Müasir Azərbaycanın söykəndiyi qədim dövlətçilik ənənələri

Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan xalqlarından biridir

Qədim dövlətçilik tarixinə malik olan Azərbaycan xalqı hər zaman milli dəyərlərinə sadiq qalaraq bu dəyərləri əsrlərlə yaşatmış və inkişaf etdirmişdir. Çünki milli dəyərlərimizin Azərbaycan xalqının formalaşmasına təsiri böyük olduğu kimi, milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində də xüsusi rolu vardır. Milli dəyərlərimizə, adət-ənənələrimizə biganə münasibət gələcəyimiz üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Tarixdən məlumdur ki, öz soykökünə, tarixinə, milli dəyərlərinə, inanclarına dönük çıxan millətlər və dövlətlər müəyyən zaman kəsiyində “əriyib” yox olmuş və tarix səhnəsindən birdəfəlik silinmişlər.

Dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olan Azərbaycanın əhalisi hələ qədim daş dövründən (paleolit) başlayaraq yüksək mədəniyyət yaradıb. Orta daş dövrü (mezolit) və yeni daş dövrlərində (neolit) Azərbaycan əhalisi oturaq həyat tərzi keçirib, əkinçilik, maldarlıq, müxtəlif sənət sahələri ilə məşğul olmağa başlayıb. Ona görə də həmin dövrlərdə Azərbaycan ərazisindəki mədəni-iqtisadi tərəqqinin təsir dairəsi getdikcə genişlənməkdə idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan zəngin maddi mədəniyyət nümunələri, xüsusilə taxıl qalıqları, əkinçiliklə bağlı əmək alətləri və məişət avadanlığı, müxtəlif növ sənətkarlıq məhsulları və sair Azərbaycan xalqının dünyanın ən qədim oturaq mədəniyyəti yaratmış xalqlarından biri olduğunu göstərir.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalqı eyni zamanda dünyanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan xalqlarındandır. Azərbaycan xalqı təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu – III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmışdı. Orada meydana gəlmiş ən qədim Azərbaycan dövlətləri bütün regionun hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynayırdılar. Həmin dövrdə Azərbaycanda Dəclə və Fərat vadilərində yerləşən və dünya tarixində dərin iz qoymuş qədim Şumer, Akkard və Aşşur (Assuriya) dövlətləri, habelə Kiçik Asiyadakı Het dövləti arasında sıx qarşılıqlı əlaqələr vardı. Fəal xarici siyasət yeridən ən qədim Azərbaycan dövlətləri öz torpaqlarını xarici təcavüzlərdən uğurla qoruyurdular. Qədim Azərbaycan tayfa birliyi olan Qutilər, hətta özlərinin qüdrətli qonşuları olan Akkard dövlətini məğlub etmiş, öz dövlətlərinin sərhədlərini İran körfəzinə qədər genişləndirmiş, bu ərazidə yüz ilə qədər bir müddət ərzində hökmranlıq etmişdilər. Onlar özlərindən asılı hala saldıqları Akkard və Şumerin dövlət idarəçiliyi qaydalarından faydanlandıqları kimi, qədim Azərbaycanın mütərəqqi idarəçilik mədəniyyətini də həmin ölkələrə yaymışdılar. Urmiya ətrafından başlayaraq, zaman-zaman, Dəclə və Fərat vadiləri də daxil olmaqla, İran körfəzinə qədərki ərazilərdə ağalıq edən qədim Azərbaycan dövlət qurumları Lullubi və Qutilər təkcə Azərbaycanın deyil, ümumiyyətlə qədim Şərq dövlətçiliyinin tarixində dərin iz qoymuşdular. Qonşuluqdakı digər qədim Şərq dövlətlərindən fərqli olaraq, qutilərdə hökmdarların seçilməsi qaydası vardı. Hakimiyyət irsi keçmirdi. Quti hökmdarları məmləkəti öz canişinləri vasitəsilə idarə edirdilər. Canişinlər idarəçilik sahəsində geniş müstəqilliyə malik idilər. Görünür, bütün bunlar qədim Azərbaycan dövlətlərinin, Dəclə və Fərat vadiləri də daxil olmaqla, İran körfəzinə qədərki geniş ərazilərdə uzun müddət hökmranlıq etmələrində az rol oynamayıb.

Zaman keçdikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da yüksəlib, ölkə ərazilərində daha təkmil və daha geniş əraziləri əhatə edən yeni dövlətlər yaranıb. Eramızdan əvvəl I minillikdə - bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığı, Atropatena və Albaniya kimi qüvvətli dövlətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin daha da yüksəldilməsində, ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində, eləcə də vahid xalqın təşəkkülü prosesində mühüm rol oynayıblar...

Əsrlər ötür və Azərbaycan dövlətçilik tarixinin növbəti mərhələsi gəlir ki, bu da Şərqdə ilk demokratik dövlətin - AXC-nin qurulması olur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aylıq ömrü ərzində bir çox sahələrdə həyata keçirdiyi islahatlarla Azərbaycan tarixində mühüm bir mərhələnin əsasını qoydu. O, demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, hərbi quruculuq sahələrində atdığı əhəmiyyətli addımlarla qısa müddətdə xalqımızın tarixində silinməz iz buraxdı, milli dövlətçilik ənənələrinin bərpası işində böyük rol oynadı. XX əsrin əvvəlində Azərbaycan dövlətinin xarici siyasət prinsipləri formalaşdı və bu prinsiplər dostluq və əməkdaşlığa söykəndi. Lakin təəssüflər olsun ki, istər ölkə daxilində, istərsə də ölkə xaricində baş verən ziddiyyətli proseslər gənc dövlətimizə təsirsiz ötüşmədi. O zaman Azərbaycanda sekulyar dövlətin mövcudluğunu həzm edə bilməyən bolşevik hökuməti, təbii ki, özünün imperialist maraqlarından çıxış edərək çar Rusiyasının bütün ərazisində hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərirdi. Əfsuslar olsun ki, respublika daxilində də bu cəhdləri dəstəkləyən qüvvələr vardı. Belə durumda isə gənc dövlətin yaşaması mümkünsüz bir hala gəldi. Nəticədə yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət fonunda sovet Rusiyası ölkəmizə hərbi təcavüz edərək 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini süquta uğratdı. Azərbaycan Demokratik Respublikası milli dövlətçiliyimizin, milli ideologiyanın reallığa çevrilməsi yolunda tarixi bir addım oldu. Cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq, Azərbaycan Demokratik Respublikası milli şüurun, milli dövlətçiliyin qərarlaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb etdi və 70 il sonra yenidən müstəqilliyə qovuşan Azərbaycan üçün sağlam təməl rolunu oynadı. Əsası XX əsrin əvvəllərində qoyulmuş milli dövlətçilik ənənələrinin, mədəni, elmi, iqtisadi, kadr potensialının mövcudluğu xalqımıza öz varlığını, mədəniyyətini, milli mənliyini qoruyub saxlamaq və yenidən dirçəlib 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa etmək imkanı verdi. Lakin ilk vaxtlar hakimiyyətdə olan millətçi siyasi qüvvələr hər nə qədər milli məfkurə daşıyıcıları olsalar da, dağınıq vəziyyətdə olan ölkəni toparlamaq və idarə etmək gücündə olmadıqlarını nümayiş etdirdilər. Müdrik dövlət xadimi Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə gəlişi isə yaranmış böhranın aradan qalxmasına kömək oldu. Və biz Azərbaycan dövlətçilik tarixində növbəti uğurlu bir mərhələyə qədəm qoyduq. Ölkəmizi ağır günlərdən çıxarıb parlaq gələcəyə hesablanmış bir siyasət yürüdən Ulu Öndər tariximizi, keçmişimizi, adət-ənənələrimizi unutmamağı, hər zaman onları qoruyub qürur hissi keçirməyi hər bir vətəndaşa tövsiyə edirdi: "Biz öz tarixi köklərimizlə, milli köklərimizlə, mənəvi dəyərlərimizlə, milli-mənəvi ənənələrimizlə, böyük tariximizlə fəxr edə bilərik".

Bu gün dövlətimiz və xalqımız qarşıda duran əsas vəzifələrdən biri məhz Azərbaycanın dövlətçilik tarixini, milli adət-ənənələrini, elm və mədəniyyətini yüksək səviyyədə təbliğ etməkdən ibarətdir. Çünki müasir Azərbaycanın söykəndiyi qədim dövlətçilik ənənələri var ki, bu da bizim qürur mənbəyimizdir.

Cavanşir QƏDİMOV

Azad Azərbaycan.- 2020.- 24 dekabr. S. 9.