Ölüb qalacağım yerin adı Vətəndir

Qadın gülərsə...

Tanışlığımız qısa zaman kəsiyinə söykənir, təqribən iki-üç ay ya olar, ya olmaz. Amma bu iki-üç ay nə az, nə çox düz 23 illik bir yol gəlib. Demirəm bu illər ərzində daimi ünsiyyətimiz olub, lakin ara-sıra zəngləşib hal-əhval tutan vaxtları xatırlayıram. Həqiqət naminə onu da deyim ki, axtaran da elə mən olmuşam. Özünə, xarakterinə, yaradıcılıgına, ən əsas zəhmətkeşliyinə böyük hörmətim var, bu xanımın. Onunla danışanda hər zaman mənə elə gəlib ki, bu insan tükənmək bilməyən bir güc-qüvvət sahibidi. Buna bir daha əmin olmaq üçün onu rubrikamızın qonağı etmək qərarına gəldim.

Di gəl ki, bi fikrim məni xeyli gözlətdi. Pandemiya adlı bir fəlakət bizi hər tərəfli iflic etdi. Lakin istək güclü olarsa, ona heç nə mane ola bilməz. Axır ki, bu xanım tutduğumu buraxmadığımı görüb, vaxtı təyin etdi. Görüş yerimiz qocaman və nəhəng bir ocaq olan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası oldu. Bu məkana gəlməkdən hədsiz zövq alan mən, müsahibə gününü səbirsizliklə gözlədim və sonda ədəbiyyatşünas, yazıçı-publisist, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələr” şöbəsinin müdiri, Filologiya üzrə elmlər doktoru, Özbəkistan Respublikası Kokand Dövlət Pedaqoji İnstitutunun fəxri professoru Almaz Ülvini oxucularımızla görüşdürə bildim.

ADDIM

60 il əvvəl yayın oğlan çağında İrəvanın qədim Göyçə mahalının Kəsəmən kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşam. 1977-ci ildə doğma kəndimdə orta məktəbi, 1984-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) filologiya fakültəsini bitirmişəm. Tanrı qismətimə həm məktəbi, həm universiteti fərqlənmə ilə bitirməyi nəsib edib. Daha sonra indiki Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində ikiillik fars dili şöbəsini də başa vurdum. Əmək fəaliyyətim bir neçə müxtəlif qurumları əhatə edib: “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti (1984-93), Dövlət Əmlak Komitəsində mətbuat xidmətinin rəhbəri (1993-96), “Xalq” qəzeti (1996-2006). Lakin həyatımda iki ocaq var ki, onlardan ayrı qala bilmərəm. Məzunu olduğum doğma universitetim və elm beşiyi Milli Elmlər Akademiyası.

Ali təhsili bitirdikdən sonra dissertant kimi gəldiyim Milli Elmlər Akademiyasına necə bağlandımsa, bu gün həyatımın bir üzvünə çevrilən bu ocaqda Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun professoruyam, eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq fakültəsində dərs deyirəm. 1995-ci ildə namizədlik, 2010-cu ildə doktorluq dissertasiyalarımı müdafiə etmişəm. Müxtəlif vaxtlarda BDU-nun Biblioqrafiya kafedrasında Dissertasiya şurasının üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasında ekspert olmuşam. Hazırda AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Dissertasiya şurasının üzvüyəm.

OCAQ

On bir uşaqlı böyük bir ailəmiz olub Kəsəməndə. Mənim sıra nömrəm doqquzuncudu. 90 il ömür sürmüş atam Qasım Binnətov Göyçə orta məktəbində fizika-riyaziyyat müəllimi olub. Bu gün onun yetirmələrinin sorağı hər yerdən gəlir. Onlardan «Qasım müəllimin şagirdi olduğumuz üçün fəxr edirik» sözlərini eşidəndə, bu, biz övladlar üçün hədsiz qürurdu. Atam övladlarının hamısının ali təhsil almasına şətait yaratdı. Bu gün aramızda üç həkim, iki müəllim, beş iqtisadçı və bir filoloq var. On bir uşağı boya-başa çatdıran, evdar qadın olan anam Güləbətin xanım övladlarının əhatəsində 93 il yaşadı. Atam tək oğul olduğundan nənə-babamla yaşayırdıq. Hər ikisi 100 il – tam bir əsr ömür sürdü. Nənəmizə “ana”, anamıza “cici” deyərdik. Kənddə çox hörmət bəslənən bir ailəmiz olub. Nənəm Qızbəs ana axund yanında təhsil almışdı, dini bilgisi yüksək idi və bizə çox şey öyrətmişdi. Bizim ilk müəllimimiz nənəm olub. Evimizdə bir dolab vardı. Onun siyirməli gözündə ancaq sənədlər olardı. Bir dəfə orada bir kitabça gördüm. 1936-cı ildə atama verilmiş o kitabçanın üstündə “Allahsızlar cəmiyyəti” yazılmışdı. Bundan necə təsirlənmişdimsə, atamın yanında Qızbəs anamın bizə öyrətdiyi “Kəlmeyi-şəhadət”i, imamların ardıcıl adını, usuliddini ucadan birnəfəsə söyləməyə başladım. Ürəyimdə də ona üsyankarcasına dedim ki, sənsə, dolabdakı kitabçanı qoru. Təbii ki, sonralar bunun o zaman məcburi verildiyini bildim. Biz uşaq olanda “Güləbətin” adlı bir xalq mahnısı vardı. Elə bilirdik ki, o mahnını atam anam üçün yazıb. O mahnı indi də səslənəndə mənə elə gəlir ki, atam yenə deyəcək: “Oğlun cicisi, görürsən sənə nələr etmişəm”. Amma bütün bunlar Kəsəməndə qalıb. Tanrı valideynlərimə 27 nəvə, 30 nəticə görməyi nəsib etdi. Nəvələrin hamısı ali təhsilli mütəxəssislərdi. Onu da deyim ki, aralarında jurnalist çoxdu, yəqin məni çox istədiklərindəndi. Bu gün Qasım müəllimin ailəsində nəvələr də daxil olmaqla, üç elmlər doktoru, dörd elmlər namizədi, bir AMEA-nın müxbir üzvü var. Düşünürəm ki, torpaq və nəvə itkisi ağrısından savayı, valideynlərimin gözü arxada qalmadı.

KƏSƏMƏN

1988-ci ilin avqust ayında məzuniyyətimi götürüb doğma kəndimə getdim. Mənim üçün Kəsəmən dünyanın ən gözəl istirahət bucağı idi, elə indi də belədi. 16 il qoynunda boya-başa çatdığım kəndimi görmək üçün bir ay nə idi ki... Biz tərəfdə qış uzun olur deyə, azuqə tədarükümüzü çox görürdük. 150-yə qədər balon bağladıq – kompot, şoraba, mürəbbə, bir sözlə - hər şey. Amma hardan biləydim ki, bu, Kəsəmənlə son görüşümdü. Bilsəydim, vallah torpağına qarışıb orda da qalardım. İki aydan sonra valideynlərimdən xəbər gəldi ki, burda gərgin vəziyyət yaranıb, üzdəniraqlar bizdən kəndi boşaltmağı tələb edirlər. Cavab göndərdim ki, yerinizdən tərpənməyin, gəlirəm. Səhəri gün bilet aldım. O vaxt bir il olardı ki, kəndimizə birbaşa avtobus xətti açılmışdı. Bir sutka yolu vardı. Axşam evdə dedim ki, sabah kəndə gedirəm və bu vaxt xəbərlər proqramında gördük ki, vertolyotlar kəndləri boşaldır. Qardaşım Hüseyn dedi ki, heç yerə getmirsən. O zaman işi ilə əlaqədar Daşkəsəndə yaşayan Ülvinin atası Yusif qardaşım da Bakıda idi. Səhəri gün qardaşlarım yola düşdü, lakin sərhəddən onları kəndə buraxmadılar. Və sonda ata-anam ahıl çağında yurd-yuvasından deportasiya olub Bakıda məskunlaşmağa məcbur oldu. Kəndimizə getmək üçün aldığım son biletin üstündə 18 oktyabr 1988-ci il yazılıb. Məni ünvana çatdıra bilməyən bu son bilet 32 ildi kəndimizdən mənə qalan son yadigardı. 16 il kənddə yaşadım, 44 ildi Bakıdayam. Qəribə də səslənsə, bir qərib kimi hiss etmişəm özümü bu illərdə. İndi kəndimiz yuxularımın daimi qonağına çevrilib, hər gün röyalarımda gəzirəm o yerlərdə. Yazılarımı orda qələmə alıram, alimlərlə orda görüşürəm, dostlarımla arxın qırağında əkdiyimiz söyüd ağaclarının altında söhbətləşib zarafatlaşırıq. Hər işimi orda görürəm. Sonda bu ağrı-acım, unuda bilmədiyim xatirələrim qələmin ucundan süzülüb “Göyçə mahalı Kəsəmən: bir kəndin tarixindən səhifələr” adlı kitaba çevrildi. Kitabı əlinə alanlara bir müraciətim oldu: “Əziz oxucum, əziz kəsəmənlilər! Vərəqləmək istədiyiniz bu kitab dağılmış - viran qalmış kəndimizdən – onun yerləşdiyi ərazidən, tarixindən, etnoqrafik detallarından, adət-ənənələrindən, havasından, suyundan, ziyalılarının portretlərindən, səhiyyəsindən, ictimai-siyasi vəziyyətindən, dini görüşlərindən və s. bəhs edir”. Və nə qədər buna nail ola bildim, bu oxuculara məlumdu. Bir dəfə İrəvan kanalında kəndimizdəki evimizi gördüm. Bir zamanlar mehriban bir ailənin yaşadığı, hörmətli böyükləri olan evin inzibati bir binaya çevrildiyini görmək ağırdan da ağır oldu. Atam, anam və kəndimiz üçün çox darıxıram.

ÜLVİ

Torpaq itkisi azmış kimi, 90-cı il bizə elə bir ağrı, elə bir acı yaşatdı ki, hələ də qovruluruq. Bu ağrının adı Ülvi oldu. Ülvi ilə aramızda 9 il yaş fərqi vardı və mən onun təkcə bibisi deyildim. Biz yaxın dost, sirdaş, məsləkdaş idik və mən bu itkini çox pis yaşadım. Qışın soyuğunda Şəhidlər Xiyabanına gedib mərmərin üzərində yalın ayaqla dayanardım ki, görüm Ülvi məzarda nə dərəcədə üşüyür. Saatlarla otururdum, amma üşümürdüm, düşünürdüm ki, deməli Ülviyə soyuq deyil. Həmin vaxtlar həm də namizədlik dissertasiyamın müdafiə ərəfəsi idi, hər şey bir-birinə qarışmışdı, gözüm heç nə görmürdü. İçimdəki yaradıcılıq tüğyan edirdi. Həm “Ədəbiyyat və incəsənət”, həm də “Xalq” qəzetində dayanmadan yazırdım, ən çox da Ülvidən yazırdım. O, 20 yaşında gözünü belə qırpmadan sinəsini milləti üçün sipər edib, ölümündən 3 ay əvvəl yazdığı andına sadiq qaldı: “Əgər vədimə xilaf çıxsam, qoy anamın südü, elimin çörəyi mənə haram olsun, vətən üzü görməyim”.

Ülvi yazdığı kimi Vətən üzü görmədi, amma onun adını bütün dünya tanıdı. Tək şəhid kimi yox, incə ruhlu bir qələm əhli kimi də tanındı Ülvi. Ondan 200-dən çox şeir, Əfqanıstanda döyüşən azərbaycanlılara həsr olunan “Ömür yolu” poeması, “Qansızlar” povesti, 40-a qədər hekayəsi, 5 pyesi, 20-dək dünya ədəbiyyatından ingilis və rus dillərindən olan orijinal tərcümələri, ədəbi və ictimai məzmunda olan 7 məqaləsi, mənə və dostlarına yazdığı məktublar qaldı. Partbiletini ovcunun içində yandırmışdı. Yanıq ovcunun sümüklərinə qədər işləmişdi. Ona dedim ki, belə niyə etmisən, atardın yerdə yanardı. «Lazım gələrsə, cismimizi də yandırmalıyıq» deyərək köks ötürdü və nəticədə dediyi kimi də etdi. Ülvinin cəsədini dostları, müəllimləri, tələbə yoldaşları yanvarın 20-si axşamüstü Semaşko adına xəstəxanadan tapdılar və həmin an özümə söz verdim ki, nə qədər yaşayıram, yazılarındakı arzuları, xəyalları sənin ömrün kimi yaşadacam. Bu səbəbdən də iki əlimin biri Ülvinindi, biri özümün. Mən eyni zamanda Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda canını fəda verən bir mübarizin də ömrünü yaşayıram və bunu özümə bir vəzifə borcu bilirəm. Onun əsərlərini toplayıb, tərtib edib Azərbaycan, türk, ingilis, rus və gürcü dillərində çap etdirmişəm, təhsil aldığı indiki Azərbaycan Dillər Universitetində “Ülvi Bünyadzadə Xatirə Muzeyi”ni yaratmışam.

Ülvi son illər babası Qasım Binnətovun evində yaşayıb. İndi onun adını daşıyan həmin küçədəki evin divarına onun barelyefi vurulub. Bu gün “20 Yanvar şəhidi” fəxri adını daşıyan Ülvi təpədən dırnağadək istedad idi. 12-13 yaşından qələmlə dostlaşan Ülvinin tar, saz, kamança, qarmon və piano kimi musiqi alətlərində ifa etmə bacarığı da vardı. Mən tək qardaşım oğlunu yox, ruhən bir-birinə çox bağlı olan əqidə dostumu da itirdim. “Məni belə aciz görmə qəbirdə, Qəbirdə də Qarabağın özüyəm”... Bu Ülvinin misralarıdı, şəhadətindən sonra belə, düşmənə kimliyi ilə dağ çəkən bir ruhun nərəsidi. Türkiyədə ədəbiyyat, mədəniyyət, tarix və sənət sahəsini əhatə edən “Telmih” adlı böyük bir jurnal var. İldə dörd dəfə çap ounan bu jurnalın 2020-ci il iyun buraxılışı özəl olaraq Ülvinin xatirəsinə həsr olunub. Jurnalın üz qabığında onun: “Mən Ülviyəm, ülvi sözə aşiqəm, Saf ürəyə, billur gözə aşiqəm” misraları yer alıb.

ALMAZ

Gözümü açandan evimizə abunə olaraq xeyli sayda qəzetin gəldiyini görmüşəm. Hamısını mütaliə edən atam qəzetin kənarına həmişə nəsə yazardı. Sonradan mən də onun qeydləri altından özümünküləri yazmağa başladım. Hər dəfə nəsə yazanda sanki yüngülləşirdim və mənə elə gəlirdi ki, insan yazanda rahatlıq tapır. Sonra içimdə saxladıqlarımı kağız üzərinə köçürməyə başladım və düşünürdüm ki, bir gün yazdıqlarımı gündəlik kimi çap etdirəcəyəm. Lakin həyat bizə çox sərt üzünü göstərdi. 1988-ci il dekabr ayının 5-də ata-anamı bir əyin-baş belə götürməyə imkan vermədən isti ocağından didərgin saldılar. İki il sonra isə Ülvinin faciəsini yaşadıq. O dəhşətli günlərdə bütün Azərbaycan yanımızda olsa da, ağrı-acımı insanlara yükləmək istəmədim. Düzü indiyə qədər bilmirəm ki, qələm məni tapıb, yoxsa mən ona sarılmışam. Tələbə vaxtı Tamilla adlı bir rəfiqəm vardı, çox yaxın idik. Mənim maddi sıxıntımı görürdü. Atası o vaxt “Bakı-Baku” qəzetində sürücü idi. Bir gün gəlib dedi ki, Almaz, əgər yazmağı bacarırsansa, atam yazılarının qəzetdə çap olunmasına kömək edəcək. Ürəklənib yazmağa başladım. Halallıq olsun deyə, məqalənin sonunda birinci onun sonra öz adımı yazırdım. Beləcə, qəzetin yerini-yurdunu belə tanımadan 10-a qədər məqaləm çap olundu. Onun etirazına baxmadan, bu, tək mənim haqqım deyil deyə, yazılan qonorarı da Tamilla ilə bölürdüm. Həyatda belə halların yaşanması gözəldi. Sonralar bildim ki, qəzetin baş redaktoru Nəsir İmanquliyevdi. Tam olaraq isə məni ədəbi mühitlə tanış edən şəxsiyyətinə dərin hörmət bəslədiyim, gözəl insan Nəriman Həsənzadə olub. Məni baş redaktoru olduğu “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinə dəvət edəndə tələbə idim. Və mən birdən-birə tamam başqa bir mühitə düşdüm. Xalq yazıçıları, şairlərin əhatəsində idim. Onlar məndən nəsə istəyəndə o qədər sevinirdim ki... Burada çalışdığım illər ərzində mən ikinci bir universiteti bitirdim. Onların mənə böyük kimi baxmağı təbiətimdə bir xarakter kimi formalaşdı və bu gün mən də hər kəslə bu xarakter üzərindən unsiyyət yaradıram. Onların öyrətdiyi prinsip üzrə hərəkət edirəm – mənə öyrədiblər, mən də öyrətməliyəm. Həyat kredom budu. İşimin fəhləsiyəm, yazmaqdan, mütaliə etməkdən zövq alıram. Qeyri-təvazökarlq kimi səslənməsin 900-ə yaxın məqaləm, 50-dək kitabım var. Bununla belə, hələ görüləcək işlərim çoxdu. Hər səhər pəncərədən günəşin çıxdığını görəndə, mənə daha bir gün nəsib etdiyinə görə Tanrıma sonsuz şükrlər edirəm. Hər bir valideynin ən həssas nöqtəsi onun övladıdı. Mənim də bir ana kimi Atillanın qarşısında öhdəliklərim var. Əgər onları tamamlaya bilməsəm, özümü günahkar sayaram. Bunun üçün hər gün Tanrıdan möhlət istəyirəm. Əfqanıstanın Herat şəhərində Nəvainin qəbrini ziyarətə gedirdik. Avtobusa mindik, şüşələr qara pərdə ilə örtülü idi. Bizi mühafizə edən silahlılar dedi ki, pərdələri tərpətməyin. Bir yerdə avtobus dayandı və xeyli gözlədik. Səbrim çatmadığından pərdəni azca araladım. Gördüm ki, saqqallı silahlılar mühafizəçilərə deyir ki, çəkilin avtobusdakıları qıraq. O anda ilk düşündüyüm övladım oldu. Çantamda “Ayətəl-kürsü” duası vardı. Onu çıxarıb oxumağa və Allaha yalvarmağa başladım ki, ya Rəbbim, oğlumu yetim qoyma. Həssas, kövrək və narahat xarakterli bir insanam. Yazılarıma görə də narahatam, istəmirəm ki, yarımçıq nəsə qalsın. Elm adamı olmaqdan savayı, bu gün həm də müəllim kimi zəmanəmizin gəncliyindən çox razıyam, baxmayaraq ki, aralarında səbrsiz olanlar da var. Bu da təbiidi. Bu günün uşaqları ağır stress yaşamış valideynlərin övladlarıdı və bu da ondan irəli gəlir. Amma bütövlükdə bu günün gəncliyi bilikli, savadlı, dünyagörüşü geniş, istənilən hadisəyə anında ağıl və məntiqlə reaksiya verməyi bacaran bir nəsildi. Düzdü, hamı belə olmasa da, əksəriyyət çoxluq tərəfdədi. Biz böyüklər də çoxluğu nəzərə alıb nəticə çıxarırıq. Gənclərdə, xüsusilə də oğlanlarda qəti bəyənmədiyim və ikrahla qarşıladığım onların qucaqlaşıb səmimi görüşməkləridi. Mən kənd uşağıyam, yadımdadı orda həmişə deyərdilər ki, kişi kişi ilə səmimi görüşməz, çünki burda qürur hər şeydən uçadı. Bu gün baxışları, düşüncəsi valideynlə üst-üstə düşməyən, fikrini sərbəst deyə bilən gənclik var. Bu baxımdan onlara çox həssas yanaşmaq lazımdı. Sərbəstliyin tərəfdarıyam, bir şərtlə ki, cızıqdan çıxmasın. İnsan nə işlə məşğul olsa da, onun ailə adlanan bir yuvası var və bu yuva həmişə öndə olmalıdı. Əvvəllər çox gözəl biş-düş edərdim, lakin valideynlərim məcburi köçkün olandan sonra mənə iş qalmadı və bu, vərdiş halına çevrildi. Lakin artıq ailəmin, sevdiklərimin xatirinə bu işləri sevə-sevə görürəm. Qonaq getməyi heç sevmirəm, qarşılamaq üçün ürəyim gedir, bir şərtlə ki, iki saat əvvəldən xəbərim olsun. Demirəm 5-6 növ yemək bişirim, yox. Bir yemək olsun, dadlı olsun və süfrə başında onu ləzzətlə yeyib zövq alaq. İnsanları bağışlaya bilirəm, lakin sonra çəkilib kənarda dayanıram. Münasibətlərə aydınlıq gətirməyi sevmirəm, sadəcə bir salam verib-alacaq qədər məsafə saxlamağa üstünlük verirəm. Günlərimi bircə dəfə də olsa, evimizi görmək arzusu ilə yola salıram.

VƏTƏN

Mənim üçün Vətən Kəsəməndi. Mənim üçün Vətən ölüb qalacağım məkandı. Mənim üçün Vətən şəhidlərimizin qanı quruyan torpaqlardı. Mənim üçün Vətən Ülvi adlı bir gəncin sadiq qaldığı andıdı.

QADIN GÜLƏRSƏ

Ən əvvəl bu pandemiya şəraitində mənimlə ünsiyyət yaratdığınıza görə qəzetinizə təşəkkür edirəm. Həyatın nizamlayıcı tərəzisi qadındı. Qadının üzü güləndə, hamı xoşbəxtdi. Evə qanıqara gələn kişinin belə, üzünü güldürməyə qadının gücü yetir. Cəmiyyət bir-birini tamamlayan iki varlığın – kişi ilə qadının çiynindədi. Bununla belə Tanrı ən güclü dözümlülüyü qadına verib. Ən məğrur başlar qadın önündə əyilib, susan dillər qadın qarşısında açılıb, ana olmaq qüdrəti qadına verilib. Vətənin özünə belə ana deyilir. Heç kəs inciməsin, qadına ən yüksək qiyməti elə dahi Cavid özü verib: “Qadın gülərsə, şu izsiz mühitimiz güləcək”.

SON SÖZ

Müsahibənin sonunda Almaz xanım bir xahişdə bulundu: “Nə özümü, nə işimi, nə söylədiklərimi çox tərifləyib qabartmayın. Mən hələ elə bir iş görməmişəm”. Vallah, Almaz xanım, siz danışdız, mən də eşitdiklərimə bir balaca sığal çəkib söylədiklərinizi bacardığım qədər çatdırmağa çalışdım. Məndən bu qədər, son söz sizin və oxucuların olsun.

Tamilla TEYMURQIZI

Azad Azərbaycan.- 2020.- 25 iyun.- S.3.