İNTELLEKTİN PORTRETİ

(Esse)

Doktor Hümbət Həsənoğlu ilə tanışlığım 90-cı illərin əvvəllərindən başlayıb. Almaniyadan Sumqayıta qayıtdığı vaxtlar idi. Yeni-yeni kooperasiya hərəkatı yaranır, biznes strukturlarının formalaşması prosesi gedirdi. Çoxlarında bu işi qurub genişləndirmək üçün zəruri olan bilik, ən əsası isə təcrübə çatışmırdı. Humbət həkim isə Avropanın, hətta dünyanın iş mərkəzlərindən hesab olunan Almaniyadan gəldiyinə görə Sovet quruluşuna xas olmayan fərdi biznes, xüsusi mülkiyyət haqqında kifayət qədər məlumatı vardı. Ayrı cür ola da bilməzdi. Kifayət qədər yüksək intellektə malik olan, Sankt-Peterburqda ali tibb təhsili alan, oradaca həkimlik fəaliyyətinə başlayan, daha sonra isə həkimlik fəaliyyətini Almaniyada davam etdirən Hümbət həkim kimi bir şəxsiyyət Avropada olduğu illərdə təcrübə və bilik mənasında oradan götürülə bilən hər nə varsa, hamısını mənimsəməli idi və məhz belə də olmuşdu.

Həmin təcrübəyə və öz intellektinə arxalanaraq, Hümbət həkim regionda ilk dəfə olaraq doğma Sumqayıtımızda “Biznes mərkəzi"ni yaratdı və ətrafına lazım bildiyi şəxsləri, dostlarını və partnyorlarını toplayaraq, qisa müddətdə böyük uğur qazandı. Sorağı qonşu ölkələrdən - Gürcüstan, Rusiya, Orta Asiya ölkələrindən gəlməyə başladı. Konfranslar, simpoziumlar və sərgilərdə Hümbət həkim həm öyrədir və həm öyrənir, həm də təşrübəsini artırırdı. Buradan başlanan biznes yoluna davam edərək, daha uzaqlara gedir və bu gün ölkəmizdə, ölkə xarıcində kifayət qədər nüfuza sahib olan iş adamı, doktor Hümbət Həsənoğlu indi bizimlə birlikdədir.

Mən Hümbət həkimlə dostluğumdan qürur duyuram və mənə çox xoşdur ki, 65 illik ömür yolunu işıqlandıracaq bir kitabda onun haqqında söz demək imkanı qazanmışam. Hümbət həkim haqqında çox-çox xoş sözlər demək olar, deyilib və bundan sonra da deyiləcək, yazılacaqdır. O, bu xoş sözlərin haqqını çoxdan öz zəhmətsevərliyi və istedadı ilə qazanıb. Mən Hümbət həkimin intellektual səviyyəsini ön plana çəkərək, bəzi fikirlərimi bildirməkvə oxucularla bölüşmək istəyirəm. Uzaq 1992- ci ildə Azərbaycan Demokratik Sahibkarlar Partiyası Sumqayıt təşkilatının təsisçisi kimi Hümbət Quliyev geniş, analitik çıxışında, sahibkarlığın elementləri ilə yenicə tanış olmaq istəyənlərə izah edirdi ki, hər kəs əslində naturaca sahibkardır.

Kimi malının, kimi mülkünün, kimi biznesinin, ağıllı adamlar isə İNTELLEKTİNİN SAHİBİDİRLƏR. Bu idi onun İNTELLEKTə verdiyi qiymət!!! Bu fikirləri Sovet təlimi və tərbiyəsi görmüş, ictimaini şəxsidən ucada tutmaq kimi qeyri-təbii fəlsəfəyə əsaslanan Sovet təlim-tərbiyəsi almış gənçliyə, ziyalılara Hümbət Quliyev yorulmadan təbliğ edirdi. İnsanları daim yaradıcılığa sövq edirdi. Həmin çıxışı xatırlayarkən Hümbət Quliyev mənim nəzərimdə daha bir kreativ fikri ilə yenidən canlanır. Sumqayıtı novatorcasına rəmzi olaraq Avropa, Bakını isə Asiya kimi təqdim edirək, paytaxtdan gələn qonaqlara “Asiyadan Avropaya xoş gəldiniz!” söyləyirdi. Hümbət həkimin bu kreativ fikirlərini çoxları təkrarlayır.

Doktor Hümbət Həsənoğlu mənim ücün İNTELLEKTİN PORTRETİDİR. O nə edirsə, hansı UĞURU qazanırsa, məncə hər zaman öz İNTELLEKTİNƏ arxalanır. Məlum olduğu kimi, intellekt (ing. intelligence ~ ru. интеллект, интеллектуальный ~ tr. zeka, zeki) İntellekt sözü Latın mənşəlidir: intellectus – başa düşmə, intellegere – başa düşmək, inter – arasında, legere – seçmək. İntellekt - informasiyanı "emal etmək" bacarığıdır. Doktor Hümbət Həsənoğlu informasiyanı həmin andaca emal etmək, lazımi nəticələri çıxartmaq və bu nəticələrə əsasən daha düzgün qərarı qəbul etmə bacarığına malikdir və bu işin əsl ustasıdır. İntellekt - mühakimə və məntiq sahəsində intellektuallıq, insan düşüncəsini modelləşdirmək bacarığıdır və ya ətrafda baş verən dəyişikliklərə uyğun reaksiya vermək bacarığıdır.

Doktor Hümbət Həsənoğlu ətrafda baş verən dəyişikliklərə şəraitə uyğun adekvat, operativ reaksiya vermək üçün, elmin əksər sahələrində malik olduğu çoxtərəfli ensiklopedik biliyi, təcrübəsi və dünyagörüşünə əsaslanaraq yeganə düzgün qərarı qəbuletmə bacarığına malikdir və mübaliğəsiz olaraq demək olar ki, bu işin də əsl ustasıdır. Üçtipli intellekt (Triarchic Theory of Intelligence) Amerika psixoloqu Robert J. Sternbergə görə intellekt üç istiqamətdə inkişaf etməlidir:

• Analitik İntellekt - insan aldığı informasiyanı analiz etməyi, müqayisə etməyi, qiymətləndirməyi bacarmalıdır; Dostlarım və Doktor Hümbət Həsənoğlunu tanıyan hər kəs gözəl bilr ki, o, informasiyaları analiz etmək, müqaisə etmək və çox düzgün qiymətləndirmək bacarığına malikdir. O sanki elə bu məqsədlə dünyaya gəlmişdir.

• kreativ (yaradıcı) İntellekt - insan yeni ideyalar verməyi, problemlərin yeni həllini tapmağı, fərz etməyi, kəşf etməyi bacarmalıdır; Doktor Hümbət Həsənoğlu yeni ideyaların generatorudur, problemlərin yeni həllini tapmaqda mahirdir.

• praktik intellekt - insan nəzəriyyələri tətbiq etməyi, öyrəndiklərindən praktik olaraq istifadə etməyi bacarmalıdır. Doktor Hümbət Həsənoğlu nəzəriyyələri tətbiq etməyi, öyrəndiklərindən praktik olaraq istifadə etmək bacarığına əsaslanaraq, həyatda xeyli uğurlar əldə etmişdir. Çoxtərəfli intellekt Amerika psixoloqu Howard Gardnerə görə insanların intellekt səviyyəsi eyni olmur. Hər bir fərd fərqli sahələrdə başqalarından daha üstün intellektə malik ola bilər. O, yeddi belə sahə müəyyənləşdirmiş və onları aşağıdakı kimi təyin etmişdir:

• Bədən-kinestetik (Bodily-kinesthetic) intellekti bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və qıvraqlığını, ətraflardan (əllər və ayaqlardan) müxtəlif işləri keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün istifadə etmək qabiliyyətini əhatə edir;

Hümbət Həsənoğlu təbiətən atletik bədən quruluşuna malikdir. Onu ilk dəfə görənlər idmanşı olduğunu zənn edərlər. Belə bədən quruluşu və özünü daim eyni formada saxlaya bilmək qabiliyyəti ona bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və qıvraqlığını, ətraflardan müxtəlif işləri keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün istifadə etmək qabiliyyətini formalaşdırmağa şərait yaradır.

• Vizual-fəza (visual-spatial) intellekti fəzada obyektlərin bir-birinə nəzərən vəziyyətlərini, yerləşməsini müəyyən etmək və yerdəyişmə zamanı yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyətindən, obrazları və şəkilləri aydın təsəvvür etmə bacarığından ibarətdir; Doktor Hümbət Həsənoğlunun yaxın dostları arasında rəssamlar da var. Bu onun fəzada obyektlərin bir-birinə nəzərən vəziyyətlərini, yerləşməsini müəyyən etmək və yerdəyişmə zamanı yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyətindən, obrazları və şəkilləri aydın təsəvvür etmə bacarığından, rəsm əsərlərinə xüsusi münasibətindən, yüksək incəsənət zövqünün olmasından irəli gəlir. İş kabinetində və evində rəsm əsərlərinin özünəməxsus yeri vardır. Dostlarına xüsusi sifarişlə hazırlanmış orijinal rəsm əsərləri hədiyyə etməyi çox sevir.

• Musiqi (musical) intellekti səsin yüksəkliyini, tonunu, ritmini ayırd etmək, müxtəlif səslərdən kompozisiya yaratmaq, melodiyanı səsləndirmək qabiliyyəti kimi müəyyən edilir; Doktor Hümbət Həsənoğlu özünün yüksək musiqi zövqü, duyumu ilə gözəl müsiqilərin məftunu, aludəçisidir.

• Verbal-linqvistik (verbal-linguistic) intellekt dilləri öyrənmək qabiliyyətindən, fikrini şifahi və yazılı şəkildə dəqiq ifadə etmək bacarığından ibarətdir; Doktor Hümbət Həsənoğlu müxtəlif dilləri öyrənmək qabiliyyətinə, fikrini bildiyi dillərdə şifahi və yazılı şəkildə dəqiq ifadə etmək bacarığına görə də başqalarından fərqlənir. Azərbaycan, rus, alman, türk dillərində bu qabiliyyəti ilə digərlərini təəccübləndirməsinin dəfələrlə şəxsən özüm şahidi olmuşam.

Doktor Hümbət Həsənoğlu məntiqi-riyazi analiz etmək, başqa insanları anlamaq, onların niyyətlərini, hisslərini başa düşmək bacarığına malikdir. O həmişə nə istədiyini çox gözəl bilir. Bütün fikirlərini aramla, məntiqi ardıcıllıla düzərək müsahibi üçün maraqlı tərəfdaş ola bilir. Doktor Hümbət Həsənoğlu ətraf aləmi yüksək həssaslıqla müşahidə edir, təbiəti başa düşür, qanunauyğunluqlarını çox gözəl anlayır, təbiəti olduğu kimi qəbul edir, təbiətin qayğısına qalır. Flora, fauna və ətraf mühitin vəhdətini dərk edir və bu vəhdətin nəticələrindən maksimum bəhrələnir, zövq ala bilir.

Ev heyvanlarının, kücə və parklarda olan it, pişik, quşların “dilini” yaxşı bilir, onlarla elə onların öz dilində “danışır” Doktor Hümbət Həsənoğlu daim həyatın mənasını anlamaq, həyat və dinə aid suallara cavab tapmaq sahəsində araşdırmalar aparır. Başqa insanların maraqlarını nəzərə alaraq, qərar qəbul etmək, gördüyü işlərə görə məsuliyyət daşıdığını bilmək bacarığı ilə fərqlənir. O, yaxşı tərəf- müqabilidir, səbrlidir, dinləməyi bacarır. Onunla söhbətdə tərəf-müqabilin demək istədiyini bütünlüklə deyə bilir. Hümbət həkim buna tam şərait yaradır. İntellektin ölçülməsi İntellektin ölçülməsinin müxtəlif nəzəriyyələrə aid bir çox metodları var. Bunlardan ən çox istifadə olunan metod – intellekt koeffisenti testləridir. Bu testlərə verbal-linqvistik, məntiqi-riyazi, vizual-fəza qabiliyyətlərinə aid tapşırıqlar daxil edilir. Mən əminəm ki, Doktor Hümbət Həsənoğlunun İQ – intellekt əmsalı kifayət qədər yüksəkdir. Onunla müntəzəm olaraq təmasda, müzakirələrdə və Sumqayıtda artıq öz brendı olan Sumqayıt "Dostlar Klubu"nda görüşlərimiz zamanı şəxsi müşahidələrim məni bu fikiri qətiyyətlə deməyə imkan verir. Doktor Hümbət Həsənoğlu bacarıqlı liderdir. Yaxşı lider olmaq aysberqi Titanikə toxunmazdan əvvəl görməkdir. O, bunu çox yüksək səviyyədə bacarır.

Hazırda hədəfdə, gündəmdə dərmanlar, genetik modifikasiya, süni zəka, hətta bəlkə də beyinə qoyulan implantlar insan şəxsiyyətini dəyişməkdən ibarətdir. Ancaq böyük əminlik və səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, dostluğu ilə qürur duyduğum Doktor Hümbət Həsənoğlu bütün bunların fövqündədir, heş bir süni zəka, beyinə qoyulmuş implantlar sayəsində yarıkompüter insanların İQ göstəricisi onun göstəricilərinə yaxınlaşa belə bilməzlər. Bəli, mənim üçun Doktor Hümbət Həsənoğlu İNTELLEKTİN əsl SİMVOLU, İNTELLEKTİN PORTRETİDİR

Rafiq MEHDİYEV,

Sumqayıt şəhəri

Azad Azərbaycan.- 2020.-25 iyun.- S.7.