Ali təhsildə Boloniya
prosesi
(5 illik təcrübə nə
göstərir)
Cəmiyyətin ahəngdar inkişafında, onun
intellektual potensialının formalaşdırılmasında,
maddi sərvətlərin insan kapitalına çevrilməsində ali təhsilin
müstəsna rolu vardır. Məhz buna görə də
bütün dövrlərdə və bütün cəmiyyətlərdə
ali təhsilin inkişafına xüsusi önəm verilir və
onun cəmiyyətin tələbatlarına uyğun təkmilləşdirilməsi,
keyfiyyətinin yüksəldilməsi diqqət mərkəzində
saxlanılır. Qloballaşma
prosesinin getdikcə gücləndiyi müasir
dövrümüzdə ali təhsilin nüfuzu daha da
artmış və ona verilən tələblər dəyişmişdir. İndi ali təhsilin
qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri
istənilən şəraitdə, dünyanın hər yerində
işləyə bilən yüksəkixtisaslı, rəqabətqabiliyyətli
mütəxəssislərin hazırlanmasını təmin
etməkdir. Belə mütəxəssislərin
hazırlanması isə ali təhsil sahəsində vahid təhsil
məkanının yaradılmasını, ayrı-ayrı
ölkələrin ali təhsil sisteminin bir-birinə
yaxınlaşdırılması və
uzlaşdırılmasını tələb edir. Avropa
Şurasının üzvü olan ölkələrin, demək
olar ki, hamısının qoşulduğu Boloniya prosesi məhz
bu zərurətdən yaranmışdır.
Əsas məqsədlərindən
biri Avropada vahid ali təhsil məkanının
yaradılması olan Boloniya prosesinə gedən yol 1998-ci il
mayın 25-də Fransada Paris Universitetinin 800 illiyinə həsr
olunmuş konfransda 4 Avropa ölkəsinin - Böyük
Britaniya, Almaniya, İtaliya və Fransanın təhsil nazirləri
tərəfindən "Avropada ali təhsil sisteminin
uyğunlaşdırılması haqqında" Sorbonna Bəyannaməsinin
qəbul edilməsi ilə başlanmışdır. Adıgedən ölkələrin təhsil
nazirləri həmin bəyannamədə təhsil sənədlərinin
tanınması prosesinin təkmilləşdirilməsinə, təhsilalanların
mobilliyinin, məzunların işədüzəlmə
imkanlarının genişləndirilməsinə yönəldilmiş
ümumi sistemin yaradılmasını dəstəkləyir,
digər Avropa dövlətlərini də
qarşılıqlı əməkdaşlığa dəvət
edirdilər.
1999-cu ilin iyununda
Avropanın 30 ölkəsinin təhsil nazirləri
İtaliyanın Boloniya şəhərində Avropa ali təhsil
müəssisələrinin inkişaf tendensiyalarının təsdiqlənməsinə
hazır olduqlarını bildirərək bu barədə bəyannamə
imzaladılar. Bu hadisə tarixə "Boloniya prosesi" kimi
daxil olmuşdur.
Proses
iştirakçılarının 2001-ci ildə Portuqaliya,
Almaniya, Finlandiya, İsveç, Belçika, İspaniya,
Slovakiya, Çexiya və Latviyada, 2002-ci ildə Belçikada,
2003-cü ildə Avstriya və Almaniyada keçirilən
görüşlərində də Avropada ali təhsilin
problemləri müzakirə edilmiş, tövsiyələr irəli
sürülmüşdür.
Son illər Avropa məkanında
intensiv şəkildə gedən həmin prosesə bu il
bütün Avropa dövlətlərinin qoşulması nəzərdə
tutulub. Ümumiyyətlə isə bu günədək Avropa
Şurasının üzvü olan
46 ölkənin 45-i Boloniya prosesinə rəsmi şəkildə
qoşulmuşdur. Ölkəmiz Boloniya prosesinə qoşulmaq
üçün 2004-cü ildən bir sıra təşəbbüslər
etmiş, nəhayət, 2005-ci il mayın 19-da Boloniya bəyannaməsini
imzalamaqla bu prosesə rəsmən qoşulmuşdur.
Boloniya bəyannaməsi
üzv dövlətlərin hamısı üçün tətbiqi
zəruri olan aşağıdakı prinsiplərin həyata
keçirilməsini nəzərdə tutur:
- İkipilləli ali təhsilə keçid;
- Kredit sisteminin tətbiqi;
- Təhsilin keyfiyyətinə
nəzarətin gücləndirilməsi;
- Tələbə və
müəllim mobilliyinin genişləndirilməsi;
- İxtisasların və
diplomların qarşılıqlı tanınması;
- Diploma əlavələrin
Avropa ölkələrinin ali təhsil
haqqında müvafiq sənədlərinə
uyğunlaşdırılması;
- Məzunların işlə
təminatına nail olunması;
- Avropa təhsil sisteminin cəlbediciliyinin
təmin edilməsi.
Ölkəmizin Boloniya
prosesinə qoşulmasından keçən 5 il
ərzində həmin prinsiplərin və götürülən
digər öhdəliklərin yerinə yetirilməsi istiqamətində
xeyli iş görülmüş, sistemli, ardıcıl tədbirlər
həyata keçirilmişdir. Öncə Təhsil Nazirliyində
aparıcı mütəxəssislərdən ibarət
işçi qrupu yaradılmış, "Azərbaycan
Respublikası ali təhsil sistemində
2006-2010-cu illərdə Boloniya Bəyannaməsinin müddəalarının
həyata keçirilməsi üçün tədbirlər
planı" hazırlanmışdır.
Boloniya prosesinə
qoşulanadək onun əsas prinsiplərindən biri olan
ikipilləli ali təhsil artıq ölkəmizdə
tətbiq olunurdu. Ona görə də sözügedən tədbirlər
planında 1993-cü ildən həyata keçirilən ikipilləli
ali təhsil sisteminin daha da inkişaf etdirilməsi, bu məqsədlə
istiqamətlər (ixtisaslar) üzrə dövlət
standartlarının hazırlanması, kredit sistemi ilə
bağlı mövcud dünya təcrübəsinin öyrənilməsi
və tətbiqi, xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələri
tərəfindən verilən sənədlərin
tanınması prosedurunun təkmilləşdirilməsi, ali məktəb
məzunlarına verilən bakalavr diplomuna əlavənin Avropa
ölkələrinin ali təhsil haqqında müvafiq sənədlərinə
uyğunlaşdırılması, ali təhsilin keyfiyyətinin,
tələbə və müəllimlərin mobilliyinin təmin
olunması və s. əsas fəaliyyət hədəfləri
kimi müəyyənləşdirilmişdi.
Bu istiqamətdə atılan
addımlardan biri 2006-cı ildə "Bakalavr
hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə
qoyulan minimum dövlət tələblərinin (istiqamətlər
üzrə ali təhsilin dövlət
standartlarının) strukturu"nun hazırlanıb təsdiq
edilməsi oldu. Həmin standartlara uyğun
hazırlanmış tədris planlarının 2006-2007-ci dərs
ilindən birinci kurslarda tətbiqinə başlandı.
Beynəlxalq təcrübəyə
uyğun hazırlanmış yeni standartlarda fənlərin,
auditoriya saatlarının sayı azaldıldı (4140 saatdan
3300 saata endirildi). Tələbələr tərəfindən
seçmə fənlərə ayrılan saatların
miqdarı 5 faizdən 20 faizədək çoxaldıldı.
Boloniya prosesinin tələbinə uyğun olaraq
nəzəri həftələrin sayı 133-dən 115-ə,
semestr üzrə auditoriya dərsləri 17-18 həftədən
15 həftəyə endirildi. İstehsalat və
pedaqoji təcrübənin müddəti artırılaraq 18 həftəyə
çatdırıldı. Humanitar fənlər
bölümündə məcburi fənlərin sayı 10-dan
3-ə endirildi.
Boloniya
prosesinin başlıca müddəalarından biri olan təhsilin
keyfiyyətinin təmin olunması sisteminin yaradılması və
onun Ümumavropa "təhsilin keyfiyyətinin idarə
olunması" sisteminə uyğunlaşdırılması
sahəsində də müəyyən işlər
görülmüşdür. Ölkəmizdə ali
təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini təmin
etmək məqsədi ilə "Ali və orta ixtisas təhsili
müəssisələrinin attestasiya və akkreditasiyası
haqqında Əsasnamə", attestasiya və
akkreditasiyanın keçirilməsi üçün tələb
və meyarlar hazırlanaraq təsdiq olunmuş, Təhsil
Nazirliyində öncə akkreditasiya komissiyası, bu ildən
isə akkreditasiya şöbəsi yaradılmışdır.
İndiyədək 21 ali təhsil müəssisəsi akkreditasiyadan
keçmişdir.
Boloniya Bəyannaməsinə
uyğun olaraq xarici ölkələrdə ali
təhsil almış Azərbaycan vətəndaşlarının
və Azərbaycanda yaşayan əcnəbilərin
diplomlarının tanınması istiqamətində də
ardıcıl tədbirlər həyata keçirilir, bu məqsədlə
Təhsil Nazirliyində daimi komissiya yaradılıb.
Son illər
komissiyaya müraciət etmiş 2000-dən çox vətəndaşdan
1400-ə qədərinin müraciətləri müsbət
yönümdə həll olunmuş və onlara müvafiq sənədlər
verilmişdir.
Boloniya prosesinin əsas tələblərindən
biri ali təhsildə kredit sisteminin tətbiqidir. Kredit-fənnin mənimsənilməsinə
ayrılan vaxtın və ona sərf olunan əməyin
ölçü vahidi kimi çıxış edir.
Başqa sözlə, kredit təhsilin nəticələrini
müqayisə etmək üçün Avropa məkanında ali təhsildə qəbul olunmuş vahid
ölçüdür
Kreditin iki əsas
funksiyası vardır: a) tələblərin mobilliyinin təmin
edilməsi, yəni digər ali təhsil
müəssisəsində ayrı-ayrı fənlərin mənimsənilməsinə
şəraitin yaradılması və onun nəticəsinin təhsil
aldığı ali məktəbdə tanınması, b) tələbənin
öz təhsilalma trayektoriyasını müstəqil müəyyənləşdirməsi.
Kredit sistemi ali
təhsildə demokratik prinsiplərin bərqərar
olmasını, ədalətliliyi və obyektivliyi, nəticə
etibarı ilə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsini
təmin etdiyindən Boloniya prosesində bu prinsipin xüsusi
yeri vardır. Kredit sistemi hər bir tələbənin
özünün fərdi tədris planının
olmasını, ona fənlərin öyrənilməsi
ardıcıllığını müəyyənləşdirməyə
imkan yaradılmasını, tələbəyə müəllimi
seçmək hüququnun verilməsini, müəllimlərin
dərs yükünün tələbələrin fərdi tədris
planları əsasında müəyyənləşdirilməsini
və s. kimi tələbləri nəzərdə tutur.
Bu sistemin ölkəmizin
ali məktəblərində tətbiqi istiqamətində
atılmış ilk addımlardan biri "Ali təhsil müəssisələrində
kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə
nümunəvi Əsasnamə"nin hazırlanması və təsdiq olunmasıdır.
Qaydalara əsasən,
kredit sistemində təhsilalanlar üçün semestr
üzrə auditoriya dərsləri 15 həftə müəyyən
edilir. Tələbənin həftəlik auditoriya və
auditoriyadankənar ümumi
yükünün həcmi isə 45 saatdır. Bu zaman auditoriya
dərsləri 30 saat müəyyənləşdirilmişdir.
Qalan 15 saat isə tələbələrin müstəqil
işlərinə ayrılır.
Tədris planında tədris
işinin həcmi kredit vahidləri ilə müəyyənləşdirilir
və bir kredit 15 auditoriya və 22,5 ümumi (15 saat auditoriya və
7,5 saat tələbənin müstəqil işi) saata bərabərdir.
Mövcud qaydalara görə
tələbəyə hər semestrdə tədris olunan
bütün fənlər üzrə 30 kredit müəyyənləşdirilir.
Beləliklə, tələbə bir tədris ili ərzində
60 kredit yığmalı olur. Bununla yanaşı, tədrisdə
yüksək fəallığı ilə seçilən tələbələrə
hər semestrdə 8 kreditdən çox olmamaq şərti ilə
bir və ya iki fənn seçməyə icazə verilir.
Bakalavr pilləsində tələbələrdən təhsil
müddətində 200-250 kreditin yığılması tələb
olunur. Tələbə yalnız o zaman kredit qazanmış olur ki, o, ali məktəblərdə
tətbiq olunan qaydalar üzrə həmin fəndən
imtahanı müvəffəqiyyətlə verib müsbət
qiymət almış olsun.
Kredit yığa bilməyənlər
isə həmin fənn üzrə yenidən mühazirələrdə
iştirak etməli olurlar.
Ölkəmizdə
kredit sisteminin tətbiqinə Təhsil Nazirliyinin müvafiq əmri
ilə 2006-2007-ci tədris ilində 10 ali məktəbdə 30
ixtisas üzrə 2492 nəfər I kurs tələbəsini əhatə
edən eksperiment şəklində başlanmışdır.
Kredit sisteminin tətbiqi
vəziyyətini təhlil etmək, qarşıya
çıxan çətinlik və problemləri müəyyənləşdirmək
məqsədi ilə 2006-cı ilin dekabrında YUNESKO-nun dəstəyi
ilə "Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrində
kredit sisteminin tətbiqi" mövzusunda milli seminar
keçirilmişdir.
Təhsil Nazirliyi
Kollegiyasının 3 aprel 2007-ci il tarixli qərarı ilə
2007-2008-ci ildə eksperimentin əhatə dairəsi daha da
genişləndirilərək 21 dövlət ali məktəbini
və 143 ixtisası əhatə etmişdir. Nazirliyin 2008-ci ildə
də bu məzmunda əmri olmuş və eksperimentin əhatə
dairəsi daha da genişləndirilmişdir. Bu dərs ilindən
isə o, bütün ali məktəblərdə tətbiq
olunur.
Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, bir sıra ali məktəblərdə,
xüsusən də kredit sistemini ilk tətbiq edən Azərbaycan
Dillər Universitetində bu sahədə xeyli iş görülmüş
və müsbət təcrübə toplanmışdır. Həmin
təcrübədən digər ali məktəblərin də
yararlanması üçün tez-tez təcrübə
mübadiləsi məqsədi daşıyan tədbirlər həyata
keçirilir.
Kredit sistemi ilə
bağlı normativ-hüquqi bazanın yaradılması istiqamətində
kifayət qədər iş görülüb. Bu məqsədlə
"Kredit sistemi ilə təhsil alan tələbələrin
biliyinin qiymətləndirilməsinin çoxballı sistemi
haqqında müvəqqəti Əsasnamə" təsdiq
olunmuş, "Ali təhsil müəssisələrində
kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə
nümunəvi Əsasnamə"də dəyişikliklər
edilmişdir.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2008-ci il yanvarın 31-də
imzaladığı "Azərbaycan Respublikasının ali təhsil
müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına
inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər
haqqında" Sərəncamı bu istiqamətdə
aparılan işlərin sürətlənməsinə təkan
vermişdir. Həmin sərəncama əsasən, YUNESKO-nun qəbul
etdiyi müvafiq sənədlərə
uyğunlaşdırılmış ali təhsilin bakalavr pilləsində
ixtisasların (proqramların) yeni siyahısı
hazırlanmış və Nazirlər Kabinetinin 12 yanvar 2009-cu
il tarixli 8 nömrəli qərarı ilə təsdiq
edilmişdir.
Sərəncamın
icrası istiqamətində atılan ən ciddi addımlardan
biri Boloniya Bəyannaməsinin müddəalarını
özündə əks etdirən "2009-2013-cü illərdə
ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət
Proqramı"nın hazırlanması olmuşdur.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 22 may tarixli 295 nömrəli
Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş Dövlət
Proqramının əsas məqsədi ölkənin ali təhsilinin
Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası, onun məzmununun
Boloniya prosesinin prinsiplərinə uyğun qurulması, cəlbediciliyi
və rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin edilməsi,
ölkə iqtisadiyyatının inkişaf tələblərinə
uyğun ali təhsilli kadrlara yaranan tələbatın ödənilməsi
və sairdir.
Proqramın icrası
üçün Təhsil Nazirliyində Fəaliyyət
Planı hazırlanaraq təsdiq olunmuşdur. Proqramın həyata
keçirilməsi, eləcə də Boloniya prosesinin müddəalarının
reallaşdırılması istiqamətində ötən il
və bu il görülən işlər xüsusilə diqqətəlayiqdir.
Belə ki, ilk dəfə olaraq 8 ali məktəbdə yay
semestri təşkil olunmuş, Nazirlər Kabinetinin təsdiq
etdiyi "Ali təhsilin bakalavr pilləsi ixtisaslarının
(proqramlarının) siyahısı"na əsasən ötən
ildən ali məktəblərdə 150 ixtisas üzrə kadr
hazırlığına başlanmışdır. Həmin
ixtisaslar üzrə yeni nəsil dövlət standartları
hazırlanmışdır ki, onun da tətbiqinə növbəti
dərs ilindən başlanacaq.
Boloniya prosesinin tələblərinə
uyğun olaraq magistr hazırlığının məzmunu və
strukturunda da yeniləşmə aparılmış,
"Magistr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə
qoyulan minimum dövlət tələbləri"nin yeni layihəsi
hazırlanmışdır.
Respublikanın ali təhsil
müəssisələrində kredit sisteminin tətbiqi ilə
bağlı aparılan eksperimentlərin tez-tez monitorinqlərinin
keçirilməsi, aşkar olunan problemlərin müzakirə
olunması, nöqsanların aradan qaldırılması bu sahədə
işlərin daha da yaxşılaşması və sürətlənməsinə
imkan verir.
Boloniya prosesinin mahiyyətinin
tələbə və müəllimlərə
çatdırılması üçün ali məktəblərdə
bu mövzuda müxtəlif yaddaş kitabçaları,
broşurlar çap olunub, tələbə və müəllimlərə
paylanmış, onlarla seminarlar keçirilmiş, treninqlər
təşkil olunmuşdur.
Bütün bunlara
baxmayaraq, Boloniya prosesinin müddəalarının həyata
keçirilməsində, xüsusən də kredit sisteminin tətbiqində
nöqsan və problemlər də mövcuddur. Ali məktəblərdə
müəllim və tələbələrlə müxtəlif
vaxtlarda apardığımız söhbətlər göstərir
ki, onların bir çoxu Boloniya prosesinin, kredit sisteminin mahiyyətindən
xəbərsizdir. Kreditin nə olduğunu bilməyən, onu
bankın verdiyi kreditlə qarışdıran, dərs dediyi fəndən
tələbənin necə kredit yığacağını
bilməyən tələbə və müəllimlər
vardır.
Boloniya prosesinin,
xüsusən də kredit sisteminin tələbələrə
müəllim seçmək, onun fəaliyyətini qiymətləndirməklə
bağlı verdiyi imkanlardan da kifayət qədər istifadə
olunmur. Məhz bütün bunların nəticəsidir ki, Azərbaycan
Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri
Ramiz Mehdiyev ali təhsil müəssisələrinin maliyyələşmə
mexanizminə dair bu yaxınlarda keçirilən
müşavirədə bu sahədəki
vəziyyətə də toxunaraq demişdir ki,
"Bütün ali məktəblər Boloniya prosesinə
sözdə fəal şəkildə qoşulduqlarını
bəyan etsələr də, onların istifadə etdiyi
proqramlarda sovet dövründən bu günə qədər
çox kiçik dəyişikliklər öz əksini
tapmışdır".
İnanırıq ki, Təhsil
Nazirliyinin, ali təhsil ocaqlarının gördükləri
ardıcıl tədbirlər, tələbələr və
müəllimlər arasında aparılan sistemli izahat, maarifləndirmə
işləri nəticəsində Boloniya prosesinə
qoşulma prosesi daha sürətlə gedəcək və onun
müddəaları yüksək səviyyədə həyata
keçiriləcəkdir.
Yusif ƏLİYEV
Qeyd: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun və Azərbaycan Mətbuat Şurasının keçirdiyi birgə müsabiqəyə təqdim etmək üçün.
Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 25
iyun.- S.9.