Fərman Kərimzadə (3 mart 1937-17 mart 1989) “Təbriz namusu” və...

və onun əsərləri haqqında söz açmaq – ulu tariximiz, namuslu ata-babalarımızın şərəfli keçmişindən söz açmaq deməkdir. O, sabahı dünəndən görən sənətkarlardan idi. Yaradıcılığı ilə keçmişi gələcəyə qovuşdurmaq yazıçıdan istedadla yanaşı, həm də öz tarixinin bilicisi olmağı tələb edir. Bu yolda Kərimzadə qələmi ilə özünü təsdiq elədi. Onun romanlarının hər biri tariximizin, soyumuzun yaddaş salnaməsidir.

“F.Kərimzadə (Respublika radiosunun səslər muzeyindən): - Mən Azərbaycan xalqının həyatında çox qəribə bir dövrü təşkil eləyən bir tarixi məsələ ilə rastlaşmışam. Azərbaycan xalqının, Azərbaycan qızlarının qeyrəti ilə bağlı bir məsələdir ki, ondan roman yazmaq istəyirəm. Əmir Çobanın (azərbaycanlıdı) qızı Bağda xatun Nur hökuməti Əmir Səidi zəhərləyib öldürüb. Onun oğul övladı yox idi. Bununla da, Azərbaycan monqol zülmündən xilas oldu. Roman “Təbriz namusu” adlanır.”

Fərman Kərimzadə dünyasını dəyişəndən sonra yazıçı Əmir Mustafayev qeyd edirdi ki, “Təbriz namusu”nun diqqət çəkən məqamlarından birini müəllifin mifologiyamıza, əsatirimizə müraciət etməsində görür. Əsər Alan-Qoa əsatiri ilə başlanır. Alan- Qoa gözəl- göyçək bir xatındır. Əri Dobun-Bəyan tayfa başçısıdı. Bir il əvvəl Dobun-Bəyan dünyadan köçüb. Onu ata-baba adəti ilə dəfn etmək istəyirlər. Amma özü canını tapşırmazdan əvvəl belə vəsiyyət etmişdi ki, bu dünyada nəhayətsiz çölləri, doğma qardaşlarımı, döyüş atımı və bir də xatunumu sevmişəm. Ata-baba qaydası ilə xatunumu da özümlə aparmalıyam. Çölləri də, atımı da, qardaşlarımı da, elimi də elə onun kimi sevirəm, bir cüt oğlumu da o cümlədən. Onda gərək hamısını da özümlə aparım. Yox, hamısı qoy qalsın. Bircə atımı mənim yanıma göndərin. Bir də qılıncımla, ox-kamanımı. Siz, görməsəniz də, xəyal kimi o atın belində tayfamın içində olacaq, onun igidlərinin zəfərli yürüşlərində iştirak edəcəyəm. Xatunum isə qoy cüt körpəmi atalarına layiq böyütsün”.

Başçı öləndən sonra tayfanın pozulmaz qanunlarına görə, Alan-Qoa ərinin yanına köçməli idi. O, ölümün gözünə dik baxa-baxa bu anı mərdliklə qarşılamağa hazır idi. Elə bu vaxt gecənin bir vədəsində bacadan qəlbinə nur şuası düşdü və bu nurdan Alan–Qoa uşağa qalır və Şamanın köməyilə ölümdən xilas olur.

Çox maraqlı faktdır. Bu faktın timsalında faciəmizi də duyuruq, ürək ağrısı ilə fikirləşirik ki, düşmən həmişə aramızda birliyin olmasından istifadə edib. Birlik, birlik, yenə də birlik!!! Romandan bugünkü oxucunun çıxaracağı nəticə budur.

Romandan parça: - Birdən hardansa, Günəşdən, Aydan xəbərsiz şığıyan bir şüa bacanı aydınlaşdırdı. Şüa mis manqalın üstündə gəzdi, paxır atmış misin şüası dil çıxarıb, alaçığın divarlarında dolaşdı və orada alaçığı saxlayan çubuqların arxasındakı əcaib heyvanlara oxşayan naxışları işıqlandırdı. Şüa gəzir, nəyi isə axtarırdı. Nəhayət, ipək üzlü yorğanın altından bir baş göründü. Qabarıq almacıq sümükləri olan qadının qara qaşları, süd kimi ağ sifəti vardı. Sonra şüa onun böyründə yatmış körpənin yumru, qırmızıya çalan sifətinə sancıldı. Diksinmiş uşaq bir an gözlərini açıb, tez yumdu və balaca yumruqlarını gözlərinin üstünə sıxıb ağladı. Ana uşağın səsini yuxuda eşitsə də, ayılmadı. Yuxulu-yuxulu öz üstündəki yorğanı körpənin üstünə atdı.

Bu zaman qadın yuxu görürdü. Vaqiəsində alaçığın bacasından qırmızısaqqal, ağsifət, mavigöz bir igid tullanıb içəri düşmüşdü və onun lüt bədəninə tərəf gəlirdi. Qadın yuxuda onunla çarpışır, özündən uzaqlaşdırmaq istəyir, bu isə mümkün olmurdu.İgid sifətcə heç vəchlə seyrəksaqqal Dobun-Bəyana oxşamırdı. Lakin necə də hərarətli, necə də şirin, necə də unudulmaz bir görüş idi. Heyhat! Şirinlik birdən–birə yoxa çıxdı, qadın sustaldı, möhkəmcə tərlədi. Gözlərini geniş açıb, qaranlığa baxdı. Nə qırmızı saqqallı kişidən, nə də alaçıqda gəzən şüadan əsər-əlamət gördü. Ətli qolunu qaldırıb, qaşlarının üstünə qoydu və hiss etdi ki, qolu üşüyür. Alnındakı isti təri soyuq tər əvəz etmişdi. Qadın xəcalət çəkdi. Ərindən sonra yuxuda olarkən başına gəlmiş bu əhvalatdan heç kəs xəbərdar olmasa da, özü utanırdı, ət tökürdü. “Bu, nə olan işdi, Tanrı?”

Fərman Kərimzadə həyatda yoxdur. Ona görə yazıçının obrazına, “Təbriz namusu” əsərinə münasibətimiz də kövrəkdir. Və bu kövrəkliyin fonunda tənqidçiyə söz verəndə, onun səmimi ürək sözlərini dinləyəndə heç də təəccüblənməyin. İstəyimiz keçmişimizlə bağlı bir romanı təqdir etməkdir. Beləliklə, filologiya elmləri doktoru, professor Qulu Xəlilov (müsahibə 1990-cı ilə aiddir).

Qulu Xəlilov: - Azərbaycan xalqının keçdiyi şanlı yol, tarixi mərhələlər mərhum, sevimli yazıçımız Fərman Kərimzadənin dərin məhəbbətlə qələmə aldığı sahələrdən idi.

F.Kərimzadə yenə də tarixi mövzuya sadiq qalaraq, orta əsr Azərbaycanın XIII-XIV yüzilliklərinə müraciət etmiş, öz mövzu dairəsini daha da genişləndirmişdir. Roman nə üçün “Təbriz namusu” adlanır?

Orta əsrlər ən çox monqol istilaları, bir çox tayfaların, kiçik dövlətlərin bir-birilə vuruşması, döyüşməsilə səciyyələnir. Çingiz xan kimi fatehlərin istilaçılıq siyasətini davam etdirən monqollar yaxın Şərq ölkələrini, o cümlədən, Azərbaycanı, onun vilayətlərini istila etməkdən ötrü hərbi yürüşlər, səfərlər təşkil edirdilər. Başlar kəsmək, gözlər çıxartmaq, xalqları soyub-talamaq, görünməmiş cinayətləri törətmək bir çox tarixi romanlarda olduğu kimi, “Təbriz namusu” əsərində də geniş yer tutur. Mübarizənin bir tərəfində Çingiz xan, oğlanları Uqedey, Tuluy, Əmir Səid və başqaları dayanırlar. Bu böyük işğalçıların dizlərini qatlamaq üçün Azərbaycanın vətənpərvər adamları, sərkərdələri Cəlaləddin, Teymurtaş, Qara bəy, Əmir Çoban və başqaları birləşməlidir, Torpağın, vətənin, xalqın taleyi bu birlikdən, vahidlikdən asılıdır. O yerdəki bu vahidlik, birlik hökm-fərmandır, ora düşmən burnunu soxa bilmir. Həm də vətənin, torpağın taleyi tələb edir ki, belə məqamlarda gərək hər cür xırda, lüzumsuz hissləri tapdalayıb keçməyi bacarasan! Azərbaycanın Şirvan, Təbriz, Ərdəbil, Muğan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Şəki kimi cənnət guşələrini pəncələrinə keçirmək istəyən canavar iştahalı yırtıcıların dişlərini qırmaq üçün bu birlik indi də çox vacibdir! Romanın surətlərindən biri yaxşı deyir:

- Başı bəlalı vətənimizin dərdləri çoxdur. Allaha acıq getməsin, Azərbaycanı elə zəngin, elə gözəl yaradıb ki, hansı düşmən dişini itiləsə, bura cumur. Nemətlərimizi yeyib doymaq bilmirlər. Altmış ildən coxdur ki, Çingiz xan övladlarının tapdağı olduq, indi-indi özümüzə gəlirik. Xalq oyanmalıdır... Hamını qəflət yuxusuna veriblər. Qoy heç nədən xəbərləri olmasın, öz vətənində özgə kimi yaşasın, öz haqqına, öz malına sahib ola bilməsin...

Tarixi romanlara, xüsusilə fatehlik niyyətilə meydana atılan sərkərdələrin həyat yoluna xas olan başlar kəsmək, zülümlər etmək, evlər dağıtmaq, kəndlər yandırmaq, qadınların namusuna təcavüz etmək və s. kimi qeyri-insani hərəkətlər bu romanda da xeyli yer tutur. Bizə elə gəlir ki, “Təbriz namusu” əsərinin əsas məziyyətlərindən biri elə romanın öz adında ehtiva olunmuşdur: Azərbaycan qadınının ləyaqəti torpaq, vətən kimi müqəddəsləşdirib təsvir etmək! Bu baxımdan, F.Kərimzadənin tarixi romanlarına xalq yaradıcılığından, mərdlik və qəhrəmanlıq dastanlarımızdan, şifahi ədəbiyyatımızın qaynaqlarından səmərəli, xeyirli bir təsir süzülüb gəlir və bu motivlər onun romanlarına həm xəlqi, həm də muasirlik ruhu aşılayır. Azərbaycan qadını onun romanlarında adilikdən çıxıb ağlı, zəkası, namusu, qeyrəti, mərdliyi ilə vətənin, torpağın rəmzinə çevrilir. Hələ bu da azdır. Burada vətən və torpaq naminə hər cür fədarkarlığa gedən onlarla cəngavər vardır! “Təbriz namusu” romanında biz bu kimi xüsusiyyətləri ən çox Sara xatun, Bağda xatun kimi qadınların simasında görürük!

Hərbi yürüşlər və dövlətlər arasındakı münasibətlərlə əlaqədar romanda çox maraqlı bir motiv var. Bu da içəridən xəyanətin baş verməsindən ibarətdir. Monqollar vaxtilə türk ellərinə hücuma keçmək istərkən, bir erməni keşişi “neçə aylıq yol keçib” Çingiz xanın yanına getmiş, ona itaət edəcəyini bildirmiş, müqabilində xandan çoxlu hədiyyələr almışdır. Sən demə, bu keşiş bu ölkələr, yollar, ordular bu yerlərin hökdarları barədə Çingiz xana xeyli məlumat vermişdir. Çingiz xan müsəlman ölkələrini tutanda keşişin dediklərinin “əhəmiyyəti” çox olmuşdur. Monqolları özlərinə yaxın sayan məliklər müsəlman ölkəsinin hökmdarı Əbu-Səidə çoxlu daş-qaşla bərabər Siranuş adlı bir qız göndərirlər. Məqsəd də bu olur ki, Ermənistan sərhədlərini Ağ dənizdən gündoğanadək - Çin dənizinə qədər uzatsınlar, hər vasitəilə dünyaya ağalıq etmək istəsinlər. Siranuş Əbu-Səidin sarayında Kotaktaj xatun adı ilə tanınır, müsəlmanlığı qəbul etsə də, casusluqla məşqul olur. Sultan Əbu-Səidin qılığına girib cinayətlər törədir, sarayın sirrini məliklərə verir. Həmin məlik və keşişlər də bu əqidədirlər ki, “Hökmdarları ələ almaq üçün onların arvadlarının qəlbinə yol tapmaq başlıca şərtdir. Çünki qadın hökmdarın zəif damarını tuta bilmir. Ən xoş saatda onun hərəkətlərini idarə etməyi bacarır. Sevimli qadın hökmdarın zəifliyidir”

“Təbriz namusu” romanı belə bir həqiqəti də əks etdirir ki, o dövrün hakim dairələrinin başçıları arasında şöhrət, sərvət, qan tökmək hərisliyi vətən və xalq təəssübündən çox güclü olmuşdur. Onların çoxunda milli birlik, vahidlik hissi zəif olduğundan, bundan ən çox xalq, torpaq, vətən əziyyət çəkmiş, düşmən qüvvələr parçalanmış, səpələnmiş zidd fikirlərdən bacarıqla istifadə etmişlər.

Azərbaycan qadınının ləyaqət və namusunu dərin məhəbbətlə təsvir edən yazıçı haqlı olaraq, onların taleyini yurdun, vətənin taleyilə sıx bağlayır və bütün roman boyu namus, vətən, torpaq, vəhdət harayını bizə pıçıldayır. Elə monqol istilasına da Bağda xatun kimi qeyrət və mərdlik mücəssəmiəsi olan qadınların hünəri sayəsində zərbə endirilir. Əminik ki, “Təbriz namusu” adlı maraqlı roman həyatdan vaxtsız getmiş vətənpərvər, vətəndaş yazıçımızın yarımçıq qalmış ömrünə yeni- yeni uzun illər calayacaqdır. Xahişimiz budur ki, xarici romanlardan öncə millətimizin qeyrətli nasirlərinin, xüsusilə də, Fərman Kərimzadənin həm də “Xudafərin körpüsü”, “Qoca qartalın ölümü” romanlarını oxusunlar.

O adamlar xoşbəxtdirlər ki, xalqının, elinin gərəklisinə çevrilib, özünün fərdi yolunu vaxtında müəyyənləşdirib, sənət obrazlarını oxucularının gözlərində yarada biliblər. Belə sənətkarlardan biri Fərman Kərimzadədir.

Yaradıcı adamların qəribə taleyi olur: onların ömür yolları başa çatsa da, sənət ömürləri davam edir. İstedadlı Azərbaycan nasiri, tarixi romanlar müəllifi Fərman Kərimzadə ilə də görüşümüz bununla bitmir. Hər dəfə oxucular onun kitablarını əllərinə aldıqca Kərimzadə ömrü yenidən çiçəklənəcək, dünənimizin xoş sədası kimi əbədi bir musiqiyə çevrilərək, qəlbimizdə səslənəcək. Azərbaycan xalqının ürəyində, yaddaşında özünə daha dərin köklər atacaqdır.

Rafiq RƏHİMLİ,

Əməkdar Mədəniyyət işçisi, yazıçı-dramaturq

Azad Azərbaycan.- 2021.- 8 aprel.- S.11.