O illərə qayıdanda
Yaddaqalan anlardan ştrixlər
Xalq yazıçısı
və xalq müəllimi, ictimai xadim, millət vəkili
İsmayıl Şıxlı şərəfli, mənalı
bir ömür yaşadı.
Dünyasını dəyişəndən sonra "Azərbaycan məktəbi" jurnalının baş redaktoru Zəhra xanım Əliyevanın sifarişi ilə İsmayıl müəllim haqqında böyük bir yazı ilə çıxış etdim. Bu il isə dostum, tənqidçi-publisist Allahverdi Eminovun "İsmayıl Şıxlının poetikası" monoqrafiyasının elmi redaktoru oldum. Əlbəttə, İsmayıl müəllimin əvəzsiz xidmətləri qarşısında bunlar bəsit bir hesabatdır.
Keçmiş
V.İ.Lenin adına APİ-də uzun illər
baş müəllim, dosent, rus və xarici ölkələr ədəbiyyatı
kafedrasının müdiri olmuş İ.Şıxlı tələbə
və müəllim kollektivinin dərin hörmətini
qazanmışdı. Təmkinli
danışıq tərzi, tələbələrlə
xoş rəftarı, nəzakətli davranışı,
uşaqla-uşaq, böyüklə-böyük olması,
gözəl səs tembri, cəsarəti, vüqarlı
görkəmi ilə çoxlarından seçilirdi.
Tale
elə gətirdi ki, tələbəlik illərindən
aramızda yaranmış xoş münasibətlər
60-cı illərdə Milli Ensiklopediyada işlədiyim, Nizami
adına Ədəbiyyat İnstitutunda dissertant olduğum və
APİ-nin elmi katibi vəzifəsində
çalışdığım illərdə daha da
genişləndi. Yazıçıya 1970-ci illərdə
böyük şöhrət gətirən "Dəli
Kür" romanı və onun əsasında çəkilmiş
eyniadlı bədii film İsmayıl müəllimin
maskalanmış bədxahlarını da üzə
çıxarmışdı.
Bunlar
nələr etmədi? Azərbaycan rəhbərliyinə
yazıçı haqqında böhtan yazmaqdan doymayıb.
Moskvaya, Kremlə, Leonid Brejnevə yazdılar ki, hardasan, ay
Sovet Azərbaycanının atası? Yazıçı
İsmayıl Şıxlı iki illik
elmi-yaradıcılıq məzuniyyət götürərək,
doktorluq dissertasiyası yazmaq əvəzinə "Dəli
Kür" romanı yazmış, dövlətdən iki illik
havayı maaş almışdır!
Həmin
vaxtlar APİ tarixində bu günədək ən mədəni
rektor kimi xatırlanan mərhum professor Haşım Ağayev
yazıçı İsmayıl Şıxlının
elmi-pedaqoji fəaliyyətini nəzərə alıb,
institutun elmi şurasının qərarına əsasən
ona professor elmi adı verilməsi barədə Ali Attestasiya
Komissiyasında vəsatət qaldırdı.
İsmayıl
Şıxlı 1976-cı ildə "Azərbaycan"
jurnalına baş redaktor getdi. Rektor Haşım Ağayevin
İsmayıl müəllimə sonsuz məhəbbəti var
idi. İsmayıl müəllim jurnalda işlədiyi vaxtlarda
APİ-də yarımştat dosent vəzifəsində və
filologiya elmləri üzrə
ixtisaslaşdırılmış müdafiə
şurasının tərkibində qalırdı.
Yaxşı
yadımdadır, o illərdə "Sov.İKP MK-nın ədəbiyyat
və incəsənətə dair qərarları və Azərbaycan
sovet ədəbiyyatının inkişafı (1946-48)"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edəndə
şura üzvləri ilə yanaşı, xeyirxahlarım olan
geologiya və mineralogiya elmləri doktoru, professor Xudu Məmmədov,
akademik Firidun Köçərli, yazıçı Manaf
Süleymanov, tarixçi Nəzər Paşayev və b.
iştirak edirdi. Şurada İsmayıl Şıxlının
çıxışını olduğu kimi xatırlatmaq istərdim:
"...Bu gün tələbəm
Akif Əliyevin müdafiə şurasına təqdim etdiyi tədqiqat
işi maraqlı bir mövzuya həsr olunub: "1946-48-ci illər
Sov.İKP MK-nın ədəbiyyat və incəsənətə
dair qərarları və Azərbaycan ədəbiyyatının
inkişafı". Bu, hamımızın gözləri
qarşısında baş verib. ...Lakin bu gün hamıya
çox adi görünən bu qərarlar Azərbaycan KP MK-da
M.C.Bağırovun sədrliyi ilə keçirilən
müşavirədə nə az, nə çox 3 gün
müzakirə edildi. Poeziya, nəsr, dramaturgiya, tənqid
ayrıca mövzuların predmeti oldu. Akif bu cəhətləri
qələmə almağı, ona yeni baxışla qiymət
verməyi bacarır. Tədqiqatçı kimi Akif Əliyev hələlik
məqsədinə nail olub. Amma bu barədə tədqiqatları
davam etdirməsi məqsədəuyğundur!"
Yazıçının
bu qeydi həmişə qulaqlarımda səslənirdi.
M.C.Bağırovun dövründə MK-da mətbuat sektorunun
müdiri, sonralar M.Əzizbəyov adına ANKİ-də dosent
işləyən qaynatam Əli İsmayılovun köməyi
ilə "Bakı" və "Baku" axşam qəzetinin
baş redaktoru Nəsir İmanquliyevdən həmin
yığıncağın stenoqramını əldə
etdim.
1980-ci
illərin şaxtalı-qarlı bir günündə
Yazıçılar İttifaqına İsmayıl müəllimin
yanına gəldim. Stenoqramı ona göstərəndə
İsmayıl müəllimi heyrət götürdü.
"Səni buradan buraxan deyiləm", - deyib gülümsədi.
Oturub
həmin müşavirənin gedişi ilə tanış olurdu.
Sanki onu 1948-ci ilə qaytarmışdım. Materialları oxuduqca
şahidi olduğu ədəbi proseslə bağlı fikirlər
söyləyir, məndə daha yeni təsəvvürlər
yaradırdı.
Yazıçı
Əli Vəliyevin çıxışının
"Yoldaş Bağırov, bayaq siz qeyrət məsələsindən
danışdınız. Biz Sovet hökumətinə, sizə borcluyuq.
Marietta Şaginyanın Sovet Azərbaycanına böhtanı haqqında
siz bizə demədinizmi?" cümləsini oxuyanda İsmayıl
müəllim leksikonuna uyğun olmayan bir ifadə işlətdi:
"İfritə". Və sözünə davam etdi:
-
Marietta Şaginyan həyasız erməni ifritəsidir. O, mərhum
Şıxəli Qurbanovun "İcazə verin, öz
tariximizi özümüz yazaq" sözünə demişdir
ki, "heç sizin tarixiniz var, tarix yazasınız?". Deməli,
rəhmətlik Əli Vəliyev bu məsələni Bağırovun
qarşısında qaldırıb. Amma Bağırov onun
üstündən sükutla keçib - deyə alnını ovuşdurdu.
Bunu Mehdi Hüseyn də İmam Mustafayevə, Vəli Axundova, Rəsul
Rza isə Heydər Əliyevə demişdi. Bəs, görəsən
Marietta kimə arxayın idi? Hətta 1970-ci illərdə SSRİ
Yazıçılar İttifaqında keçirilən müşavirədə
R.Rzadan soruşdular ki, baş redaktoru olduğun Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyasın I cildi nəyə görə qadağan
edilib yığışdırıldı? R.Rza təmkinini
pozmadan cəsarətlə bildirdi ki, ASE-nin I cildi Bakıda yox,
burada Marietta Şaginyan və bizim sevimli Stepan Şaumyanın
oğlu Levon şaumyanlar tərəfindən yığışdırıldı.
Müşavirə materiallarından
aydın olur ki, M.C.Bağırov yeganə olaraq Əli Vəliyevlə
hesablaşırdı. Ədəbiyyatşünas Mikayıl Rəfilini
kəskin tənqid edən yazıçı
çıxışını belə qurtarır:
"Yoldaş Rəfili bilməlidir ki, onu doktor edən, onu
professor edən, ona maaşı verən Sovet hökuməti
olmuşdur. Kommunist Partiyası olmuşdur".
M.C.Bağırov:
"Bu barədə mən səninlə razıyam (Mikayıl
Rəfiliyə müraciət edir). Yadındadırmı,
Leninqradda mən olmasaydım, sənin dərini diri-diri
boğazından çıxarırdılar".
İsmayıl
müəllim yenə fikrə getdi. Görəsən niyə?
Elə bu müşavirədən sonra M.Rəfili
M.C.Bağırovdan icazə alıb iki il Moskvada, Leninqradda
"Ədəbiyyatşünaslığa giriş" (1958)
dərsliyini yazdı - dedi.
Sonra
yenə ötən günlərə qayıtdı. Bu
müşavirə çağırılanda B.Vahabzadə ilə
mən YB-yə təzəcə qəbul olunmuşduq. Həmin
vaxt atam rəhmətə getdi. S.Vurğun mənə pul verib
rayona yola saldı. Bunu eşidən Əli Vəliyevin mənə
münasibəti tamam dəyişdi..
Başladı arxamca danışmağa ki, "biz kişi deyilik? Mənim işçim ola-ola gedib S.Vurğundan pul alır. Mən ölmüşəm?!". "Ayrılan yollar" romanını da "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru kimi Əli Vəliyevə vermişdim. Bu əhvalatdan sonra ona yaxınlaşmaq mümkün deyildi. Hətta Əli müəllim salamımı belə almırdı.
Özümə söz verdim ki, bu gün mütləq "Ayrılan yollar"ın taleyini ya o tərəflik, ya bu tərəflik həll edəcəm.
Ehmalca iş otağının qapısını açdım. Salam verdim, eynəyinin üstündən göz gəzdirib mənə baxdı. Yenə salamımı almadı. Birdən yüksək tonla:
- Əə, nə arvadbaz adamsan?!
Rəhmətliyin bu sözü məni elə tutdu ki, sanki sifətimin qızartısını özüm də görürdüm. Sonra gülümsədi:
- Arvadbaz olmayan elə şeyləri yaza bilməz. Romanın xoşuma gəlib, artıq mətbəədədir. Bu nömrədə çıxacaq.
İsmayıl Şıxlı xeyli sonralar həmin illərin təəssüratları barədə 1989-cu ildə "Azərbaycan" jurnalının 6-cı sayında "Ayrılan yollar" və..." adlı yaddaqalan bir yazı ilə çıxış etdi...
Millət vəkili olmuş Tofiq Bağırov İsmayıl Şıxlının vida mərasimində deyirdi: "Dünyanı gəzmişəm, insanlarla görüşmüşəm, hələ İsmayıl Şıxlı kimi insana, dostuma rast gəlməmişəm. O, bir dövlət başçısından özü üçün nəyisə xahiş etməyib. Oğlu evlənəndə gəlini öz mənzilinə gətirdi. Dözmədim, o vaxt Bakı meri Rüfət Ağayevə bildirdim ki, "ayıbdır, onun oğluna bir-iki otaqlı mənzil versəniz, dünya dağılmaz ki?.."
İnsafən etiraz etmədi, dedi bir ərizə yazsın. İsmayıl ərizə yazan idi? Gəldim ondan xəbərsiz ərizə yazıb imzasının da atdım, evi də aldım".
İsmayıl müəllim lətifə deməyi də xoşlayırdı, dinləməyi də.
O, xəngəl qonaqlığı üçün dostlarını da götürüb həmişə folklorşünas, mərhum Mürsəl Həkimovun evinə gələrdi və deyərdi ki, Sənubər xanımın xəngəlindən yoxdur. Günlərin birində Mürsəl müəllim mənə dedi ki, sabah saat 1-də İsmayıl müəllimin yanında ol, onlar yenə xəngəl iyinə gəlirlər. Qoy gəlsinlər, onsuz da Sənubər xanım rayondadır. Sən, maşını "Kolxozçu" restoranına sür, de ki, Mürsəl dayım daha burada işləyir. O, dediyi kimi də etdi. İsmayıl müəllimi, ədəbiyyatşünas Məmməd Məmmədovu, Abbas Hacıyevi və İsrail Mustafayevi gətirib çıxardım "Kolxoxçu"ya. İndi olmasın, balıq kababları ortalığa gələndə dayım başladı, nə başladı.
- ...O vaxt tədris hissə müdiri idi. Mehdixan Vəkilov da rektorumuz idi. Qəbul vaxtı Göyçədən özünün dayısı qızını da götürüb gəlir ki, uşağı instituta qəbul etdirsin. Nə illah edir, komsomollar onu rektorun yanına buraxmırlar. Naəlac qalıb institutda bir müəllimə yaxınlaşır və ona 500 manat pul verir ki, qızı qəbul etdir pedaqoji fakültəyə. Nə isə, qız qəbul olunur. Ata noyabr bayramında gəlir Bakıya. Qızı ilə görüşdükdən sonra Mehdixan müəllimin qəbuluna gəlir ki, həm hal-əhval tutsun, həm də ona yaxşılıq edən müəllimi rektora tapşırsın.
Mürsəl müəllim sözünə davam edirdi:
- Elə bu anda rektor məni yanına çağırdı. Gördüm ki, Mehdixan müəllim dayısını həmin müəllimə göstərib soruşur ki, bu kişini haradan tanıyırsan? Müəllim "tanımıram" deyəndə, Mehdixan müəllim ayağa qalxıb ona bir şillə vurdu. Aralığa keçib Mehdixan müəllimi sakitləşdirmək istədim. Bir yumruq da mənə dəydi. Mehdixan müəllim ucadan qışqırdı:
- Çıxın, rüşvətxor dələduzlar!..
İsmayıl müəllim gülümsədi, əllərini bığında gəzdirib dilləndi:
- Rəhmətlik Mehdixan müəllim də uzaqgörən adam olub ha!..
İsmayıl Şıxlı rəhbərlik etdiyi kafedrada rus ədəbiyatından mühazirə oxuyan dosent Əlifağa Bağırovun baməzə deyimlərindən, atmacalarından ləzzət alardı. Əlifağa müəllim sanki yazıçıya hesabat verərdi. Məsələn, riyaziyyatçı Firidun Abdullayev barədə:
Gəldi Afat Qurbanovla pəncə-pəncəyə,
Axırda çıxıb getdi Gəncəyə.
Professor Afat Qurbanov və Nizami Xudiyev barədə.
Rektorlar olubdur dilçi,
Nə gözəldir kök və şəkilçi.
Professor Bəşir
Əhmədov barədə:
-acaq, -əcək, -yacaq, -yəcək,
Bundan sənin cibinə nə gələcək?
Professor
Xeyrulla Məmmədov barədə:
Mir Xeyrulla gedib Kərbəlaya,
Allah, onu gətirmə min bəlaya.
Xalq
yazıçısı İsmayıl Şıxlı barədə:
Bu İsmayıl Şıxlı,
Yarlı-yaraşıqlı.
Professor
Tağı Xəlisbəyli barədə:
Rüşvətə yağı,
Xəlisbəyli Tağı.
Professor Afat
Qurbanov barədə:
Rektor oldu Haşım, Mehdixan, Şövqü,
Heç birində olmadı Afatın zövqü.
Bu sətirlərin
müəllifi Akif Əliyev barədə:
Azərbaycanın mərd oğlu
Gündə yeyir bir toğlu və s.
80-ci illərdə institutda qəbul imtahanları vaxtı idi. Bu arada YB qarşısında İsmayıl müəllimlə rastlaşdım. Hal-əhval tutduqdan sonra Əlifağanın şeirlərini soruşdu. Dedim ki, Əlifağa müəllim indi "biçin"dədir, taxıl yığır - deyəndə, ucadan güldü. Çünki Əlifağa müəllim qəbul imtahanlarını "biçin dövrü" adlandırırdı. İsmayıl müəllim əlini çiynimə qoyub dedi ki, məndən Əlifağaya salam de. Və bir də de ki, təkcə o şeir yazmır, biz də yazırıq:
Zəhmətkeşlər biçində,
Əlifağa da içində.
Bir vaxtlar çalışdığı doğma Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetində İsmayıl
Şıxlının 90 illik yubileyi keçirilirdi. O, bu yubileyə Cahandar
ağanın atı ilə "gəldi"... Onu
çoxsaylı tələbə və müəllim kollektivi
adından rektor, AMEA-nın müxbir üzvü Yusif Məmmədov,
akademik Teymur Bünyadov, professor Buludxan Xəlilov, Gülrux Əlibəyli,
Həsən Mirzəyev, dostu polkovnik Rəhman Mustafayev,
oğlu Elçin və başqaları qarşıladı. Və
mərasimdəki çıxış və xatirələr də
bir tarixə çevrildi...
Akif Əliyev
Ayna.-2009.-14 noyabr.-S.18.