın hiss ediləcək dərəcədə azalacağı istisna deyil. Bu, bir növ çağırış sistemində vaxtilə təhsil sistemində Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının yaratdığı inqilaba bənzər yeniliklərə oxşar olacaq. Eyni zamanda, böyük ehtimalla, 2012-ci ilin sonlarından etibarən hərbi toplanışların həyata keçirilməsi perspektivləri barədə real proqnozlar verilməsi mümkün olacaq.

Əgər ciddi niyyətlər varsa, ortaya siyasi iradə qoyulubsa, onda:

- Hərbi xidmətə çağırış prosesində şəffaflaşma və açıqlıq müşahidə olunacaq;

- Xəstə çağırışçıların hərbi xidmətə yola salınmasına, qanunsuz möhlət hüquqlarının verilməsinə son veriləcək;

- Çağırışaqədərki hazırlıq prosesi güclənəcək;

- Səfərbərlik sistemi işə düşəcək, ehtiyatda olanlara müasir silahlar, döyüşün aparılmasının müasir qaydaları öyrədiləcək;

- Səfərbərlik planı üzrə ehtiyat qüvvələrin yaradılması prosesi sürətlənəcək;

- Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi güclənəcək;

- Bütün dövlət strukturları hərbi əməliyyatların aparılması qaydaları üzrə hazırlığa başlayacaqlar;

- Hərbi hissələrin, briqadaların nəzdində sıravi heyəti olmayan, ehtiyatda olan zabitlərlə əlaqəli hissələr yaradılacaq və s.

Yeri gəlmişkən, bir sıra məlumatlara görə, yeni Dövlət Xidmətində bir sıra strukturlar cəmləşdiriləcək. Bu strukturlar sırasında Könüllü Hərbi Vətənpərvərlik Texniki İdman Cəmiyyəti (KHVTİC), bu Cəmiyyətin rayonlardakı tədris müəssisələri, digər obyektləri mövcuddur. Yeni Xidmət həmçinin gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı prosesinə nəzarəti həyata keçirəcək. Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti hərbi xidmətə çağırış və uçotun aparılması ilə yanaşı, ölkə ərazisində digər səfərbərlik resurslarının (ehtiyat zabitlərin, tibb işçilərinin, həmçinin döyüşə yararlı yük və minik avtonəqliyyat vasitələrinin) uçot-qeydiyyatını aparacaq.

ARAYIŞ: Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış sistemində islahatlar

Ümumilikdə, hərbi xidmətə çağırış prosesində son illər bir sıra islahatlar həyata keçirilib. 1998-ci ildə Azərbaycan parlamenti çağırışın ildə 2 dəfədən 4 dəfəyə keçidi ilə bağlı qərar qəbul etdi. Belə fikirlər vardı ki, ildə iki dəfə çağırış ordunun tam olaraq komplektləşdirilməsinə imkan vermir. 1998-ci ildən sonra orduya çağırış əks-ərazi (100 km) prinsipi ilə gerçəkləşdirildi. 1998-ci ilin ortalarında birləşmiş hərbi komissarlıqların ləğvi prosesinə başlanıldı. Hər bir rayon üçün hərbi komissarlıq formalaşdırıldı. 1999-cu ilə qədər həqiqi hərbi xidmət 2 il, ali təhsillilər üçün 18 ay olduğu halda, 1999-cu ildən isə ümumi hərbi xidmət 18 aya, ali təhsillilər üçünsə 12 aya endirildi. 2001-ci ildə dövlət başçısının təşəbbüsü ilə parlament hərbi xidmətə çağırışla bağlı qanunvericilikdə dəyişikliklər etdi. Yeni dəyişikliklə hərbi xidmətə çağırılmanın maksimum həddi 27-dən 35-ə artırıldı. 2006-cı ilin dekabrında Milli Məclis "Hərbi xidmətə çağırışın əsasları haqqında" Qanuna bir sıra dəyişiklik etdi. Bu dəyişikliklər magistraturaya və aspiranturaya sənəd verənlərin, 2-ci qrup əlillərə himayədarlıq edən şəxslərin möhlət hüququnu ləğv edir, çağırış müddətini 20 gündən 30 günə qaldırırdı. Daha bir düzəliş ondan ibarət idi ki, artıq çağırışçılara bildiriş vərəqəsi göndərilməyəcəkdi. Prezidentin həqiqi hərbi xidmətə çağırış və müddətli hərbi qulluqçuların ehtiyata buraxılması barədə fərmanı çıxdıqdan sonra 20 gün ərzində çağırışçılar özləri yerli hərbi komissarlığa gəlməli idilər. 2007-ci ildən çağırışçıların hərbi hissələrə Biləcəri toplanış məntəqəsindən yox, rayon hərbi komissarlıqlarından hərbi xidmətə göndərilməsinə başlandı. Xatırladaq ki, ötən əsrin 70-ci illərində Biləcəri toplanış məntəqəsi mövcud olmayan dövrlərdə Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış da məhz rayon hərbi komissarlıqları tərəfindən həyata keçirilib. 2009-cu ilin martından başlayaraq çağırışçıların hərbi hissələrə göndərilməsi səlahiyyəti hərbi komissarlıqlardan alınaraq SQ Baş Qərargahının Təşkilat Səfərbərlik İdarəsinə verildi. Respublika Hərbi Komissarlığında və rayon hərbi komissarlıqlarında ixtisarlar prosesinə başlanıldı, Respublikanın Hərbi Komissarı general-leytenant Əliağa Hüseynov və onun tabeliyində olan bir neçə yüksəkrütbəli zabit vəzifələrindən çıxarılaraq ehtiyata göndərildi. 2010 və 2011-ci illərdə onlarla hərbi komissarlıq işçisi barədə cinayət işi qaldırıldı və bu proses hazırda da davam edir.

C.Sümərinli

Ayna.- 2012.- 21 aprel.- S.9-10.