Ölümün fövqündə duran qəhrəman

(Əvvəli qəzetimizin 10 yanvar tarixli sayında)

Cavad xanın hökmranlığını şərti olaraq iki dövrə ayırmaq olar. XVIII əsrin sonlarınadək sürmüş birinci dövrdə o, son dərəcə ehtiyatlı, çəkingən davranış sərgiləyirdi. O öz sələfləri kimi daha güclü qonşuları - İrakli və İbrahim xanla münasibətlərində güzəştli mövqe tutmaq, qüdrətli Rusiya imperiyası və möhkəmlənməkdə olan Qacar İranına itaət göstərmək məcburiyyətində qalırdı. Həmin illərdə Cavad xan praqmatik siyasətçi kimi çıxış edirdi; özünün və rəqiblərinin qüvvələr nisbətinin heç də xeyrinə olmadığını başa düşür, şəraitə və imkanlarına uyğun olaraq ən optimal sandığı siyasi kursu yürütməli olurdu. Cavad xan tələm-tələsik, ölçülüb-biçilməmiş hər cür addımdan qaçmağa, uzaq durmağa çalışırdı. Ümumiyyətlə, bəhs etdiyimiz dönəmdə ona avantürizm ruhu yad idi.

Fəqət XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Cavad xanın tərz-hərəkətində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş verirdi. O hətta əlverişsiz olsa belə, mövcud şəraitə uyğunlaşmaq, acı gerçəkliyi qəbul etmək zorunda qalan praqmatik xadimdən üsyankar, şərəf və müstəqilliyinin alver mövzusuna çevrilməsini qətiyyən yaxına buraxmayan, lazım gələrsə, öz prinsipləri uğrunda həyatını belə qurban verməyə hazır, qədim türk eposlarının əfsanəvi qəhrəmanlarını xatırladan tarixi şəxsiyyətə çevrilirdi tədricən. Cavad xanın rus baş komandanları Knorrinqə, Sisyanova və başqalarına ünvanladığı ehtiraslı məktubları bu çevrilmə-transformasiyanın tarixi şahidlikləridir. Cavad xanın həyatının son epizodunda - Sisyanovun Gəncə yürüşü zamanı nümayiş etdirdiyi qəhrəmanlıq isə bu prosesin apofeozu idi.

Bu barədə irəlidə yeri gəldikcə söhbət açacağıq. Hələlik isə qayıdaq Cavad xanın idarəçiliyinin ilk illərinə. Cavad xan elə əvvəldən II İraklinin açıq düşmən münasibəti ilə qarşılaşmışdı. Hətta 1787-ci ilin avqustunda İrakli Gəncəyə yürüş elan etdi. O zaman Gürcüstanda Georgiyevsk traktatına uyğun olaraq polkovnik Burnaşevin komandanlığı altında rus qoşunları da bulunurdu. Gəncə yürüşündə həmin hissələr də iştirak edirdi. Rus-gürcü qoşunu Gəncə qalasını mühasirəyə aldı. Yeri gəlmişkən, bu, Cavad xanın ruslarla üç qarşılaşmasından birincisi idi.

Gəncə mühasirədə ikən sentyabrın 13-də rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılması haqqında əmr daxil oldu. Düşmən tələsik çəkildi. Azərbaycanın bu qədim şəhərinin üzərini almış təhlükə beləcə sovuşdu. Cavad xan isə ilk ciddi imtahandan çıxmış oldu. İrakli Cavad xanın illik xərac ödəməsi şərti ilə Gəncə xanlığının müstəqilliyini tanıdı. Fəqət bu tanıma formal idi; fürsət düşdükcə, gürcü hökmdarı Gəncəni ələ keçirməyə çalışırdı.

1780-ci illərdə Qubalı Fətəli xan çox güclənmişdi. Azərbaycan xanları arasında onun ən böyük rəqibi İbrahim xan idi. Qarabağa qarşı ittifaq yaratmaq üçün 1789-cu ilin yanvarında Şamxor çayının sahilində Qubalı Fətəli xan, Nuxalı Məhəmməd Həsən xan, Cavad xan, II İrakli görüşür. Görüş ərəfəsində Cavad xan itaət əlaməti olaraq, qala açarlarını Fətəli xana hədiyyə etmişdi. Bunun müqabilində Fətəli xanın dəstəyi ilə Cavad xan Şəmsəddin mahalının Gəncəyə qaytarılması haqqında İraklinin razılığını aldı. Lakin Fətəli xanın tezliklə qəfil vəfatı bu razılaşmanın üstündən xətt çəkdi.

Bu arada Ağa Məhəmməd xan Qacar İranda mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaqda idi. Yeri gəlmişkən, İranın şimal-şərqində Astarabada hakimlik edən Qacarlar da oraya Gəncə bölgəsindən köçüb getmişdilər. A.Bakıxanov yazır ki, "I Şah Abbas Səfəvi 30 min Qacar ailəsini buradan (Gəncə-Qarabağdan) köçürüb, Xorasanın Mərv nahiyəsində və Astarabadın Mübarəkabad qalası ətrafında yerləşdirdi. İranda hökumət sürən indiki şahların sülaləsi Astarabad Qacarları nəslindəndir".

Ağa Məhəmməd xan 1794-cü ildə öz əzəli və barışmaz rəqibi Zəndilər üzərində qəti qələbə çaldıqdan sonra öz hakimiyyətini qəbul etdirmək üçün Azərbaycan xanlarını Təbrizə dəvət etdi. Lakin onun hədələrinə baxmayaraq, Cavad xan istisna olmaqla digər xanlar dəvəti rədd etdilər. Ağa Məhəmməd xanla görüşən Cavad xan ona Qafqaz yürüşündə yardım edəcəyini vəd etdi.

Cavad xanın davranış xəttini düzgün anlamaq üçün o dövrün siyasi durumu nəzərə alınmalıdır. Ağa Məhəmməd xanın mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq - Səfəvi imperiyasını bir növ reanimasiya etmək cəhdləri Qafqazın bir çox əmirləri tərəfindən mənfi qarşılanmışdı. İbrahim xan II İraklinin, bəzi Azərbaycan xanlarının və avar Ümmə (Ömər) xanın daxil olduğu geniş antiqacar koalisiyası yaratmağa çalışırdı. Belə bir vəziyyətdə Cavad xan ya həmin koalisiyaya qoşulmalı, ya da Ağa Məhəmməd xanın yanında bulunmalı idi. Bir sıra səbəblər üzündən ikinci variant daha sərfəli görünürdü. Bu, İbrahim xana qarşı naşükürlük kimi dəyərləndirilməməli idi; zira Qacar təhlükəsi Qarabağ xanını gürcü çarı ilə yenidən yaxınlaşdırmışdı. Belə yaxınlaşmalar isə adətən Gəncə xanlığının asılı hala salınması ilə nəticələnirdi.

Digər tərəfdən, Cavad xan da Qacar idi, Ağa Məhəmməd xan da: Gəncə əmiri formalaşmaqda olan Qacar dövlətçilik sistemində, yəqin ki, Ziyadoğullarının layiq olduqları şan və şöhrətini bərpa etməyə, Nadir şah Əfşarın bu soydan aldığı torpaqları geri qaytarmağa ümid edirdi. Bu motivlər Cavad xanı 1795-ci ilin bahar-yayında Azərbaycana və Gürcüstana yürüş edən Qacar ordusu tərkibinə qatılmağa sövq etmişdi.

Şuşa qalasının 33 günlük nəticəsiz mühasirəsinə son qoymağı və Tiflisə yürüş etməyi də Cavad xan məsləhət görmüşdü Ağa Məhəmməd xana. Tiflisə yürüş və Tiflisin alınmasında Cavad xanın fəal surətdə iştirak etməsi faktından rus, sovet, gürcü və dünənə qədər Azərbaycan tarixşünaslığında Gəncə əmirinin məkrli, qəddar, hiyləgər, az qala Ümumqafqaz maraqlarına xəyanət etmiş şəxs obrazını yaratmaq məqsədilə istifadə olunmuşdu. Halbuki Cavad xan praqmatik xadim kimi hərəkət edərək, özünün və başçılıq etdiyi xanlığın maraqlarının qorunması naminə ən əlverişli çözümü seçmişdi. O da unudulmamalıdır ki, Şuşanın mühasirəsi zamanı gürcülər Gəncəni ələ keçirməyə cəhd etmişdilər. İrakli avqustun 29-da knyaz Çavçavadzeyə yazırdı ki, Ağa Məhəmməd xan, guya, onun 40 ildən artıq malik olduğu Gəncə və İrəvanı almaq üçün Tiflisə yürüyür.

Cavad xanın içində yer aldığı Qacar ordusu sentyabrın 10-da Tiflisə yaxınlaşdı. Rus tarixçilərinin yazdığına görə, ilk toqquşmalarda gürcülərin inadlı müqaviməti ilə qarşılaşan Ağa Məhəmməd xan hətta geri çəkilməyi düşünürdü. Bu fikirdən onu Cavad xan daşındırmış və Tiflisin asanlıqla ələ keçiriləcəyinə inandıra bilmişdi. Sentyabrın 12-də Tiflis Qacar ordusu tərəfindən tutuldu və dəhşətli talana məruz qaldı. Bu basqın o dərəcədə fəlakətli olmuşdu ki, on minədək insan əsir aparılmış, ölkənin maddi qüvvələri dağınıq hala gəlmişdi.

Ağa Məhəmməd xan Tiflisdə uzun müddət ləngimədi. Rus qoşunlarının varid olacağı xəbəri onu Muğan düzünə çəkilməyə vadar etdi. Ağa Məhəmməd xan İrakli ilə təmaslarını davam etdirirdi, lakin rus qoşunlarına ümid bağlayan gürcü çarı danışıqları uzatmağa müvəffəq oldu. Yeri gəlmişkən, sazişin əldə olunmamasında Cavad xanın da "payı" var idi. Rus tarixçisi Dubrovinin yazdığına görə, Cavad xan bir tərəfdən Ağa Məhəmməd xanı II İraklinin qeyri-səmimiliyinə və ruslarla əlaqədə olmasına inandırırdı, digər tərəfdən isə əl altından İrakliyə öz sədaqəti barədə gizli məktub yazırdı. Yəqin ki, rus qoşunlarının tezliklə Qafqaza yürüş edəcəyi xəbəri Cavad xana da çatmışdı və o da hərbi-siyasi durumun dəyişməsinə hazırlaşırdı.

Ağa Məhəmməd diyarı tərk edən kimi İbrahim xan və II İrakli Cavad xanı cəzalandırmaq məqsədilə Gəncəyə yürüş təşkil edirlər. Bu yürüşdə avar Ümmə xan da iştirak etmişdi. Cavad xan təhlükəni aradan qaldırmaq üçün bütün diplomatik məharətini işə salmalı oldu. O, İbrahim xana 10 min manat təzminat verdi, habelə bacısı və oğlunu əmanət göndərdi. Avar xanının hər döyüşçüsünə 40 manat ödəməklə onların xanlığı tərk etməsinə nail oldu. Ona görə də 1796-cı ilin mayında II İrakli əsas gürcü qüvvələri ilə Gəncəyə yaxınlaşdığı zaman müttəfiqlərini orada görmədi. Cavad xan 400-dək gürcü əsirini geri qaytarmaqla və ildə 15 min manat xərac ödəməyə boyun olmaqla İraklini də qane etdi.

1796-cı ilin aprelində general V.Zubovun komandanlığı altında rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza yürüşü başlandı. Tezliklə ruslar Dərbəndi, Qubanı, Bakını, Şamaxını və s. Azərbaycan ərazilərini işğal etdilər. General Rimski-Korsakovun başçılıq etdiyi ayrıca korpus dekabrın 13-də Gəncəyə çatdı. Hələ sentyabrda Cavad xan Zubova məktubla müraciət edərək rus himayəsini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdi. Tarixçi O.P.Markova Zubovun yürüşünün əsas məqsədlərindən biri kimi Cənubi Qafqazda Gürcüstanın üstün mövqeyini təmin etmək olduğunu göstərir. Ona görə də Cavad xan öz xanlığının varlığına qarşı yaranmış real təhlükəni neytrallaşdırmaq üçün rusların itaətini qəbul etməyə hazır idi.

Cavad xan rus qoşunlarının pişvazına şəxsən çıxmış və general Rimski-Korsakova şəhər açarlarını hədiyyə etmişdi. Lakin rus generalı onun sülhpərvərliyini lazımınca qiymətləndirmədi. O, Cavad xandan qalanı sakinlərdən boşaltmağı və ora rus qarnizonunu buraxmağı tələb etmiş, sonuncu da bu tələbi qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdı. Rimski-Korsakov Gəncəyə polkovnik Voyeykovu komendant təyin edərək, özü şəhər kənarında yerləşdi.

Göründüyü kimi, Cavad xanın ruslarla ikinci qarşılaşması az qala onun hakimiyyətinin itirilməsi ilə nəticələnəcəkdi. Lakin 1796-cı il noyabrın 6-da II Yekaterinanın vəfat etməsi ilə taxta çıxmış Pavel anasının xarici siyasətini yenidən gözdən keçirdi.

O, rus qoşunlarının dərhal Cənubi Qafqazdan çıxarılması haqqında əmr verdi. Rus hərbçiləri Gəncə torpaqlarını da tərk etməli oldular. Bu hadisə haqqında A.Bakıxanov yazırdı: "Ruslar qayıtdıqları zaman Gəncə ölkəsini Gürcüstan valisinə verdilər. Vali İrakli xan, qarabağlı İbrahim xan və şəkili Səlim xan qoşunla Gəncənin xaricinə gəldilər. Şəmsəddinli Əli sultanı vali tərəfindən naib sifətilə Gəncə hökumətinə təyin etdilər. Cavad xan çarəsiz qalıb qaçmaq fikrinə düşdü. Lakin onun arvadı Şükufə xanım adam göndərib Əli sultan ilə mehmannəvazlığa başladı. Keçmişdə Cavad xanın etmiş olduğu yaxşılıqları və onu həbsxana cəzasından necə azad etdiyini ona xatırlatdı. Əli sultan da, zatında olan vəfadarlıq və insanlığı üzündən Cavad xanın hüzuruna gəlib, ixlas və təzim ilə qalanın açarını təslim etdi və onun xidmətində durdu. Bu hadisədən sonra Gəncə əhalisi ona tabe oldu. Ətrafa dağılmış xanlar da öz mülklərinə qayıtdılar".

Gətirilmiş iqtibas 1796-cı ilin sonlarında Cavad xanın mənəvi durumunu anlamağa, ayırd etməyə imkan verir. Sanki bu fraqmentdə haqqında danışılan insan tarix əsərlərindən, kitablardan, publisistik yazılardan tanıdığımız mətin, səbatlı, qəhrəmanlıq abidəsi Cavad xan deyildi. Bu, qonşuları ilə, ələlxüsus da dost-doğma Azərbaycan xanları ilə çəkişmələrdən, böyük dövlətlərin cahangirlik sevdalarından, daimi basqılarından usanmış, hakimiyyətdən çəkilərək guşənişin həyat tərzinə başlamağı qərara almış bir insan idi. Və kim bilir, bəlkə də bu hadisələr Cavad xanın həyata baxışının dəyişməsində və bir şəxsiyyət kimi transformasiyasında önəmli rol oynamışdı.

Rusların tələm-tələsik gedişindən sonra artıq rəsmən başına tac qoymuş Ağa Məhəmməd şah Qacar regiona yenidən müdaxilə etmək niyyətinə düşür. 1797-ci ilin yayında Qarabağa soxulan Qacar bu dəfə danışıqlar nəticəsində Şuşaya daxil ola bilir. O ərəfədə İbrahim xan azsaylı dəstəsi ilə Car-Balakənə pənah aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. Şuşada olarkən Ağa Məhəmməd şah Şimali Azərbaycan xanlarının yanına gəlməsini əmr etmişdi. Cavad xan öz keçmiş xidmətlərinə güvənərək şahın hüzuruna təşrif buyurdu. Lakin şah onu gözlənilmədən həbsə ataraq edamla hədələdi. Məsələ onda idi ki, Zubovun yürüşü zamanı Ağa Məhəmməd şah qardaşı oğlu Əsgər xanı Şəkiyə, Şamaxıya və Gəncəyə göndərərək xanlardan ruslara qarşı çıxmalarını tələb etmişdi. Cavad xan ruslara müqavimət göstərə bilməyəcəyini dərk edərək bu tələbi qulaqardına vurmuşdu.

Cavad xanın Şuşada məhbus yaşamı uzun çəkmədi. Şuşanın işğalının 8-ci günü, iyulun 4-də Ağa Məhəmməd şah sui-qəsdin qurbanı oldu. Ümumi qarışıqlıqdan yararlanan Cavad xan məhbəsdən qurtulmağa və öz yurduna dönməyə müvəffəq oldu...

(Davamı qəzetimizin gələn şənbə sayında)

Rəhmanzadə Ş.

Ziyadlı İ.

Ayna.-2009.-17 yanvar.-S.17.