AZƏRBAYCANIN İLK ORDU MARŞI
Bu, 16 yaşlı bir
yeniyetmənin Gəncəyə
gəlmiş Nuru Paşaya həsr etdiyi şeirə bəstəkar-tarzən Məşədi
Cəmil Əmirovun musiqi yazması ilə yarandı
Yenicə yaranmış Azərbaycan
Cümhuriyyətinin xilası
üçün 1918-ci ilin
iyununda Qafqaz İslam Ordusunun hissələri ilə Gəncəyə gəlmiş
komandan Nuru Paşa şəhərin mərkəzi hissəsində,
Şeyxzamanlıların evində
məskunlaşmışdı. Bu da təsadüfi deyildi. Bir qədər əvvəl Gəncə Milli Komitəsinin üzvləri
Nağı Şeyxzamanlı
və Hüsaməddin
Tuğac (bu türk polkovnikini gəncəlilər rus əsirliyindən qaçırmışdılar
və o, komitənin idarə heyətinin aparıcı şəxslərindən
biri olmuşdu) Türk hərbi qüvvələrinin Azərbaycana
gəlişinin təmin
edilməsi məqsədilə
Türkiyədə olarkən
Ənvər və Nuru paşalarla Gəncədəki fəaliyyətin
detallarını da müzakirə etmişdilər.
İttihad və Tərəqqi uğrunda Gənc Türk Komitəsinin aparıcı
simalarından olan paşalar hələ
1905-ci ildən bəri
öz Gəncədəki
həmfikirləri, sonralar
Milli Komitə və "Ədəmi-mərkəziyyət
firqəsi"ni formalaşdıracaq "Difai"
milli təşkilatının
üzvləri haqda çox eşitmişdilər.
Belə ki, vaxtı ilə sultan rejiminin təqiblərindən
qaçan "İttihad
və Tərəqqi"nin, xüsusən də onun gənclər
qanadı olan "Türk Ədəmi-mərkəziyyət
Liqası"nın üzvləri
Gəncədə, öz
məsləkdaşlarının yanında sığınacaq
tapmışdılar.
Şeyxzamanlıların bacısı Münəvvər
xanımın yeniyetmə
oğlu, ara-sıra şeirlər yazan Salman dayılarının
evində, Nuru Paşanın qarşısında
özünün ona həsr etdiyi şeiri oxuyur. Qeyd edək ki, elə
şeirdəki misralardan
gəncəlilərin Türk
ordusunun şanlı döyüş yolu və rəşadətindən
kifayət qədər
hali olduğu sezilir:
Gəncədə
çalındı azadlıq
suru,
Qovdu ürəklərdən
zülməti, qoru,
Dağıt düşmən quran məkrli toru,
İrəli, irəli,
ər Paşam Nuru!
Çanaqqala - nurlu şəhidlik yolu,
Türk aslanlarının bükülməz
qolu,
Allahım, sən
özün onları qoru,
İrəli, irəli, ər Paşam Nuru!
İstanbuldan gəldin Gəncəyə
doğru,
Haydı, gavurlara
anlat bu zoru,
Gəncədən Bakıya
zəfərdir yolu,
İrəli, irəli,
ər paşam Nuru!
Ər paşam Nuru,
Ər paşam
Nuru,
Turanın Aslanı,
Nər Paşam Nuru!
Yeniyetmə ikən rəşadətli
Nuru Paşanı görmüş Salman Əhmədli 70 illik bir ömür yaşayacaq, ədəbiyyat
aləmində az-çox
tanınacaq, Əhməd
Cavad, Hüseyn Cavid kimi şəxsiyyətlərlə
dostluq edəcək, Gəncə Pedaqoji Texnikumunda müəllim işləyəcəkdi. Yazıçılar
İttifaqının Gəncə
şöbəsinin sədr
müavini Salman Əhmədli güllələnmiş
Mikayıl Müşfiqə
şeir həsr etdiyi və "Ədəbiyyat qəzeti"nə
göndərdiyi üçün
repressiya olunaraq ailəsi ilə birgə sürgünə
də göndəriləcək,
oradan döndükdən
sonra sovet yarımhəqiqət mühitinə
ürək qızdırmadan,
sakitcə, cavanlıqda
daddığı azadlığın
xatirələri ilə
yaşayacaq, iç dünyasının, özünün
sufi, "məcnun"
ömrünün mənasına
çevrilən, fəlsəfi
motivlərlə dolu,
"Leyli-Məcnun" mənzum
romanını arxayın-arxayın,
düz 33 il ərzində yazaraq ömrünün sonlarında
başa çatdıracaqdı.
Salman Əhmədli 1902-ci ildə Gəncədə doğulmuşdu. Ziyadoğlular nəslindən olan atası İmamqulu Əhməd oğlu "Difai" milli təşkilatının üzvü
idi və 1920-ci ildə bolşevik işğalına qarşı
Gəncə üsyanında
həlak olmuşdu.
Anası
Münəvvər Saleh
bəy qızı Azərbaycan Cümhuriyyətinin
tanınmış simalarından
olan Nağı bəy və Məmmədbağır bəy
Şeyxzamanlıların böyük
bacısı idi.
Cümhuriyyət qurularkən
Salman kifayət qədər yetkin bir gənc idi. Şəhər
gimnaziyasını bitirdikdən sonra, hələ 15-16
yaşında ikən Gəncə məktəblərində
müəllimlik edirdi. Cümhuriyyətçi
dayılarının, onların silahdaşları Nəsib bəy
Yusifbəylinin, Xasməmmədli və Ziyadxanlı
qardaşlarının, həmin Hüsaməddin Tuğacın
(sürgündən qaçırılmış bu türk
ordusu polkovnikinin yaralarını Salman öz əlləri ilə
sarımışdı) və digərlərinin şəxsiyyətləri
gənc Salmanın formalaşmasında dərin izlər
buraxmışdı.
O, 1920-ci il bolşevik
istilasının əzabını öz üzərində
hiss edənlərdən olub. Atasını, dayısı Məmmədbağır
bəyi və digər yaxınlarını itirməsi bir yana,
özü də Gəncə üsyançılarına yemək
apararkən düşmən topunun mərmisinə tuş gəldi.
Bədəninin sol tərəfi mərmi qəlpələri ilə
doldu. Ağır yaralı, huşunu itirmiş Salmanı
qaçhaqaç düşmüş küçələrdən
çıxararaq məscidə qoymaq mümkün oldu. Amma əsgərlər
məscidə də soxuldular. Salmanı xilas edən onun
başının altına qoyulmuş Quran oldu. Bir tatar əsgər
bu Kitaba görə onu güllələnməyə
qoymadı. Bir neçə gün məsciddə, daha 10-12
gün evdə huşsuz qaldıqdan sonra Salmanda birdən-birə
həyat əlamətləri hiss olundu. Ona
damcı-damcı bəhməz verməyə
başladılar. Məşhur gəncəli həkim Polyakov Salmanın bədənindəki qəlpələrin
bəzisini çıxardı.
Amma onların bir qismi Gəncə
üsyanından yadigar
kimi ömrünün
sonunadək Salmanın
bədənində qaldı.
Beləcə, Salman Əhmədli həm hərfi, həm də məcazi mənada ürək tərəfi ovulmuş halda sovet dövrünə qədəm qoydu.
Qayıdaq 1918-ci ilin Gəncəsinə.
Kifayət qədər tanınmış musiqiçi və
tarzən, "Seyfəlmülk" adlı operanın müəllifi,
Türkiyədə təcrübə keçmiş və
öz təcrübəsini öyrətmiş, oradan ud və
kanonu Azərbaycana gətirmiş, Gəncədə ilk musiqi məktəbi
açmış, dünya musiqisinə dahi bəstəkar Fikrət
Əmirov kimi oğul bəxş etmiş Məşədi Cəmil
Əmirov o vaxt şəhərdə bir uşaq xoru da
yaratmışdı. Salmanın şeiri Məşədi Cəmilin
diqqətini çəkir və ətrafdaki qəhrəmanlıq
ab-havası onu şeiri marş halına salmağa sövq
edir. Məşədi Cəmil şeirə türk musiqisi
motivli bir hava yazır və onu həmin uşaq xoru ilə təntənəli
şəraitdə, Bakının alınması uğrunda
döyüşlərə yollanan Azərbaycan-Türk əsgərləri
qarşısında ifa edir.
Bu marş 1919-cu il mayın 28-də
Gəncədə Cümhuriyyətin bir illiyi münasibətilə
təşkil olunmuş şənliklərdə də səslənir.
İlk Azərbaycan ordu marşı sayıla biləcək bu əsərin
ilk ifaçıları arasında böyük müğənnimiz,
o zaman Gəncədə yaşayan gənc Bülbülün də
olduğu ehtimal edilir. Salman Əhmədlinin oğlu Bəşir
müəllimin söylədiklərindən də bu qənaətə
gəlmək olur: "Mənim qardaşım, xalq artisti, mərhum
Mobil Əhmədov 1950-ci illərin sonunda Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasında milli vokal məktəbimizin banisi,
böyük müğənni və pedaqoq, professor
Bülbülün tələbəsi idi. Yay tətili
zamanı Mobil, həmişə olduğu kimi, Gəncədə
idi. Bir gün atam öz yazı dəftərindən əski əlifba
ilə yazılmış bir şeiri asta səslə, avazla
oxuyaraq Mobilə öyrətdi və ona dedi ki, "bu nəğməni
müəllimin Bülbülə oxuyarsan, ancaq elə edərsən
ki, nəğməni oxuyarkən yanınızda hökumət
adamı olmasın".
Bakıya gedəndən
sonra Mobil atam öyrədən həmin nəğməni
müəlliminə oxuyur. Bülbül nəğməni dinləyir,
təkrarən oxumasını Mobildən istəyir və
özü də onunla birlikdə oxuyur. Mobilə deyir ki,
"sənin bu nəğmən məni 40 il əvvələ
apardı, gəncliyimi xatırladım". Və öz təbirincə
"Müğbil, mən onsuz da bilirdim ki, sən mənim gəncliyimlə
və taleyimlə bağlı olan müqəddəs Gəncəmdənsən,
kimin nəvəsi və kimin oğlu olduğunu isə indi
bildim. Bu, Azərbaycanın ilk təntənəli marş nəğmələrindəndir.
Musiqisini not yazısına köçürüb Fikrətə
(bəstəkar Fikrət Əmirov - red.) vermək
lazımdır. Atasından yadigardır" deyib. Mobil söyləyirdi
ki, belə də oldu. Mobil və tələbə dostu Firuddin
Mehdiyev musiqini nota köçürüblər və
Bülbülün telefon zəngindən sonra onu aparıb Fikrət
Əmirova veriblər.
Bir qədər sonra Fikrət
Əmirov "Azərbaycan kapriççiosu"nu yazdı
və həmin nəğmənin intonasiyaları bu əsərdə,
eləcə də onun tərtibatı ilə Əhsən
Dadaşovun ifa etdiyi "Bayatı-Şiraz" rəngində
yer aldı.
On illərlə yalnız ürəklərdə
gəzən bu marşı, nəhayət, Azərbaycan
Cümhuriyyətinin 90 illiyinin qeyd olunduğu günlərdə
ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmağa müvəffəq
olduq. Əski əlifba ilə yazılmış
saralmış dəftərləri, eləcə də insan
yaddaşını söz-söz incələyərək, o
şərəfli günlərdən yadigar qalmış bu
marşı bərpa etmək mümkün oldu. İlk səsləndiyindən
düz 90 il keçdikdən sonra bu təntənəli nəğməni
elə həmin Salman Əhmədlinin oğlu, Bəşir Əhmədli
gəncəli qocaman tarzən Hüseyn Verdiyevlə birgə
ifa etdilər. Həmin səhnəni bu sətirlərin müəllifi
olan bəndəniz özünün "Cümhuriyyətə
doğru üç addım" adlı sənədli filminə
daxil etdi və bu film 2008-ci il mayın 28-də "Space
TV" ilə nümayiş olundu.
Fikrimizcə, tarixçəsini
nəql etdiyimiz bu ilk ordu marşımıza peşəkar
musiqi qurumlarımız tərəfindən də layiqli diqqət
göstərilməsi zəruridir.
MURAD Zakir
Ayna.-2009.-28 fevral.-S.19.