Sara Xatun: rəqabətdə işıqlı səhifələr

Daha çox bu işıqlı səhifələrə isnad etmək gərəkdir

Bu gün sosial şəbəkələrdə bəzən görürsən ki, orta əsrlərin tarixi şəxsiyyətlərini qarşı-qarşıya qoyur, birinə haqq qazandırır, digərini pisləyirlər. Bir tarixi şəxsiyyətin ünvanına hansısa mənfi fikirləri az qala ölkəyə təhqir kimi qavrayanlar da olur. Lakin tarixə - tarix kimi, bir keçmiş kimi baxmaq, onu öyrənmək, ondan ibrət dərsi almaq daha düzgündür. Məsələn, Uzun Həsən - Məhmət Fateh, Şah İsmayıl - Sultan Səlim və s. arasında tarixdə qalmış hərbi-siyasi rəqabətləri götürək. Bunlar, sadəcə, hökmdarların şəxsi şıltağı deyil, siyasi hesablara əsaslanan uzaqmənzilli rəqabətlər idi.

Osmanlıda XV əsrdə "Azərbaycan padşahı" adlandırılan Uzun Həsən Ağqoyunlunun anası, ölkəsinin xarici diplomatiyasında önəmli rol oynamış Sara Xatunu, onun xarici missiyalarla apardığı diplomatik danışıqları xatırlayaq. Dövlət işlərində böyük nüfuz sahibi olan Sara Xatunu Qərbi Avropa ölkələrində də tanıyırdılar. Sara Xatunun adına xarici ölkələrdən məktublar göndərilir, paytaxt Təbrizdə fəaliyyət göstərən xarici ölkə səfirliklərinin əməkdaşları onunla danışıqlar aparırdılar. Bu nadir tarixi şəxsiyyət son dərəcə tədbirli siyasi xadim kimi tanınmışdı və Osmanlı sultanı Məhmət Fatehlə oğlu Uzun Həsən arasında rəqabəti yumşaltmaq üçün əlindən gələni etmişdi.

Bu asan məsələ deyildi. Məsələn, Venesiya höküməti 1473-ci ilin fevralında Uzun Həsənin sarayına yola düşən növbəti səfiri İosafat Barbaroya belə bir məxfi tapşırıq vermişdi:

"Hökmdarın (Uzun Həsənin) anasına (Sara Xatuna) da baş çək, ona ehtiram göstər, hədiyyələr ver. Onları Türkiyə ilə müharibəni davam etdirməyə çağır"...

Lakin Uzun Həsənin, Sara Xatunun öz hesabları vardı. Sara xatunun Sultan Mehmet Fatehlə apardığı 1461-ci il Yassıçəmən danışıqları və burada imzaladığı sülh müqaviləsini xatırlamaq kifayətdir. Osmanlı dövləti 1461-ci ildə Trabzon yunan dövlətini özünə birləşdirmək, Uzun Həsənin Qara dənizə bu yeganə çıxış yolunu bağlamaq siyasəti yeridirdi. Trabzonun Ağqoyunlulardan asılı bir dövlət kimi yaşaması Məhmət Fatehi narahat edirdi.

Bu kicik yunan dövləti ilə Ağqoyunlu dövləti arasında qədim tarixi əlaqələr vardı. Osmanlılardan ehtiyat edən Trabzon hakimləri üçün Ağqoyunlular sığınacaq yeri idilər. Ağqoyunlu hakimləri (Qara Yuluk Osman bəy, Qutlu bəy,Turalı bəy və b.) bir qayda olaraq, Trabzon imperatorlarının qızlarına evlənirdilər. Uzun Həsən özü də Trabzon imperatoru (bu dövlət bir vilayətdən ibarət olsa da, başçısına "imperator" deyilirdi) IV İohannın qızı Feodoranı - Dəspinə Xatunu almışdı.(Uzun Həsən Dəspinə Xatundan doğulan qızı Aləmşah bəyimi öz bacısı oğlu Şeyx Heydərə vermiş, bu izdivacdan isə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl doğulmuşdu.)

Avropa ölkələri ilə ciddi rəqabətə girən Sultan Mehmet Fateh arxasını bərkitmək üçün 1461-ci ildə Trabzon yunan dövlətini aradan qaldırmaq qərarına gələndə əvvəlcə şəhəri dənizdən mühasirə etdirdi. Özü isə qurudan hərəkətə başladı. Uzun Həsən tərəfindən zərbə alacağını yəqin edən Fateh əvvəlcə bütün qüvvələrini Ağqoyunlulara qarşı yeritdi. Belə bir şəraitdə Sultan Mehmet Fatehlə danışıqlara girməkdən başqa əlac qalmadı. Ağqoyunlu elçilərinə Sara Xatun başçılıq edirdi. Konstantinopol fatehi ilə danışıqlara gedən Sara Xatunun qarşısına bir-birindən mürəkkəb olan iki vəzifə qoyulmuşdu: Osmanlı qoşunlarının Ağqoyunlular üzərinə hücumunu dayandırmaq və mümkün olarsa, sultanı Trabzonu fəth etmək fikrindən daşındırmaq.

Mənbələrdən aydın olur ki, Sultan Mehmet Fateh öz ordugahında Sara Xatunu böyük ehtiramla qarşılamış, danışıqların gedişində bir-birinə "ana", "oğul" deyə müraciət etmişdilər. Sara Xatunun siyasi məharəti sayəsində iki türk cahangiri arasında reallaşmaqda olan qardaş qırğınının qarşısı alınmışdı. Zəka, müdriklik fəlakətə üstün gəlmiş, Ağqoyunlu-Osmanlı sülh müqaviləsi bağlanmışdı.

Sultan Mehmet Fateh danışıqlardan sonra, Sara Xatundan başqa bütün Ağqoyunlu elçilərini vətənə yola salmış, Sara Xatuna təklif etmişdi ki, türk ordusunun Trabzon yürüşundə iştirak etsin. Əlbəttə, sultanın bu təklifi Sara Xatun üçün böyük şərafət, Məhmət Fateh üçünsə incə bir diplomatik gediş idi. Sultan Trabzon yürüşü zamanı Uzun Həsənin anasını yanında saxlamaqla arxadan Ağqoyunlular tərəfindən ola biləcək hücumun qarşısını almaq istəyirdi. Sultanın təklifini dərhal qəbul edən Sara Xatunun özü də Osmanlı qoşunlarının Ağqoyunlu sərhədlərindən uzaqlaşmasına şəxsən, əmin olmaq istəyirdi. Sara Xatunun bu "razılığı"da eyni dərəcədə incə gediş idi.

Sara Xatun Trabzona yürüş zamanı-sultanı Trabzonu fəth etmək fikrindən döndərməyə, bu torpaqların gəlininə məxsus olduğunu bildirməklə, Ağqoyunluların bu əraziyə qanuni varislik hüququnu əsaslandırmağa çalışmışdı. Lakin, sultan öz fikrində dönmürdü. Belə olduqda, Sara Xatunun vasitəçiliyi ilə Trabzon qan tökülmədən təslim olmuşdu. İmperator ailəsinin toxunulmazlığı təmin edilmiş, gəlini Dəspinə Xatunun varislik hüququndan istifadə edərək Trabzon xəzinəsini Osmanlı sultanı ilə bölüşdürərək Ağqoyunlu sarayına zəngin sərvətlə qayıtmışdı.

Onu qeyd etmək istəyirəm ki, orta əsrlərdə Osmanlı-Ağqoyunlu, Osmanlı - Səfəvi rəqabətlərinin özündə də müharibələrlə yanaşı işıqlı səhifələr də az deyil. Bunları bilmək, unutmamaq və daha çox bu işıqlı səhifələrə istinad etmək daha yaxşı olardı.

Qızqayıt MƏMMƏDOVA,

245 saylı orta məktəbin tarix müəllimi

Ayna.- 2012.- 13 oktyabr.- S.19.