Canlı orqanizm olan teatr

Azərbaycan Milli Peşəkar Teatrının yaranmasının 150 illiyinə həsr olunur

(Milli dramaturgiyamız, rejissor, aktyor sənəti və teatrlarımızın sabahı haqqında qeydlərim, düşüncələrim)

Biz, ədəbiyyat tarixindən bilirik ki, dramaturgiya əsasən bu mövzular üzərində qurulur.

Müharibələr və onların gətirdiyi bəlalar.

Hakimiyyət uğurda vuruşlar və onun törətdiyi fəsadlar.

Qısqanclıq və onun fəsadları.

Nakam məhəbbət və onun faciələri.

Xəyanət və ondan törənən fəsadlar, qəddarlıq.

Xəsislik, hərislik və bu yolda qurulan kəskin, maraqlı, gözlənilməz, komik konfliktli oyunlar, dramatik vəziyyətli səhnələr və sairə.

Şikəst adamlar, şikəst beyinlər, şikəst düşüncələr və onların qurduğu məkirli hadisələr, hiylələr.

İnsanın yaşaması, həyatla mübarizə aparması üçün onun sərt təbiətlə, törədilən fəsadlarla vuruşları, qələbə çalmaqçün ağlı, düşünəsilə qurduğu maraqlı, kəskin oyunlar, gözlənilməz hadisələr.

Valideynlər, övladlar, onların arasındakı anlaşılmamazlıqlar və ailə-məişət zəminində törədilən cinayətlər, dramatik, komik vəziyyətlər.

Uca Tanrı və onun tərəfindən məhkum olunmuş, talesiz insanlar və onların başına gələn, gətirilən gözlənilməz müsibətlər.

Nağıllar, dastanlar, əsatirlər, mifologiyalar, dini əsatirlər əsasında və bu mövzulardan götürülən dramatik, komik süjetlər və sairə.

Beləliklə, dramaturgiya təxminən iyirmi beş-otuz əsas mövzu üzərində, daha doğrusu, bu mövzulardan biri əsas götürməklə, kəskin konfliktli süjet xətti ilə qurulur. Və o peys maraqlı olur ki, dramaturq gözlənilməz vəziyyətlər, kəskin konfliklər qurmaqla, hər bir rolu başqasına oxşamamaqla obraz səviyyəsinə qaldıra bilir. Həm də pyesin gedişini rəngarəng, baxımlı etmək üçün yeri gələndə yumordan, satiradan, tamaşaçını düşündürən fikirlərdən, onu həyacanlandıran, sevindirən, gözlənilməz məqamlardan ustalıqla istifadə etməyi bacarmalıdır. Bax, bütün bu cəhətlər dramaturq tərəfindən lazım olan peşəkar səviyyədə, az söz deyib, çoxlu fikir, dərin mənalar, fəlsəfi yozumlar tapmaqla qurulsa, rollar bir-birinə oxşamamaqla, obraz səviyyəsinə yüksələ bilsə, onda həmin pyes rejissoru daha tez cəlb edər və onun tərəfindən də pyesə düzgün açar tapılar. Pyes isə rejissor tərəfindən düzgün açar tapılmaqla, peşəkar qurulsa, mizanlar səhnədə baxımlı olsa, mizanlar səhnədə danışa bilsə, obrazların özəyi düzgün tapılsa, aktyorlarla lazım olan səviyyədə işlənilsə, hər bir sözün, cümlənin sətiraltı mənası dəqiq tapılsa, onda həmin tamaşa çox baxımlı olar. Tamaşaçılar tərəfindən sevilər.

Dava, müharibə vaxtı ordunun taleyi generalın əlində olduğu kimi, tamaşa hazırlanan vaxt da pyesin və yaradıcı kollektivin, hətta teatrın taleyi də rejissorun əlində olur. Deməli, rejissor da tamaşanın, teatrın generalı deməkdir. Bax, bunu baş rejissor və direktor hökmən başa düşməli, əllərindən gələn bütün köməkliyi tamaşanı hazırlayan quruluşçu rejissora həvalə etməlidirlər. Onların kiçik biganəliyi, etinasızlıqları, inamsızlıqları, nəyə isə mane olmaları quruluşçu rejissora təsir edə bilər. Onun yaradıcı təxəyyülünə mane ola bilər. Məşhur rejissor, teatr islahatçısı, Moskva Bədaye Teatrının yradıcılarından biri Vladimir İvanoviç Nemiroviç-Dançenkonun təbirincə desək: “rejissor yaradıcı heyyətin ideya, ilham vericisi, rejissor güzgü və rejissor tamaşanın ən böyük təşkilatçısı deməkdir”. O rejissorların qurduğu tamaşa, çəkdiyi kinofilm tarixdə yaşayır ki, onlar dövrün, zamanın nəbzini dəqiq tuta bilir və bütövlükdə yaradıcı heyyəti də özünün ardınca, onlarla yaxşı yaradıcılıq əməkdaşlığı qurmaqla, özünün ali məqsədinə doğru apara bilir. Rejissor quruluş verdiyi tamaşada və kinofilmdə yaxşı aktyor ansamblı seçməklə, hamının yaxşı oynamasına nail ola bilir.

Daha doğrusu, bu, onun əsas vəzifəsi olmalıdır. Rejissor ilk növbədə ona çalışmalıdır ki, quruluş verdiyi səhnə əsərində və kinoda aktyorlar müəllifin yazdığı sözləri elə-belə deklamasiya etməsin, hər sözün, fikirin sözaltı mənasını tapıb, onları özününkü etməklə, həmin sözləri düşünərək, fikirləşərək deməyi bacarsınlar. Rejissor ilk öncə pyesi çox dəqiq təhlil etmək bacarığına, savada malik olmalıdır. Ona görə də yaxşı, savadlı, istedadlı rejissorlar haqqında mən hələ iyirmi beş il bundan qabaq belə bir fikir yazmışdım: “Rejissor sənəti özlüyündə böyük bir institut, universitetdir. Bu institutda, iniversitetdə bütün fənlərin həm professoru, həm də dərs deyən müəllimi yalnız rejissordur. O, dərs dediyi və rəhbərlik etdiyi bu təhsil ocağında ilk öncə zamanın nəbzini dəqiq tutmağı bacarmalı, insanların problemlərini dəqiq bilməli və bu problemləri quruluş verdiyi tamaşada qabartmalıdır. Onun quruluş verdiyi tamaşadan isə hər bir tamaşaçı özünə lazım olanı götürməlidir. Mənə elə gəlir ki, rejissor, həm də ilan oynadan sehirkar ovsunçu kimi olmalıdır. Çünki o, tamaşaya, kinoya quruluş verəndə, bütün yaradıcı heyəti elə ovsunlayıb öz ali məqsədi, ideyası ətrafında birləşdirməlidir ki, onlar bütövlükdə ovsunlanaraq, hamısı eyni məqsədə, yəni rejissorun ali məqsədinə cani-dillə xidmət etməlidirlər. Əgər belə olsa onda tamaşada, kinoda maraqlı bir ansambl yaranar və əsl sənət əsəri meydana çıxar”.

Çox əfsus ki, bu gün rejissorların çoxu qurpuluş verdiyi pyesin dəqiq təhlilini də apara bilmirlər. Rejissor pyesə quruluş verməmişdən əvvəl onu ilk dəfə oxuyanda, aşağadakı yeddi suala həmin pyesdə dəqiq cavab tapmalıdır. Yəni həmin pyesi bu suallarla dəqiq təhlil eləməlidir ki, həmin pyesi tamaşaya hazırlamaqla o, nə qazana bilər.

1. Pyesin qısa məzmunu. Yəni süjet xətti ilə təhlili.

2. Pyesdə baş verən hadisələr silsiləsi.

3. Pyesin ali məqsədi və ideyası.

4. Rejissor pyesə quruluş verəndə özünün əsas ali məqsədi və ideyası nə olmalıdır.

5. Pyesin janrının rejissor tərəfindən dəqiq tapılması.

6. Obrazların özəklərinin rejissor tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilməsi.

7. Pyesin rejissor tərəfindən ümumi kompozisiyası və struktur forması.

Rejissor bu suallara dəqiq cavab tapandan sonra, artıq müəyyənləşdirməlidir ki, o, bu peyeslə yeni söz deyə bilər ya yox. Bu pyesə quruluş verməklə, tamaşaçılarda hansı maraqları yarada bilər. Tamaşaçının hansı probleminin həll olunmasında ona köməkçi olub, ideya verici ola bilər. Zamanın hansı problemlərinin həll olunmasına, insanların maariflənməsinə, tərbiyəsinə, əxlaqının formalaşmasına, onlara qarşı aparılan haqsızlıqları kəskin tənqid etməklə, onlara yardımçı olmaqla onun quruluş verdiyi tamaşa nə köməklik eləyə bilər. Məhz buna görə də rejissor zamanın güzgüsü və ideya vericisi, universiteti olmalıdır. Əgər aktyor sənətində Allah vergisi, fitri isdedad və zəhmət nə qədər çox tələb olunursa, rejissor sənətində savad, dərin düşüncə tərzi, həyatı çox incəliyi ilə bilmək, hər şeyə həyatda yaradıcı münasibət bildirmək, fitri zəka, təxəyyül, məntiq və fəlsəfi düşüncə, zəhmətkeşlik, ən əsası isə mütaliə çox yüksək olmalıdır. Rejissor, dramaturq kimi və hətta ondan da çox ədəbiyyatı, tarixi, psixologiyanı, incəsənətin bütün növlərini, təbabəti, həkimlik, mühəndislik, memarlıq sənətlərini və ən əsası isə siyasəti çox dərindən bilməlidir. Axı o, ordu generalıdır. Rejissorun ən böyük uğurlarından biri də aşağıda yazdığım bu vacib şeyləri özündə möhkəm tərbiyə etməyidir. İlk öncə səbr, insanları çox dəqiqliklə dinləmək bacarığı, daxili təmizlik, yüksək tərbiyə, paxıllıqdan, kin-küdurətdən, hikkədən, mənəm-mənəmlikdən uzaq olmaq, lazımsız söz-söhbət yaymamaq, konfliktlərə qoşulmamaq və insanları da bu yoldan çəkindirmək. O, işlədiyi teatrda heç bir aktyor və teatr işçisi arasında fərq qoymamalıdır. Hamıya eyni məhəbbət və diqqətlə yanaşmalıdır.

Ardı var

Ağalar İDRİSOĞLU,

Əməkdar incəsənət xadimi

Azad Azərbaycan.- 2023.- 16 mart.- S.3.