Azərbaycan - Dağıstan münasibətləri yeni mərhələdə

Bu iki diyarı bir-birindən ayırmaq mümkün olmayacaq

Azərbaycan və Dağıstan sovet ilhaqına qədər heç zaman mənən və cismən bir-birindən ayrı olmamışdır. Bölgədə fərqli etnosların yaşamasına baxmayaraq, hamını ortaq kulturoloji, etnokonfessional, sosial dəyərlər deyil, eyni zamanda coğrafi müstəvidə mövcud iqlimin kosmoqonik inanclarında düyünlənmiş dəyərlərin uzlaşan ölçüləri dominant ünsür olaraq qəbul edilmişdir. Bütün bunlara Koban, Xəzər, Bulqar, Alan, Səlcuqlu, Altun Orda, Əfşar, Qacar dövlətlərinin mədəni qatında yetərincə rast gəlmək mümkündür.

Çox təəssüflər olsun ki, bu ortamın xaricində son iki yüz ildə bir sıra çatların törədilməsi üçün cəhdlər olmuşdur. Ancaq buna baxmayaraq, baş verənlərdən sonra, indi hər iki bölgə tarixin dərin qatlarından boylanan köklü dəyərlərə üz tutmaq zorundadır. Hamımız bunu etiraf etməyə məcburuq.

Yeni anlaşmalar, yeni ümidlər

Ötən ilin noyabrında öncədən razılaşdırılmış şəkildə Azərbaycan heyəti Dağıstanda olmuşdu. Paytaxt İnciqalada (Maxaçqala) Azərbaycandan gəlmiş 60 şirkət bölgədə qoyacağı yatırımların imkanlarını dəyərləndirmək üçün hərəkətə keçmişdi. İlk dəfə idi ki, 70 faiz dövlət təminatı ilə işadamlarına imkanlar yaradılırdı. Dağıstan baş nazirinin müavini Rizvan Qazıməhəmmədovun da etiraf etdiyi kimi, artıq 10 sahədə Azərbaycana məxsus şirkətlərin yatırımlar qoyması üçün ümumi razılığa gəlinmişdir. Aqrar-sənaye sektorunun inkişaf etməsi üçün istixanaların salınması, konserv məhsulları emal edən fabriklərin inşası, şəkər istehsalına diqqətin artırılması, meyvəçilik və tərəvəzçilikdə Azərbaycan təcrübəsinin tətbiqi, iri sənaye komlekslərinin genişləndirilməsi anlaşmalarda yer almışdır.

Bunun qarşılığında Azərbaycan üçün əlverişli digər sahələrdə Dağıstan tərəfi öz təkliflərini irəli sürmüşdür. Bu təkliflərlə Azərbaycan bazarında qiymətlər gözlənildiyindən bir neçə dəfə ucuzlaşa bilərdi. Bununla da daxili bazarda əhalinin tələbatı üçün daha geniş imkanlar yaranardı.

Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində yaranmış bu kimi əlverişli şərtlər bu dəfə Dağıstanla uzlaşdırılmış şəkildə inkişaf edə bilər. Qafqaz bir region kimi vahid orqanizm olduğundan regionlararası iqtisadi, mədəni, sosial, iqtisadi inteqrasiya üzərində inkişafda çox böyük uğurlar əldə etmək mümkündür.

Unutmaq olmaz ki, Quzey Qafqaz yeni iqtisadi subregion anlayışı mərhələsinə ayaq basmışdır. XIX yüzilin sonu və XX yüzilin ilk çağında bölgə subregion idi. Bakıda başlanan iqtisadi inkişaf Dərbənd, İnciqala, Temirxan Şura (indiki Xasavyurd), Qroznı, Vladiqafqaz, Nalçik, Soçi, Adler, Novorossiysk, Stavropol, Krasnodar və digər şəhərlərdə də sürətli inkişafa təkan vermişdi. Bakının neft maqnatları bu bölgəyə böyük investisiyalar qoymuşdular.

İndi tarix təkrarlanır. Bu tarixi ənənənin yenidən dirçəldilməsini Quzey Qafqaz respublikaları və vilayətlərinin liderləri də açıq şəkildə istəyirlər. Prosesi yeni iqtisadi, sosial, mədəni, elmi və ictimai münasibətlərin qurulması texnologiyaları əsasında inkişaf etdirmək üçün tələb olunan münbit şərait də yaranmışdır. Qafqazda strateji maraqları olan və neokolonial siyasət yürüdən güclərin maraqlarının qarşısını almaq üçün bu inteqrasiyaya çox böyük ehtiyac vardır.

Nə qədər səmimiyik?

Sovetlər Birliyinin dağılmasından ötən 21 il ərzində Qafqazda tarixi ənənələrə söykənən çağdaş texnologiyalara uyğun inkişaf modellərinin tətbiqi üçün münbit şəraitin olmamasının əsas səbəblərindən biri tərəflərin buna hazır olmaması idi. Digər yandan isə yeni inkişaf mərhələsinin hazırlanması üçün tələb olunan elmi mərkəzləri çalışdıra biləcək kadr yoxluğu vardı. SSRİ-nin çöküşü ilə yanaşı, regionların maddi-texniki bazasının sıradan çıxması, bölgədə etnoloji müstəvidə hər bir xalqın yaşamaq uğrunda mübarizə aparması, böyük güclərin maraqlarını ehtiva edən yad ideoloji təlimlərin qarşıdurmalar yaratması barıt çəlləyinə çevrilən Qafqaz modelini ortaya qoymuşdu. Təəssüflər olsun ki, bu acı həqiqətlərin qurbanına çevrilən xalqların problemləri hələ də qalmaqda davam edir. Böyük güclərin təsiri və səyi nəticəsində "dondurulmuş" konfliktlər bu gün də davam edir.

Dağıstanda etnik müstəvidə ləzgi-türk, avar-kumuk, avar-noqay, ləzgi-tabasaran, lak-çeçen, lak-kumuk, Çeçenistan və İnquşetiyada ənənəvi islam və vəhhabilik, Quzey Osetiyada müsəlman və xristian osetinlər, Kabarda-Balkarda kabardin-balkar, Qaraçay-Çərkəzdə qaraçay-çərkəz qarşıdurmalarının yaşanılması mövcud problemlərin həllinə maneçilik törədir. Gürcüstanın abxaz və osetinlərin bölücülük sindromunu yaşaması, ermənilərin Qafqazda milli azlıq statusunu qəbul etmək istəmədiyi bu regionun ən təzadlı problemləridir.

2008-ci ildən iqtisadi və sosial modernləşmə strategiyasının humanitar xarakter alması tədricən Qafqaz bölgələri arasında uzlaşmalara yol açdı. Buzlar əriməyə başladı.

Son illər Dağıstan, İnquşetiya, Çeçenistan, Quzey Osetiya, Kabarda-Balkar, Adıgey və Qaraçay-Çərkəz respublikaları prezidentlərinin, hökumət heyətlərinin davamlı şəkildə Bakıda görünməsi, Qafqazda inteqrasiya təkliflərini irəli sürmələri bu kimi stimulverici səbəblərdən biridir. Bu porosesin inkişafının qarşısını alan əsas güc isə bir tərəfdən çarlıq və bolşevik Rusiyasının metropoliyasını təmsil edən xüsusi bir zümrə, digər yandan Qərbdən Qafqaza olduqca məxfi şəkildə uzanmış əllərdir. Bu iki gücün yaratmış olduqları sosial şəbəkələr siyasi, iqtisadi, kriminal, mədəni, top və pop anlamında kəskin rəqabət aparmaqdadır. Halbuki Qafqazdakı etnoloji mozaikanın kulturoloji dəyərlərinin yaxınlaşmasını təmin etməklə mövcud problemləri həll etmək üçün imkanlardan yararlanmaq lazımdır. Təbii söykəmli dəyərlərin bol olduğu Qafqaz siyasətində sadəcə hər kəsdən səmimilik tələb olunur. Bu səmimilik varmı?

Müstəmləkəçiliyin təbiətindən doğan, acılarını yaşadığımız "parçala və hökm sür" metodunu onların özünə qaytarmaqla, bundan doğan münasibətlərə birdəfəlik əlvida söyləməklə səmimi əlaqələr qurulmasına nail olmaq mümkündür. Buna görə də Dağıstan tərəfinin də etiraf etdiyi kimi, loqistik mərkəzlərin yaradılması, Samur çayı hövzəsinin ortaq şəkildə istifadə edilməsi ümumi maraqların inkişafı üçün böyük təkandır. Bundan qazanan isə hər iki tərəf olacaq.

Azərbaycan Dağıstanın enerji ehtiyaclarının həllində əsas mənbədir. 1941-ci ilə qədər Dərbənd ətrafında böyük neft və qaz yataqları istismar olunurdu. İosif Stalin II Dünya Savaşını bəhanə edərək həmin neft və qaz quyularını bağlatmışdı. İndiyə kimi bu yataqlar bağlı qalıb.

Son illər Azərbaycana qarşı Dağıstanda erməni siyasətinin tərkib hissəsi olan bir sıra siyasi proseslərin əsası olmadığını da artıq hər kəs aydın şəkildə anlamaqdadır. Buna görə də indi hamı səmimi olmağa çalışır.

Dərbənd uzlaşma mərkəzidir

Ötən həftə Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin binasında Dərbənd şəhərinin 5 min illik tarixi mövzusunda Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin birgə elmi konfransı keçirildi. Millət vəkili, akademik, AMEA-nın Tarix İnstitutunun direktoru Yaqub Mahmudov dedi:

"Dərbəndin tarixi yolu Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının ümumi tarixidir. Dərbənd Türk Dünyasında oğuz və qıpçaqların birləşdiyi nöqtələrdən biri hesab olunur. Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olması bu şəhərin strateji dəyərinin mahiyyətinin təsdiqidir".

Konfransın mühüm əhəmiyyəti ondan ibarət oldu ki, bu mövzu ətrafında ilk dəfə olaraq Türkiyənin elm mərkəzləri də təmsil olunurdu. AMEA prezidenti akademik Mahmud Kərimovun: "Dərbənd Azərbaycan və Dağıstanın ortaq tarixidir. Qafqaz xalqlarının dostluq şəhəridir. Bu tarixi ənənəyə ancaq bizlər birlikdə sahib çıxmaqla onu qorumalıyıq" fikrinə konfransda çıxış edən Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin məruzələrində də geniş yer verildi.

Halbuki ötən 21 il ərzində Dərbənd şəhəri və onun ətrafındakı tarixi, arxeoloji və mədəni irsinə erməni siyasəti əl uzatmış, burada antiazərbaycan fitnə-fəsad toxumları əkməkdəydi. Kimlərsə bu məcrada əsası olmayan əcaib iddialar irəli sürürdü. İndi həmin təşəbbüslər artıq geridə qalmışdır.

Bu coğrafi arealın təbii söykəmləri, etnomədəni və etnososial qavrayışları arasında süni çatlar yaratmağa çalışanlar artıq oyundankənar vəziyyətdə qalmışlar.

Dərbəndi və onun tarixini zorla hansısa etnosa bağlamaq iddiasında olmaq və bunu siyasi prosesə çevirmək süni və kökü olmayan cəfəng cəhddir. Buna çalışanlar iflasa uğramışdır. Dərbəndin 5 min illik tarixinin YUNESKO səviyyəsində qeyd olunması, Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin birgə elmi məclislər keçirməsi, Dərbəndin ortaq tarixi yaddaşa çevrilməsi indi daha çox təqdir olunmaqdadır.

Yaxın zamanda İnciqalada Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin, biznes dairələrinin yeni inteqrativ müqavilələr imzalayacağı gözlənilir. Sadə gerçəklik budur ki, çağdaş dünyada mövcud problemlər regional infrastukturların inkişafı sayəsində həll olunur. Bunun üçün Avropa Birliyi, Avrasiya, Uzaq Şərq, Ərəb Dövlətləri Liqası, Avroatlantik Hövzəsi, Güney Amerika Bloku, Ağ Dəniz Hövzəsi və digər örnəklər vardır. Nədən tarixi yaddaşı yüzillərə, minillərə qədər uzanan, ortaq etnokulturoloji dəyərə malik olan Qafqazda bizlər bunu yenidən ümumi prosesə çevirməyək?

1918-ci ildə demokratik Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində də ortaq Qafqaz Siyasəti əsas prioritetlərdən biri hesab olunurdu. Bu dönəmdə hətta Dağıstanın nüfuzlu ağsaqqalları, el birlikləri belə Azərbaycana birləşmək üçün rəsmi məktubla müraciətlər etmişdilər. Mövcud reallığı nəzərə alan Azərbaycan hökuməti Quzey Qafqaz Konfederasiyası - Dağlı Respublikası ilə mehriban qonşuluq siyasəti içində inteqrasiya modelini təklif etmişdi. Bunun qarşılıqlı mənfəətləri isə göz önündə idi. Hər iki tərəf bundan böyük fayda götürürdü.

AMEA Rəyasət Heyətinin binasında keçirilən son elmi konfransda Dağıstanın Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri Məhəmməd Qurbanov haqlı olaraq qeyd etdi:

"Beş min ildir Dərbənd şəhəri Dağıstan və Azərbaycanın birlik və bərabərliyinin missiyasını yaşadır. Burada qorunub saxlanılan ənənələr yaşamaqda davam edir. Dərbəndin, Dağıstan və Azərbaycanın simvolu olan əfsanəvi Narın Qalanın daşları və yolları bu əzəmətli tarixin canlı şahidləridir".

Ənvər Börüsoy

Ayna.- 2012.- 5 may.- S.7.