Nizami Cəfərov: "Atatürkçülük istinad edə biləcəyimiz ən möhkəm ideya təməllərindəndir"

Atatürk Mərkəzinin rəhbəri Türk Dünyasının dağınıq halından məyusdur

"Atatürkçülük yalnız tarix deyil, həm də müasirlikdir, gələcəkdir. Türkiyə üçün də, türk dünyası üçün də... Əsaslana, istinad edə biləcəyimiz ən möhkəm ideya təməllərindəndir..." Dilə qarşı sonsuz məhəbbəti, dərin savadı və dünyagörüşünün zənginliyi ilə bütün əsərlərində dilə hakimiyyətini ustalıqla sərgiləyir Nizami Cəfərov. Kəlmələrlə böyük bir zövqlə oynayaraq qurduğu elmi və məna dolu cümlələri düşündürücüdür.

Ölkəsinə, millətinə və xalqına göstərdiyi həssaslığı və məsuliyyəti dərk edərək yazdığı əsərlər, sadəcə, yaşadığımız dövrə (bu günə!) deyil, gələcək nəsillərə də işıq tutacaqdır.

Nizami Cəfərovun Türkiyə-Azərbaycan ədəbi-mədəni-siyasi əlaqələrinə verdiyi (və verəcəyi!) töhfələri iki qardaş ölkənin insanları tərəfindən maraqla izlənir.

- 9 mart 2001-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin sərəncamı ilə yaradılan Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri olaraq bir çox uğurlu layihələr gerçəkləşdirdiniz. Bu fəaliyyətlər haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

- Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, Türk Dünyasının tarixi şəxsiyyətlərindən biri olan Heydər Əliyevin 9 mart 2001-ci il sərəncamı ilə yaratdığı Atatürk Mərkəzinə məhz məni müdir təyin etməsi, əlbəttə, mənim üçün çox böyük şərəf idi. Etimadı doğrultmaq, cənab prezidentin qarşıya qoyduğu vəzifələri elə ilk günlərdən layiqincə yerinə yetirmək tələb olunurdu. Qısa bir müddətdə Mərkəzi təşkil etmək, onun iş ritmini müəyyənləşdirmək, Türk Dünyasının, xüsusilə Türkiyə Cümhuriyyətinin uyğun müəssisələri ilə geniş işlək əlaqələr yaratmaq lazım gəlirdi... Güman edirəm ki, biz bunu bacardıq. Və Mərkəzi yalnız Azərbaycanın deyil, ümumən Türk Dünyasının beyin mərkəzlərindən birinə çevirə bildik...

Azərbaycanda Atatürkü sevirdilər, ancaq yaxşı tanımırdılar. Bunu nəzərə alaraq böyük liderin, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusunun həyatından, fəaliyyətindən bəhs edən kitablar, məqalələr yayınladıq, Azərbaycan atatürkşünaslığının tarixini araşdırdıq, Heydər Əliyevin Atatürk haqqındakı düşüncələrini öyrəndik... Və araşdırdıqlarımızı, öyrəndiklərimizi cəmiyyətə çatdırdıq. Bu çox önəmli idi... Azərbaycanda milli, demokratik dövlət quruculuğunun sürətlə getdiyi bir dövrdə Atatürkün cümhuriyyət qurmaq təcrübəsindən istifadə olunurdu. Ona görə də həmin təcrübəni daha dərindən bilmək lazım gəlirdi.

Bu gün Türkiyənin özündə Atatürkü, onun cümhuriyyət quruculuğu prinsiplərini müzakirə edir, bir sıra hallarda isə bu prinsiplərə qarşı çıxırdılar... Doğrudur, hər hansı ideya, mövqe müzakirə predmeti ola bilər, ancaq heç bir halda obyektivlik, həmin ideya və ya mövqenin tarixi dəyəri unudulmamalıdır.

Atatürkçülük dünyanın ən müzəffər məfkurələrindən biridir. Və nəzəriyyədən daha çox praktikadır... Bugünkü Türkiyənin inkişafı üçün modern ideyalar tələb oluna bilər, ancaq bu, Türkiyə Cümhuriyyətini yaratmış, türk millətini dünyanın qabaqcıl millətləri sırasına çıxarmış qalib bir ideologiyanın (və şəxsiyyətin!) inkarı üzərində qurulmamalıdır.

Atatürkçülük yalnız tarix deyil, həm də müasirlikdir, gələcəkdir. Türkiyə üçün də, Türk Dünyası üçün də... Əsaslana, istinad edə biləcəyimiz ən möhkəm ideya təməllərindəndir...

Yeddi-səkkiz ildir ki, Atatürk Mərkəzi kitablar nəşr edir, toplantılar keçirir, beynəlxalq konfranslarda fəal iştirak edir, öz bülletenini yayınlayır... Və Atatürk ideyalarının cəmiyyətə daha dərindən çatdırılması, Türk Dünyasının birliyi uğrunda mübarizə aparır. Biz çalışırıq ki, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzini yaratmış ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin böyük arzularından birini, "türk xalqlarının mədəni birliyini onların siyasi birliyi tamamlamalıdır" fikrini rəhbər tutaraq, həyata keçirmək yolunda gücümüzü əsirgəməyək.

- Çalışqanlığınız və əsərlərinizlə Azərbaycanın ən gənc professoru ünvanını aldınız. Dilçi alim olaraq bir çox məqaləniz və kitablarınız var. Davamlı olaraq dəyişən və inkişaf edən ictimai bir varlıq olan dilə təsir edən ünsürləri necə izah edə bilərsiniz?

- Mən dilçi-türkoloq kimi az-çox formalaşmışamsa, bunun üçün müəllimlərimə borcluyam, bir də taleyimə... Dilə millətin ən mühüm göstəricisi, insanın özünüifadəsinin əsas təzahürü kimi baxıram - dil mənim üçün leksikon və ya qrammatika olmaqdan daha çox bitib-tükənməz mənəvi enerjidir. Heç bir sxem, konstruksiya dildəki qədər canlı, mənalı, füsunkar ola bilməz... Dil özünün interyeri, eksteryeri ilə elə bir malikanə, elə bir şəhər, elə bir dünyadır ki, mən orada yaşayıram, özümü oranın sahibi hesab edirəm.

Dahi Ferdinand de Sössürün "Ümumi dilçilik kursu"nu fransız dilini bilmədiyim üçün ruscadan azərbaycancaya çevirmişəm. Onun fikrincə, dildə sözün geniş mənasında inkişaf olmur, hər hansı dövrün dilə təsiri kifayət qədər mürəkkəbdir. Məsələn, demək olmaz ki, Səməd Vurğunun dili Molla Pənah Vaqifin, onun dili Məhəmməd Füzulinin, onun dili "Dədə Qorqud" eposunun, onun dili isə qədim türk yazılı abidələrinin dilindən daha çox inkişaf etmişdir... Yaxud bu gün bütün dünyada geniş yayılan ingilis dili bədii imkanlarına görə fransız, intellektual-fəlsəfi gücünə görə alman dilindən geri qalır. Ancaq bu qüdrətli dillərdən fərqli olaraq daha praktik, daha çevik olan ingilis dili müasir həyatın tələblərinə, intonasiyasına daha münasibdir... Bugünkü Türkiyə türkü Baqinin, Azərbaycan türkü Füzulinin, özbək isə Nəvainin dilində danışa, yazıb-yarada bilməz... Bütün bunlar inkişafdan daha çox dövrlərin, mərhələlərin dəyişməsidir - mahiyyətini, demək olar ki, bilmədiyimiz hərəkətdir...

- "Eyni dildə danışan hindli ilə türk çox zaman dost olurlar. İki türk eyni dili danışmazsa, bir-birinə yad olar". Mevlananın dil haqqında dediyi bu görüşünə necə baxırsınız? Ortaq türkcə ilə bağlı görüşləriniz haqqında məlumat verə bilərsizmi?

- Mevlana dünyanın, insanlığın birliyini təbliğ edən mütəfəkkirlərdən idi. Və dilə - ünsiyyətə xüsusi fikir verirdi... Ən qədim zamanlardan türk mütəfəkkirləri həmişə dünyanın bütövlüyünə, qlobal ünsiyyətə çalışmışlar, millətlərə fərq qoymamışlar. Mahmud Kaşqari belə bir qədim türk atalar sözünü misal gətirir: heyvanlar iyləşə-iyləşə, insanlar konuşa-konuşa... Ancaq təəssüf ki, bu gün Türk Dünyası dağınıq haldadır. Türk dövlətlərinin Parlament Assambleyası yaranıb, di gəl ki, özbəklər, türkmənlər onun toplantılarına qatılmaq istəmirlər... Niyə?.. Niyəsi yoxdur!..

Mən həmişə bu fikirdə olmuşam ki, türklər üçün ortaq ünsiyyət vasitəsi kimi hər hansı süni - yapma bir dil yaradılmasına ehtiyac yoxdur. Türkiyə türkcəsi artıq bu funksiyanı və ya missiyanı həyata keçirməyə başlamışdır. Və bu prosesdə Türkiyə türkcəsi yalnız Türkiyə türklərinin dili olmaqdan kənara çıxır, zənginləşir, yeni leksik, qrammatik, üslubi və s. texnologiyalara yiyələnir.

Türkiyə türkcəsinin ortaq ünsiyyət vasitəsi olması isə müasir türk dillərindən - nəinki Azərbaycan, özbək, qazax, tatar və s., hətta Altay, xakas, tuva və s. kimi dillərdən imtina etmək demək deyil...

- Geri dönüb baxdığınız zaman yazdıqlarınız haqqında və dillə bağlı düşüncələriniz?

- Geri baxanda görürəm ki, doğrudan da, çox yazmışam, çox danışmışam, çoxlu müsahibələr vermişəm, televiziya, radio çıxışlarım olub. Bunların da çoxu dillə bağlıdır...

Çalışacağam ki, daha az yazım, ancaq az danışacağıma söz vermirəm. Çünki bugünkü dünya yazan yox, danışan dünyadır.

Dil məsələsi dilçilərin elmi fəaliyyət sferasından kənara çıxmaqdadır, artıq siyasi-ideoloji məsələyə çevrilmişdir. Heç bir intellektual öz ana dilinin miqyasında qalmır, israrla kənara çıxır, milli mənsubluq kimi dil mənsubluğu da xeyli şərtiləşib, hətta konyukturlaşıb... Din daha çox sosial komplektləşdirmə, cəbhələşdirmə imkanı qazanmaqdadır, dil isə neytrallaşır…

Bununla belə, dilçi-türkoloq olaraq mənim əsas vəzifəm gözəl türkcəmizi müdafiə etməkdir.

- Həm fiziki görünüşü, həm də sizin rəhbərliyinizlə aparılan işlərlə Türkiyənin qürur duyduğu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin gələcək planları nələrdir?

- Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Heydər Əliyevin əsəridir, Mərkəzin fəxri sədri isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevdir. Yerləşdiyimiz tarixi bina həm gözəlliyi, həm də işləmək üçün rahatlığı ilə seçilir... Və Mərkəzin yaranması, fəaliyyəti Türkiyənin dövlət, hökumət rəhbərlərinin, elm xadimlərinin, siyasət adamlarının həmişə diqqətində olmuşdur ki, bundan çox məmnunuq.

Gələcək planlarımıza gəldikdə isə deyə bilərəm ki, ümummilli liderimizin (və əlahəzrət Tarixin!) bizə tapşırdığı işi bundan sonra da atatürkçülüyə, Türk Dünyasına böyük məhəbbətlə, məsuliyyətlə görməkdə davam edəcəyik...

Yasemin Bayer

Ayna.-2009.-12 sentyabr.-S.6.